بالجان سابدەنبەكوۆا: بۇگىنگى جاستاردى تەك اقشامەن ىنتالاندىرا الاسىز

- بۇگىندە ءتىسى تۇگەل نەمەسە تىسىندە اقاۋى جوق جاندى كەزدەستىرۋ قيىن. يمپلانتات ورناتۋشىلار سانى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. ءتىس اۋرۋلارىنىڭ كوبەيۋىنىڭ سىرى نەدە؟

- ارحەولوگتاردىڭ قازبا جۇمىستارىنان، مۇراجايداعى ادامداردىڭ باس سۇيەكتەرىن بايقاپ قاراساق وتكەن عاسىرلارداعى ادامداردىڭ تىستەرىنىڭ ءبۇتىن بولعانىن كورەمىز. وتىز ەكى ءتىستىڭ 2-3-ەۋى مۇجىلگەن نە قۇرت تۇسكەن. بۇرىن ادامدارعا ءتىستىڭ ورنىنا ءتىس قويۋ دەگەن سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس ەدى. ال بۇگىندە ادامداردىڭ 80 پايىزىنىڭ تىستەرى ءالسىز. بۇرىن ادامداردىڭ تىستەرى قىرىق جاستان اسقاندا سىر بەرەتىن بولسا، بۇگىندە مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار تىستەرىن ەمدەتىپ جاتىر. ونىڭ سەبەبى – كۇندەلىكتى جەيتىن زاتتارىمىزدىڭ قۇرامىندا كانتسەروگەندەردىڭ، قىشقىلداردىڭ بولۋى. جاستار جاقسى كورىپ ىشەتىن Cola-نىڭ قۇرامىندا ورتوفوسفور قىشقىلى بار. ورتوفوسفور قىشقىلى بىرتە-بىرتە تىستەگى ەمالدى الىپ تاستايدى، ءتىپتى سۇيەكتىڭ ءوزىن ءمۇجىپ جىبەرەدى. جەيتىن تاعامدارىمىزدىڭ قۇرامىنداعى زياندى زاتتار وسىلايشا ءتىستىڭ تەز سىنۋىنا، شىرۋىنە، قۇرتتاۋىنا، ءتىس اراسىنىڭ اجىراۋىنا، قيسايۋىنا الىپ كەلىپ وتىر. بۇگىندە تىستەرىنە ۋاقىتىلى كۇتىم جاساماعاندارعا پروتەز نەمەسە يمپلانتات ءتىس ورناتادى. يمپلانتات ءتىس شامامەن ەكى اپتادا ادامنىڭ دەنەسىنە كىرىگەدى. الايدا ادام دەنەسىن ءوز دەنەم دەپ قابىلداپ بولام دەگەنشە ول جەردە باكتەريالار دامىپ كەتەدى.

يمپلانتاتتى كوبىنەسە تيتاننان جاسايدى، تيتاننىڭ جەكە ءوزى باكتەرياعا قارسى قاسيەتكە يە ەمەس، تەك تيتاننىڭ وكسيدتىك قوسىلىسى باكتەريالىق قاسيەتكە يە. قازىرگى كەزدە كوپتەگەن باكتەريالار مۋتاتسيالانىپ كەتەدى. تاريحقا شەگىنىس جاساساق، سوناۋ پەنيتسيللين پايدا بولعان 1928 جىلدان باستاپ ونى بارلىق اۋرۋعا پايدالاندى. بالا كەزىمىزدە ءبىر جەرىمىز جاراقاتتاپ الساق، پەنيتسيلليندى كرەمگە بىلعاپ جاعا سالۋشى ەدى. قازىرگى جاراعا پەنيتسيللين جاقساڭ، ءتىپتى ەكى اپتانىڭ كولەمىندە دە جازىلمايدى. وسىدان بايقايتىنىمىزداي، باكتەريالار «ولمەيتىن» جاراتىلىس، ول پەنيتسيلليندە ءولۋشى ەدى، بىراق ول ءپينيتسيلليندى مۋتاتسيالاپ ول جەردە دە ولمەيدى.

