12 ماۋسىمدا جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتى ۇلىقتاۋ ءراسىمى ءوتتى. شەتەلدىك باق تا اتاۋلى شارانىڭ اسىعىس وتكىزىلگەنىنە نازار اۋدارۋدا. سايلاۋ قورىتىندىسى تۋرالى ەقىۇ-نىڭ پىكىرى دە كاپەرگە الىنعان جوق. قالاي دەسەك تە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىندا 2-ءشى پرەزيدەنت ءوزىنىڭ لاۋازىمدى قىزمەتىنە كىرىسىپ كەتتى، توقاەۆ ءداۋىرى باستالدى. وسى ورايدا بىرقاتار شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ الدىندا تۇرعان باستى مىندەتتەر مەن قيىن سىندارى تۋرالى تالداپ كورگەن. 

BBC توقاەۆتىڭ پرەزيدەنت رەتىندە شەشۋگە ءتيىستى 5 ۇلكەن پروبلەما تۋرالى اتاعان.

بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ديالوگ ورناتۋ 

كوپتەگەن وتاندىق جانە شەتەلدىك ەكسپەرتتەر قازاقستاندا جاڭارۋعا ۇمتىلعان جانە بيلىككە نارازى توپتاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتقانىنا باسا نازار اۋدارادى. بىراق، بۇنداي نارازىلىق جالپى حالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرىلە قويماعانىن ايتادى. سايلاۋ كەزىندەگى نارازىلىق شارالارىنا بيلىك قاتاڭ رەاكتسيا تانىتقانى دا شەتەلدىك باق-تىڭ نازارىندا. نارازىلىق شاراسى كۇشپەن باسىلىپ، ونداعان ادامنىڭ ۇستالۋى، قارسىلىعىن بىلدىرگەن حالىققا قاتاڭ پوزيتسيادا بولۋى قازاق بيلىگىنىڭ قوعامدىق قولداۋعا سەنبەگەن، كۇماندانعان جاعدايىنان حابار بەرەدى دەپ قارايدى. نارازىلىق شارالارىنا قارسى قاتاڭ رەاكتسيانىڭ بيلىك ءۇشىن قاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرتەدى، بۇل قارسىلىقتىڭ جاڭا وتىن جاعىپ، شىنايى وپپوزيتسيانىڭ قالىپتاسۋىنا يتەرمەلەيتىنىن العا تارتادى.

ەستەرىڭىزدە بولسا، بۇل تۋرالى ەلىمىزگە بەلگىلى ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ تا قۇندى پىكىرىن ورتاعا سالعان بولاتىن. ول كۇشتىك قۇرىلىمدارعا كوبىرەك سۇيەنۋ بيلىكتىڭ وزىنە دە جاڭا قاتەر بولاتىنىن، كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ ءرولىنىڭ جوعارلاۋى ولاردىڭ بيلىكتەگى ىقپالدى توپقا اينالدىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدى. بۇدان تىس، بيلىكتىڭ كۇشتىك قۇرىلىمداردى قولدانا بەرۋى حالىق پەن ۇكىمەت اراسىنداعى ديالوگ ورايىن بارعان سايىن ازايتىپ بارا جاتقانى كوپشىلىككە ايان. حالىق پەن بيلىك اراسىندا ۆاكۋم پايدا بولۋى تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ءۇشىن اسا قاۋىپتى.

وسىلارعا قاراي وتىرىپ، پرەزيدەنتتىڭ كوز الداعى باستى پروبلەماسى حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى تۇسىنبەستىكتى جويىپ، ديالوگقا قول جەتكىزۋ.

الەۋمەتتىك داعدارىستىڭ الدىن الۋ

جىل باسىنان بەرى كوپبالالى انالار نارازىلىعى، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنان ەل ىشىندەگى نارازىلىق دەڭگەيىنىڭ ارتۋى دا پرەزيدەنت توقاەۆقا اۋىر مىندەت جۇكتەپ وتىر. بۇل تۋرالى پرەزيدەنت بۇعان دەيىن دە بىرقاتار مالىمدەمە جاساعانى بەلگىلى. ول ەڭ نەگىزگى باعىت ىشكى ساياسات جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن. سونداي-اق، جاڭا پرەزيدەنتى ۇلىقتاۋ كەزىندە سالىق جۇيەسىن قايتا قاراۋ، ورتا-شاعىن بيزنەسكە جەڭىلدىك بەرۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىن رەفورمالاۋ تۋرالى ۋادەسىن دە بەرگەن.

دەگەنمەن، شەتەلدىك باق ىشكى ساياسات پەن جۇيەلى ماسەلەلەردى شەشۋ بۇرىنعى داي ن. نازارباەۆتىڭ قولىندا بولاتىنىن راستايدى. سونداي-اق، توقاەۆتى باقىلاپ تۇرۋعا "وتباسىنىڭ" باسقا مۇشەلەرىنىڭ دە مۇمكىندىگى بار ەكەنىن جازادى. بۇلارعا قاراي وتىرىپ، توقاەۆتىڭ ءوز الدىنا ساياسات جۇرگىزۋى كۇماندى دەيدى شەتەلدىك ساراپشىلار.

