اينۇر يمانعاليەۆا: عالىمدارعا شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا ۋاقىت بەرىلۋى كەرەك

- قازاقستاندا تابيعي شيكىزات كوزدەرى وتە مول. ولاردى پايداعا اسىرۋ جانە ونىڭ قالدىقتارىن كادەگە جاراتۋ ماڭىزدى. ەلىمىزدە وسى باعىتتاعى جۇمىستار قانداي ناتيجەلەر بەرىپ وتىر؟

- زەرتتەۋ جۇمىسىم تابيعي شيكىزات نەگىزىندەگى كومپوزيتسيالىق ماتەريالداردىڭ سوربتسيالىق قاسيەتتەرىن زەرتتەۋگە ارنالعان. جالپى سوربتسيامەن الەمدە كوپتەگەن ەلدەر اينالىسادى. ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى ارزان ءارى ناتيجەلى ءونىم الۋ. جۇمىسىمنىڭ ماقساتى – تابيعي شيكىزات نەگىزىندە جاڭا زاتتاردى الۋ. قازاقستاندا تابيعي شيكىزات كوزى وتە مول، مىسالى سازدى ماتەريالدار، وسىمدىك ماتەريالدارى، تەڭىز ماتەريالدارى، حيتوزان. تابيعي شيكىزات كوپ بولعان سوڭ ونى ءوندىرۋ، ءارى قاراي قالدىقسىز قولدانۋ وزەكتى ماسەلە. زەرتتەۋ بارىسىندا ءبىز سالبالشىقتى ماتەريالداردى قولداندىق، ولاردى پوليمەرلەرمەن تۇرلەندىردىك، مەنشىكتى سىيىمدىلىعىن ارتتىردىق، سىڭىرگىشتىگىن زەرتتەدىك. سوربتسيا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى – ۋلى زاتتاردى ءسىڭىرىپ الۋشىلار، قاراپايىم مىسالمەن تۇسىندىرسەك، اقپاسۋلاردى اۋىر مەتالداردان تازالاۋ. وزدىگىنەن سىڭىرەتىن تابيعي ماتەريالدارعا ساز بەن قۇمدى جاتقىزۋعا بولادى. بىراق ولار 100 پايىز سىڭىرمەيدى. سول ءسىڭىرۋ قاسيەتتەرىن ۇلعايتۋ ءۇشىن ونى تۇرلەندىرەدى، كومپوزيت ماتەريالدار الىنادى. كومپوزيت ماتەريالدار دەگەنىمىز – نەگىزى ساز، كومىر، وسىمدىك ماتەريالدارىنان تۇراتىن ماتريتسالار جانە تولتىرعىشتار. تولتىرعىشتار ءارتۇرلى بولادى، پوليمەرلەر جانە وزگە دە مەتالدار. جاساعان كومپوزيتتى ماتەريالىمىزدى ءارى قاراي تۇرلەندىرىپ، كاتاليز ءۇشىن پايدالانامىز.

مەنىڭ جۇمىسىم ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمدە سازدى شيكىزاتقا بەنتونيتتى سازدى قولداندىم. ناتيجەسى جاقسى بولعاندا سينتەزدەۋدىڭ وڭتايلى جاعدايىن قاراستىرامىز. ءبىز موديفيكاتورلاردى كوپتەپ نەمەسە ازداپ، ءارتۇرلى تەمپەراتۋرادا سالىپ وزگەرىسىن باقىلادىق، ءاربىر فاكتوردى زەرتتەپ، ولشەدىك. ەڭ جاقسى فاكتوردى، ەڭ كوپ ناتيجە بەرگەنىن تاڭداپ الدىق.

وسىمدىك شيكىزاتىنا رەتىندە اپەلسيننىڭ قابىعىن الدىق. بىزدە اپەلسين وسپەيدى، بىراق ونىڭ قالدىقتارىن پايداعا جاراتۋ ماسەلەسىنە الەمدە كوپ كوڭىل اۋدارىلا باستادى. اپەلسين قابىعىنان ءجىپ الىپ، ماتا جاساۋعا بولاتىندىعى عىلىمي تاجىريبە جۇزىندە دالەلدەندى. ال ونىڭ قابىعى ازىق-تۇلىك ونەركاسىبىندە، كونديتەرلىك ونەركاسىپتە قوقىس رەتىندە تاستالىپ كەلدى. نەگە ولاردى ءارى قاراي پايداعا جاراتپاسقا؟ ولاردىڭ قۇرامىندا ورگانيكالىق قىشقىلدار بار، سوربتسيالىق قاسيەتتەرگە دە يە. ءبىز اۋىر مەتالداردى قالاي سوراتىنىن الىپ قاراستىردىق. بولاشاقتا ونى كوسمەتيكا سالاسىندا، تابيعي نەگىزدەگى كرەمدەرگە پايدالانساق دەيمىز.

