Sutegi atom sınağı. Foto: Gizmodo.

Ündistan yadrolıq qaru turalı doktrinasın qayta qarauı mümkin. Bwnday mälimdemeni eki kün bwrın eldiñ qorğanıs ministri jasadı. Atalmış yadrolıq qaru turalı doktrinada "Birinşi bolıp yadrolıq qaru paydalanbau" sındı mañızdı wstanımdar bar. Älem nazarın audararlığı – bwnday mälimdeme Ündistan-Päkistan arasındağı janjaldıñ uşığıp twrğan twsında jasaldı. Onıñ üstine, bir şañıraqtan bölinip şıqqanına jartı ğasırdan asqan eki el de yadrolıq qaruğa ie. 

YAdrolı qaru doktrinasınıñ mañızı

YAdrolıq qaru qoldanudıñ klassikalıq dep sanalatın eki türli scenariyi bar. Birinşisi – yadrolıq qaruı bar elder soğıs kezinde jeñilis qaupi töngen jağdayda taktikalıq maqsatta qoldanıp, jauına yadrolıq soqqı beredi. Ekinşisi – yadrolıq qaruğa ie el özine qarata qauipti şabuıl jasalğalı jatqanı turalı anıq mälimetke ie bolğan jağdayda soğıstıñ aldın alu nemese jauınıñ yadrolıq qaruınıñ köp böligin joq qılu maqsatında jasalatın yadrolıq soqqı.

Ötken ğasırdağı "Qırği-qabaq soğıs" örşip twrğan twsta AQŞ, Keñes odağı, Franciya jäne Britaniya sekildi elder qayşılıq uşığıp ketken jağdayda, yadrolıq qaruın qoldanu qwqıqtarın saqtap qalğan.

Päkistan men Ündistan qayşılığı küşeyip baradı. Foto: YouTube.

Päkistan men Ündistan qayşılığı küşeyip baradı. Foto: YouTube.

Ündistan men Päkistan arasında soğıs qaupi jaqın

Ündistan soñğı kezderi qauipsizdik şaraların barınşa küşeytude. El işi aumalı tökpeli dese de boladı. Deli biligi eldegi mwsılmandar jii qonıstanğan Jammu men Kaşmirdiñ avtonomiyalıq statusın alıp tastağannan keyin jağday tipti de qiınday tüsti. Baqtalas körşisi Päkistanmen şekara qayşılığı da küşeyip ketti.

Ündistan qorğanıs ministri Rajnath Singh atalğan mälimdemesin 1990 jıldarı yadrolıq sınaqtar ötkizilgen Pokhran attı yadrolıq poligonda jasauı da mälimdemeniñ salmağın bir ese arttırdı. Bwğan qosa Ündistan armiyası da soñğı kezderi belsendi küyde dese boladı. Päkistanmen şekara qayşılığınıñ örşuin Ündistan tarabı wlttıq qauipsizdikke töngen qater qatarında qabıldap otır. Kaşmir aymağına mıñdap äsker attandırıp, ondağı qauipsizdikti qamtamasız etu üşin aymaqtı oqşaulap twr. Bwl Oñtüstik Aziyadağı köterile tüsken qaqtığıs qaterinen habar bergendey boldı.

Ärine, alıp Ündistan qozğalıp jatqan da Päkistan tekten tek qarap twrması belgili. Päkistan ükimeti de qarulı küşterin şwğıl dayındıq küyde wstauğa pärmen berip ülgerdi. Onıñ üstine Halıqaralıq qauımdastıqqa Ündistannıñ äreketterin ayıptap şağımdarın da joldap jatır.

YAdrolıq qaruğa ie elderdiñ doktrinaları 

1998 jılı Ündistan öziniñ yadrolıq sınağın tabıspen ayaqtağanın, şekti yadrolıq arsenalğa ie ekenin, onı jauap retinde paydalanatının mälimdedi. Sol twsta Qıtay "Birinşi bolıp yadrolıq qarudı qoldanbau doktrinasın" alğa tartıp jatqan. Ündistan osı bastamağa qoldau körsetip, "birinşi bolıp yadrolıq qaru qoldanbaytın yadrolıq derjava" qatarında tanıldı.

Ündistannıñ yadrolıq sınaq ornı. Foto: BBC.

Qıtay bolsa yadrolıq qaruğa 1964 jılğı sınaqtan keyin ie boldı jäne qanday jağdayda da yadrolı qaruğa basımdıq bermeytinin turalı mälimdegen. Eñ qızığı Qıtaydıñ öñirdegi qaterinen alañdap kelgen Ündistan Beyjiñniñ atalğan mälimdemesine kümänmen qarap kelip edi. Ündistandı yadrolıq qaruğa ie boluğa da osı qorqınış köbirek itermelegen edi.