ولار قازاقستان مەن وزبەكستانداعى بيلىك ءترانزيتىنىڭ ۇلكەن ايىرماشىلىقتارى بار ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىندە العاشقى بيلىك يەسى مەن ونىڭ كلانى تەرەڭ تامىر جايعانى باستى ايىرماشىلىق رەتىندە كورسەتىلەدى.

ەكونوميكانى رەتكە سالۋ

شەتەلدىك ساراپشىلار قازاقستان ەكونوميكاسى قارقىندى قۇلدىراپ بارا جاتىر دەپ ەسەپتەمەيدى. بىراق، ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىندا ءوسىمنىڭ توقتاپ قالعانىن راستايدى. جاڭا پرەزيدەنتتىڭ الداعى باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى – ەكونوميكالىق، قوعامدىق باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قاراجات تابۋ. ەڭ نەگىزگى ساۋدا ارىپتەستەرى ەو، قىتاي جانە رەسەي اراسىنداعى كەلىسىمدەردە بالانستى ساقتاپ وتىرۋ اسا ماڭىزدى دەپ اتايدى. سول ارقىلى ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدى داعدارىسقا جىبەرمەۋ.

ەكونوميكاداعى رەسەيگە بولعان كىرىپتارلىق جاڭا پرەزيدەنتتىڭ جۇمىسىنا ۇلكەن كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالعان. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى قانشا جاعىمدى سوزدەر ايتىلعانىمەن، بەس جىلدان بەرى بۇل وداقتان قازاقستانعا كەلىپ جاتقان يگىلىك بايقالمايدى. قازاقستان تابيعي رەسۋرستارعا سۇيەنىپ وتىرعان تۇستا شيكىزات باعاسىنا ەل ەكونوميكاسى كوبىرەك تاۋەلدى ەكەنىن العا تارتقان.

رەسەيمەن مامىلە

رەسەيلىك جانە وزگە دە شەتەلدىك ساراپشىلار بۇل جاعىندا توقاەۆتىڭ ارتىقشىلىقتارعا يە ەكەنىن ايتادى. بۇعان دەيىن ماسكەۋ  نازارباەۆتان كەيىنگى قازاقستاننىڭ باعىتى تۋرالى الاڭداپ كەلگەنى بەلگىلى. ماسكەۋ جاڭا پرەزيدەنتى ء"وز ادامى" رەتىندە قابىل الارى ءسوزسىز. سەبەبى، توقاەۆ رەسەي بيلىگى ءۇشىن بەيتانىس ەمەس، قازاقشاسىنان كورى ورىسشاسى جاتتىق توقاەۆ كرەملدىڭ جىلى قابىلداۋىنا يە. ونىڭ ۇستىنە قاۋىپسىزدىك كەڭەس ءالى دە نازارباەۆتىڭ قولىندا بولعاندىقتان رەسەي قازاقستان بيلىگىنىڭ وزىنە دەگەن كوزقاراسى وزگەرىپ كەتەدى دەپ الاڭدامايدى. توقاەۆتىڭ پرەزيدەنت بولۋى ماسكەۋدى كەمىندە بىرنەشە جىلعا دەيىن وڭتۇستىكتەگى ەڭ ۇزىن شەكاراسىنان  الاڭسىز بولۋىنا مۇمكىندىك بەردى دەپ سانايدى. سونداي بولا تۇرسا دا، 2014 جىلدان بەرى قاراي قازاقستاندا رەسەيگە دەگەن كوزقاراستىڭ بىرتىندەپ وزگەرىپ كەلە جاتقانىن ەسكە ۇستاۋ كەرەك دەپ قارايدى.

قىتايمەنەن مامىلە

شەتەل ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، قىتاي ءۇشىن قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كىم بولۋى اسا ماڭىزدى ەمەس، تەك قىتايدىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى زارداپ شەكپەسە بولعانى. سەبەبى، قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى كوبىندە ۇزاق مەرزىمدىك ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىققا كوبىرەك سۇيەنەدى.

ساياساتتانۋشى اركادي دۋبنوۆ ءبىر پىكرىندە: "ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن قاۋىپسىزدىكتى رەسەي قامتاماسىز ەتىپ، ەكونوميكالىق شارتتاردى قىتاي تولىقتايدى" دەگەن جازىلماعان زاڭ بار، – دەگەن. دەگەنمەن، بۇل ەكى دەرجاۆاعا ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ سەنىمسىزدىگى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرۋ كەرەك دەپ قارايدى. ايتالىق، انتيقىتايلىق كوزقاراس قازاقستان، قىرعىزستان سەكىلدى ەلدەردە قالىپتاسىپ كەلەدى.

ال، اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى قازاقستان بيلىگىنىڭ قىتايمەن قارىم-قاتىناستا اياقتى اڭدىپ باسۋعا يتەرمەلەپ جاتقانى بار. ماسكەۋ، بەيجىڭ جانە ۋاشينگتونمەن تەڭدەي مامىلە ۇستانۋ قازاقستان سىرتقى ساياساتىنىڭ ەڭ باستى باعىتى بولىپ كەلەدى. شەتەلدىك ەكسپەرتتەر، بۇل باعىتقا ءالى دە بۇرىنعى پرەزيدەنت كەپىل بولا تۇرادى دەپ قارايدى.

“The Qazaq Times”