زەرتتەۋىم بويىنشا رەاكتسيا بارىنە بەلگىلى، فوسفور قىشقىلىن الۋدىڭ ونەركاسىپتىك ءادىسى بۇرىننان بار. بىراق وسى ءادىس پايدالانىلاتىن سۋدىڭ مولشەرىن كوپ قاجەت ەتەدى. كاتاليزاتورلار فوسفور قىشقىلىنىڭ ءونىمىن ارتتىرىپ، تەمپەراتۋراسىن ازايتۋ ءۇشىن قولدانىلادى. جاڭا كاتاليزاتورلار ۇدەرىستى جاقسارتادى، رەاكتسيا تەز ۋاقىتتا جۇرەدى، نەگىزى تابيعي بولعاندىقتان كاتاليزاتور كوپ قاجەت ەمەس، سوندىقتان ونىڭ تابيعاتقا كەرى اسەرى دە از. ال نيتروفەنول رەاكتسياسى تابيعي كاتاليزاتور نەگىزىندە سۋلاردى نيتروفەنولدان تازارتۋ ءۇشىن قولدانىلادى. جالپى قازىرگى كەزدە نيتروفەنولدان پارافەنول الۋ رەاكتسياسى تەمىر وكسيدىن پايدالانۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى. قالدىقتار كوپ بولعاندىقتان نانوولشەمدە كاتاليزاتورلار الۋدى قالايدى، ال مۇنىڭ جاڭالىعى سول – تابيعي نەگىزدەگى نانوولشەمدەگى كاتاليزاتور الۋ.

ءبىزدىڭ زەرتحانامىزدا د.ن.اقباەۆا كوپ جىلدار بويى فوسفوردى زەرتتەۋمەن اينالىسادى. ونىڭ جوباسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە مەن فوسفوردى توتىقتىرۋمەن اينالىستىم. قازاقستاندا فوسفور وتە كوپ. قاراتاۋ، ءشيلىساي كەن ورىندارى بار. سوندىقتان فوسفوردان جاڭا زاتتار الۋ وتە وزەكتى بولىپ وتىر. ءتىپتى ونى قايتا وندىرەتىن باستاپقى فوسفوردان كوپتەگەن زاتتار الۋعا بولادى. ەكىنشى رەاكتسيا رەتىندە سارى فوسفوردان فوسفور قىشقىلىن الۋ ءۇشىن توتىقتىرۋ نەمەسە گيدروكسيلدەۋدى الدىم. ءبىرىنشى رەاكتسيا نە ءۇشىن تاڭدالدى؟ ويتكەنى نيتروفەنول وزدىگىنەن لاستاۋشى. اۋىر مەتالدار بەيورگانيكالىق لاستاۋشى بولسا، نيتروفەنول ورگانيكالىق لاستاۋشى. ول دا لاستاۋشى بولعاندىقتان، ونى قاۋىپسىز ءبىر پىشىنگە كەلتىرۋ قاجەت. مىسالى نيترافەنولدى امينوفەنولعا اينالدىردىق، ال امينوفەنول ارالىق ءونىم، دارىلىك ونىمدەردى الۋ ءۇشىن، پاراتسەتامول، بوياعىش زاتتار، باسپاحانادا، پرينتەر پايدالاناتىن جوعارى تەحنولوگيا جاساپ شىعاراتىن ءىرى كومپانيالار پايدالانادى. سوندىقتان نيتروفەنول تاڭداپ الىندى.

- زەرتتەۋىڭىزدىڭ ءبىرشاما بولىگىن يزرايلدە جاساپ كەلدىڭىز. ول جاقتىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى قانداي ەكەن؟

- مەنىڭ قازاقستانداعى جەتەكشىم پروفەسسور گ.ا. سەيلحانوۆا، ال يزرايلدەگى بار-يلان ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جەتەكشىم يتسحاك ماستاي – PhD, پروفەسسور. قازاقستاندا مەن فوسفور بويىنشا عىلىمي تاجىريبەلەر جاسادىم، بىزدە بازا، عىلىمي نەگىز بار. ال يزرايلدەگى بار-يلان ۋنيۆەرسيتەتىندە كاتاليزاتورلاردى نانوپىشىندە جاسادىم. نانوبولشەكتەرمەن جۇمىس ىستەگەن وتە جاقسى، سەبەبى بەتكى قاباتتارى كوپ، كاتاليزاتورىن از سالا وتىرىپ، ۇلكەن ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە بولادى. وسىعان بايلانىستى پروفەسسور بەلسەندى نانوبولشەكتەردى سينتەزدەۋگە كومەكتەستى، ءبىز وسىلايشا تابيعي زاتقا ەنگىزدىك. سازعا تسەوليت پەن مەتانيتتى تۇرلەندىردىك.