Keyinnen eki el yadrolıq qaru arqılı şabuıl jasamau turalı mindettemelerge qol qoyğan el retinde belgili boldı. Bir twsta Soltüstik Koreya da osınday kelisimge kelisetinin bildirdi. Artınşa, AQŞ pen Oñtüstik Koreya basıp kirgen jağdayda yadrolıq qaru qoldanatının eskertti. Al, Päkistan da yadrolıq qaruğa ie jäne ol yadrolıq qarudı birinşi bolıp qoldanu qwqığınan bas tartqan emes.

Qazirgi Ündistannıñ soğıs quatı

Ekspertterdiñ aytuınşa, Ündistanda qazir jüzden astam yadrolıq oq twmsıqtar bar, onıñ sırtında tağı sol şamadağı yadrolıq qarudı tez dayındau rezervine ie. Al, yadrolıq oq twmsıq alıp wşa alatın ballistikalıq zımırandar men qanattı zımırandardıñ mol zapası da bar. Soñğı kezderi Ündistan äue qorğanıs jüyelerin de küşeytip alğan. Sözdiñ qısqasın aytar bolsaq, qazir Ündistan mıqtı soğıs quatına ie bolıp, şabuıl jasamau turalı sayasattan bas tartuğa tolıqtay dayın twrğan el.

Ärine, Ündistandı bwl äreketterge itermelegen  Päkistan dep qarauğa boladı. Ündistannıñ soğıs bastau nemese beybit küyge kelui Islamabad sayasatımen tikeley qatıstı dep sanaydı halıqaralıq sarapşılar.

Jaqında Päkistan prem'eri Imran Han öziniñ "Tvitter" paraqşasına: "Ündistannıñ yadrolıq arsenalı qanşalıqtı qauipti degen swraqqa älem elderi män berui kerek. Bwl mäsele bir ğana eldiñ emes, twtas älemniñ mäselesi", – dep jazdı. Osınıñ özinen de eki el arasındağı yadrolıq qarulardıñ qozğalıs qaupin bağamday beriñiz.

Qaterge bet alğan älem

Älbette, Islamabad pen Jaña-Delidiñ bir birin sınauı, Kaşmir mäselesi Ündistan-Päkistan arasındağı yadrolıq soğıstıñ biltesin twtata qoyuı ekitalay. Eki el jartı ğasırdan astam uaqıt janjaldasıp, alısıp, arbasıp keledi. Dey twrğan künniñ özinde, qayşılıqtı baqılaudan şığarıp alatın deñgeyde emes.

Qaru-Jaraq jarısı jaña qauipti ala kelmek. Foto: Grunge

Onday bolsa älem elderin, sonıñ işinde yadrolıq qarudan tübegeyli bas tartıp otırğan bizdiñ alañdaytınımız ne mäsele? Mäsele – Ündistannıñ qateri Päkistandı da äskeri quatın arttırıp, yadrolıq arsenalın damıtuğa itermeleytini. Asa bir suıq aqılmen bağamday qarañızşı, dünieniñ bir şetinde AQŞ jaña qanattı zımıranın sınap, jarısa qaru-jaraq damıtu bäsekesine bilte bolıp otır. Soltüstik Koreya kelissözdi mülde ısırıp tastap, är aptanı qwr jibermey zımıran sınaqtarın ötkizude. NATO-Resey, AQŞ-Resey, Resey-Europa, AQŞ-Qıtay, AQŞ–Soltüstik Koreya, AQŞ-Iran, Qıtay-Oñtüstik Şığıs Aziya qayşılıqtarınan tıs, Orta Şığıs mäselesi, Auğanstan, Parsı şığanağı, Süriya, Irak mäseleleri qaz-qatar twr. Älem elderi arasında kelissözder keri ketip, dau-damay örşi tüsti. Onıñ bärin qoyğanda müddelerdiñ tiresi, AQŞ-Qıtay sauda soğısı, jaña ekonomikalıq dağdarıs qaupi sındı älemniñ beybitşiligi men twraqtılığına jan qılıqtar köbeye tüskendey. Osınıñ bäri qara aspandı töndiru emes, tek beybitşilikti jaqtauşı el retindegi soğıs qaterine degen küdik pen alañdauşılıq dese bolar.

“The Qazaq Times”