Imanğalieva Aynwr Nwralıqızı, PhD doktorant

- Qazaqstanda tabiği şikizat közderi öte mol. Olardı paydağa asıru jäne onıñ qaldıqtarın kädege jaratu mañızdı. Elimizde osı bağıttağı jwmıstar qanday nätijeler berip otır?

- Zertteu jwmısım tabiği şikizat negizindegi kompoziciyalıq materialdardıñ sorbciyalıq qasietterin zertteuge arnalğan. Jalpı sorbciyamen älemde köptegen elder aynalısadı. Biz üşin mañızdısı arzan äri nätijeli önim alu. Jwmısımnıñ maqsatı – tabiği şikizat negizinde jaña zattardı alu. Qazaqstanda tabiği şikizat közi öte mol, mısalı sazdı materialdar, ösimdik materialdarı, teñiz materialdarı, hitozan. Tabiği şikizat köp bolğan soñ onı öndiru, äri qaray qaldıqsız qoldanu özekti mäsele. Zertteu barısında biz salbalşıqtı materialdardı qoldandıq, olardı polimerlermen türlendirdik, menşikti sıyımdılığın arttırdıq, siñirgiştigin zerttedik. Sorbciya degenimizdiñ özi – ulı zattardı siñirip aluşılar, qarapayım mısalmen tüsindirsek, aqpasulardı auır metaldardan tazalau. Özdiginen siñiretin tabiği materialdarğa saz ben qwmdı jatqızuğa boladı. Biraq olar 100 payız siñirmeydi. Sol siñiru qasietterin wlğaytu üşin onı türlendiredi, kompozit materialdar alınadı. Kompozit materialdar degenimiz – negizi saz, kömir, ösimdik materialdarınan twratın matricalar jäne toltırğıştar. Toltırğıştar ärtürli boladı, polimerler jäne özge de metaldar. Jasağan kompozitti materialımızdı äri qaray türlendirip, kataliz üşin paydalanamız.

Meniñ jwmısım eki bölimnen twradı. Birinşi bölimde sazdı şikizatqa bentonitti sazdı qoldandım. Nätijesi jaqsı bolğanda sintezdeudiñ oñtaylı jağdayın qarastıramız. Biz modifikatorlardı köptep nemese azdap, ärtürli temperaturada salıp özgerisin baqıladıq, ärbir faktordı zerttep, ölşedik. Eñ jaqsı faktordı, eñ köp nätije bergenin tañdap aldıq.

Ösimdik şikizatına retinde apel'sinniñ qabığın aldıq. Bizde apel'sin öspeydi, biraq onıñ qaldıqtarın paydağa jaratu mäselesine älemde köp köñil audarıla bastadı. Apel'sin qabığınan jip alıp, mata jasauğa bolatındığı ğılımi täjiribe jüzinde däleldendi. Al onıñ qabığı azıq-tülik önerkäsibinde, konditerlik önerkäsipte qoqıs retinde tastalıp keldi. Nege olardı äri qaray paydağa jaratpasqa? Olardıñ qwramında organikalıq qışqıldar bar, sorbciyalıq qasietterge de ie. Biz auır metaldardı qalay soratının alıp qarastırdıq. Bolaşaqta onı kosmetika salasında, tabiği negizdegi kremderge paydalansaq deymiz.

Zertteuim boyınşa reakciya bärine belgili, fosfor qışqılın aludıñ önerkäsiptik ädisi bwrınnan bar. Biraq osı ädis paydalanılatın sudıñ mölşerin köp qajet etedi. Katalizatorlar fosfor qışqılınıñ önimin arttırıp, temperaturasın azaytu üşin qoldanıladı. Jaña katalizatorlar üderisti jaqsartadı, reakciya tez uaqıtta jüredi, negizi tabiği bolğandıqtan katalizator köp qajet emes, sondıqtan onıñ tabiğatqa keri äseri de az. Al nitrofenol reakciyası tabiği katalizator negizinde sulardı nitrofenoldan tazartu üşin qoldanıladı. Jalpı qazirgi kezde nitrofenoldan parafenol alu reakciyası temir oksidin paydalanu arqılı jürgiziledi. Qaldıqtar köp bolğandıqtan nanoölşemde katalizatorlar aludı qalaydı, al mwnıñ jañalığı sol – tabiği negizdegi nanoölşemdegi katalizator alu.