يزرايلدە دوكتورانتۋراعا تاپسىراردا وقۋدى بىتىرگەن سوڭ تەك وسى ۋنيۆەرسيتەتتە نەمەسە عزي جۇمىس ىستەۋىڭىز كەرەك دەگەن شارتقا كەلىسىپ، باسقا جەردە جۇمىس ىستەمەيمىن دەپ قول قويادى. شاكىرتاقىلارىنا شالقىپ ءومىر سۇرمەسە دە، باستى قاجەتتىلىكتەرى پاتەراقى، ازىق-تۇلىك پەن كوڭىل كوتەرۋ شىعىندارىن تولىقتاي وتەي الادى. جاس عالىمدارعا مۇمكىندىكتەردى كوپ بەرەدى، ەسەسىنە تالاپ ەتە الادى. يزرايلدە دوكتور دارەجەسىن الۋ وتە سالماقتى ءارى قيىن قادام. تاقىرىپتى قورعاپ شىعۋعا قويىلاتىن تالاپ وتە جوعارى. ءبىزدىڭ ەلدە حالىقارالىق جۋرنالداردا ءبىر، قازاقستاندىق جۋرنالداردا ءۇش عىلىمي ماقالا جازىپ، جۇمىستىڭ عىلىمي جاڭالىعى بولسا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياڭدى قورعاي الاسىڭ. ال بۇل ەلدە يمپاكت-فاكتورى بار حالىقارالىق عىلىمي جۋرنالداردا 3 عىلىمي ماقالا شىعارۋىڭ كەرەك.

وسىنداي جاعدايلاردى ەسكەرە كەلە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ عىلىم سالاسىندا وزگە ەلدەرمەن باسەكەلەستىك ورناتۋى وڭاي بولمايتىنىن بايقايمىز. بىراق ءبىزدىڭ وسىلاي شەتەلدىكتەرمەن عىلىمي جوبالاردا تاجىريبە الماسۋىمىزدىڭ ءوزى بىزگە كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىر.

- عىلىمي جوباڭىز بويىنشا الداعى جوسپارىڭىز قانداي؟

- جوبامدى وندىرىسكە جىبەرۋ ءۇشىن الدىمەن ىرگەلى زەرتتەۋلەر زەرتحانادا جۇرگىزىلەدى. ءبىز سىنامالى ارالىقتا تۇرمىز. ينۆەستور تابۋعا نيەتتىمىز. تەحنولوگيالاردى كوممەرتسيالاندىرۋ جونىندەگى ماماندار اليانسى كوپتەگەن جاستاردىڭ عىلىمي جوبالارىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. مەن دە باعىمدى سىناپ كورگىم كەلەدى.

جالپى قازاقستاندىق ونىمدەرگە شەتەلدىك ينۆەستورلار قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتسا، بۇل قۋانارلىق جاعداي. بۇگىندە عىلىممەن اينالىسۋشى ماماندار ءوز جوباسىن الەمگە ءوزى تانىستىرىپ، ينۆەستورلاردى وزدەرى تابۋى ءتيىس. بىراق وعان عالىمداردىڭ ۋاقىتى بولا بەرمەيدى. بيزنەس پەن عىلىمدى بايلانىستىراتىن مەنەدجەرلەر كوبەيسە ەكەن دەگەن ويىم بار. ويتكەنى اقشا تابۋ ءۇشىن عىلىممەن اينالىسساڭ، باعىتىڭنان جاڭىلاسىڭ.

ءبىزدىڭ ەلدە ءبارى دە جاسالىپ جاتىر، بىراق وسى پروتسەسستەر وتە جاي جۇرەدى. وعان كوپ رەتتە قارجى قولبايلاۋ بولىپ وتىر. وسىعان قاراماستان الەم سەنەن باسەكەگە قابىلەتتى بولۋدى، بارىنە ۇلگەرۋدى تالاپ ەتەدى. قاراپايىم پروفەسسوردى الساق، ونىڭ بىرنەشە جوباسى بار، ساباق بەرەدى، ستۋدەنتتەرى بار، ءوزى عىلىمي جەتەكشى، كىتاپ جازادى، وقۋ باعدارلاماسىن قۇراستىرادى. جۇمىس وتە كوپ، ال ونى جاسايتىن ادام – بىرەۋ. وسى رەتتە عىلىممەن اينالىسۋشى ادامدارعا شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا ۋاقىت بەرىلۋى كەرەك.

"The Qazaq Times"