Bizdiñ zerthanamızda D.N.Aqbaeva köp jıldar boyı fosfordı zertteumen aynalısadı. Onıñ jobasınıñ bir böligi retinde men fosfordı totıqtırumen aynalıstım. Qazaqstanda fosfor öte köp. Qaratau, Şilisay ken orındarı bar. Sondıqtan fosfordan jaña zattar alu öte özekti bolıp otır. Tipti onı qayta öndiretin bastapqı fosfordan köptegen zattar aluğa boladı. Ekinşi reakciya retinde sarı fosfordan fosfor qışqılın alu üşin totıqtıru nemese gidroksil'deudi aldım. Birinşi reakciya ne üşin tañdaldı? Öytkeni nitrofenol özdiginen lastauşı. Auır metaldar beyorganikalıq lastauşı bolsa, nitrofenol organikalıq lastauşı. Ol da lastauşı bolğandıqtan, onı qauipsiz bir pişinge keltiru qajet. Mısalı nitrafenoldı aminofenolğa aynaldırdıq, al aminofenol aralıq önim, därilik önimderdi alu üşin, paracetamol, boyağış zattar, baspahanada, printer paydalanatın joğarı tehnologiya jasap şığaratın iri kompaniyalar paydalanadı. Sondıqtan nitrofenol tañdap alındı.

- Zertteuiñizdiñ birşama böligin Izrail'de jasap keldiñiz. Ol jaqtıñ materialdıq-tehnikalıq bazası qanday eken?

- Meniñ Qazaqstandağı jetekşim professor G.A. Seylhanova, al Izrail'degi Bar-Ilan Universitetindegi jetekşim Ichak Mastay – PhD, professor. Qazaqstanda men fosfor boyınşa ğılımi täjiribeler jasadım, bizde baza, ğılımi negiz bar. Al Izrail'degi Bar-Ilan universitetinde katalizatorlardı nanopişinde jasadım. Nanobölşektermen jwmıs istegen öte jaqsı, sebebi betki qabattarı köp, katalizatorın az sala otırıp, ülken nätijege qol jetkizuge boladı. Osığan baylanıstı professor belsendi nanobölşekterdi sintezdeuge kömektesti, biz osılayşa tabiği zatqa engizdik. Sazğa ceolit pen metanitti türlendirdik.

Izrail'de doktoranturağa tapsırarda oqudı bitirgen soñ tek osı universitette nemese ĞZI jwmıs isteuiñiz kerek degen şartqa kelisip, basqa jerde jwmıs istemeymin dep qol qoyadı. Şäkirtaqılarına şalqıp ömir sürmese de, bastı qajettilikteri päteraqı, azıq-tülik pen köñil köteru şığındarın tolıqtay ötey aladı. Jas ğalımdarğa mümkindikterdi köp beredi, esesine talap ete aladı. Izrail'de doktor därejesin alu öte salmaqtı äri qiın qadam. Taqırıptı qorğap şığuğa qoyılatın talap öte joğarı. Bizdiñ elde halıqaralıq jurnaldarda bir, qazaqstandıq jurnaldarda üş ğılımi maqala jazıp, jwmıstıñ ğılımi jañalığı bolsa doktorlıq dissertaciyañdı qorğay alasıñ. Al bwl elde impakt-faktorı bar halıqaralıq ğılımi jurnaldarda 3 ğılımi maqala şığaruıñ kerek.

Osınday jağdaylardı eskere kele, bizdiñ eldiñ ğılım salasında özge eldermen bäsekelestik ornatuı oñay bolmaytının bayqaymız. Biraq bizdiñ osılay şeteldiktermen ğılımi jobalarda täjiribe almasuımızdıñ özi bizge köptegen mümkindikter berip otır.

- Ğılımi jobañız boyınşa aldağı josparıñız qanday?

- Jobamdı öndiriske jiberu üşin aldımen irgeli zertteuler zerthanada jürgiziledi. Biz sınamalı aralıqta twrmız. Investor tabuğa niettimiz. Tehnologiyalardı kommerciyalandıru jönindegi mamandar al'yansı köptegen jastardıñ ğılımi jobaların jüzege asırıp jatır. Men de bağımdı sınap körgim keledi.

Jalpı qazaqstandıq önimderge şeteldik investorlar qızığuşılıq tanıtıp jatsa, bwl quanarlıq jağday. Büginde ğılımmen aynalısuşı mamandar öz jobasın älemge özi tanıstırıp, investorlardı özderi tabuı tiis. Biraq oğan ğalımdardıñ uaqıtı bola bermeydi. Biznes pen ğılımdı baylanıstıratın menedjerler köbeyse eken degen oyım bar. Öytkeni aqşa tabu üşin ğılımmen aynalıssañ, bağıtıñnan jañılasıñ.

Bizdiñ elde bäri de jasalıp jatır, biraq osı processter öte jay jüredi. Oğan köp rette qarjı qolbaylau bolıp otır. Osığan qaramastan älem senen bäsekege qabiletti boludı, bärine ülgerudi talap etedi. Qarapayım professordı alsaq, onıñ birneşe jobası bar, sabaq beredi, studentteri bar, özi ğılımi jetekşi, kitap jazadı, oqu bağdarlamasın qwrastıradı. Jwmıs öte köp, al onı jasaytın adam – bireu. Osı rette ğılımmen aynalısuşı adamdarğa şığarmaşılıqpen aynalısuğa uaqıt berilui kerek.

"The Qazaq Times"