- يمپلانتات تىستەردىڭ بەرىكتىگىن قالاي ارتتىرۋعا بولاتىن عىلىمي زەرتتەۋىڭىزدىڭ جاڭالىعى قانداي؟

تابيعاتتا تيتان وتە قاتتى، قىمبات ءارى سيرەك كەزدەسەتىن مەتالل. دەسە دە ەكى اپتا ىشىندە تيتاننان سالىنعان ءتىس يمپلانتاتى باكتەريالاردىڭ كوپتەپ شوعىرلانۋىنىڭ ناتيجەسىندە بيوكارروزياعا ۇشىرايدى. مىسالى، تەمىردەن جاسالعان دۋالداردى سىرلاپ قويماساق، ۋاقىت وتە كەلە كورروزياعا ۇشىراپ، قاپ-قاتتى تەمىرىمىز بورپىلداپ، ۇگىتىلىپ كەتەدى. سول  سياقتى بيوكورروزياعا ۇشىراپ تيتان دا ءوزىنىڭ قاسيەتىن جوعالتىپ الادى. مەن زەرتتەۋىمدە وسى تيتاننىڭ بەتىنە جابىن جاساۋدىڭ جولدارىن زەرتتەدىم. قازىرگى تاڭدا  ءارتۇرلى زاتتارعا جابىن جاساۋ وزەكتى بولىپ وتىر. ويتكەنى ءارتۇرلى جاعدايلاردىڭ اسەرىنەن ادامداردىڭ سىنعان سۇيەگىنە نەمەسە ءتىس ورنىنا  يمپلانتات ورناتادى. مىسالى اياق سىنسا ەكى سۇيەكتى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىرۋ ءۇشىن قۇنى كەم دەگەندە 50-60 مىڭ تەڭگە شاماسىنداعى ءارتۇرلى يمپلانتاتتار قويىلادى. ەگەر ادامنىڭ يممۋنيتەتى تومەن بولاتىن بولسا، تيتان تەز كورروزياعا ۇشىرايدى. مۇنداي جاعدايدا يمپلانتاتتى 20-30 جىل ەمەس، 2-3 جىلدىڭ كولەمىندە قايتادان اۋىستىرۋعا تۋرا كەلەدى. بىراق قايتادان يمپلانتانت جاساۋ باسىندا قويعان باعاسىنا قاراعاندا 2-3 ەسە قىمباتقا تۇسەدى. ويتكەنى سۇيەككە جابىسىپ ءوسىپ كەتكەن يمپلانتانتتى قايتادان اجىراتۋ جانە قايتادان قويۋ وتە قيىن جۇمىس.

وسىنداي ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، جۇمىسىمىزدىڭ ماقساتى رەتىندە بولات، تيتان نەگىزىندەگى ءارتۇرلى يمپلانتانت، كاتەتورلارعا جابىن جاساۋدى زەرتتەي باستادىق. جابىن دەگەنىمىز – پوليەلەكتروليد. پوليەلەكتروليد دەپ وتىرعانىمىز – سۋدا ەريتىن ماكرومولەكۋلالىق قوسىلىستار. زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا بىرەۋى پليۋس، ەكىنشىسى مينۋس زاريادقا يە پوليەلەكتروليدتەردى ءبىر-بىرىنە جابىستىرا وتىرا كوپتەگەن سەندۆيچ قاباتتار جاسايمىز. ول دەگەنىمىز، تيتان يمپلانتاتىنىڭ بەتىندە 40-50 نەمەسە 100 نانومەترگە دەيىن ولشەمدەگى بيقاباتتار، سەندۆيچ-قاباتتار. ونى اعزاعا سالعان كەزدە، باكتەريا كەلىپ ءبىرىنشى قاباتىن بوساتىپ جىبەرەدى. جابىننىڭ ءوزى 40-50 قابات بولعان سوڭ ۇزاقمەرزىمدى اسەر بەرەدى. ەگەر ءبىر-اق قابات بولاتىن بولسا، ول ۇزاق ۋاقىتقا شىدامايتىن ەدى. وسىلايشا باكتەرياعا قارسى يمپلانتاتتاردى دۇرىس پايدالانۋ ەمدەلۋشىلەردى ەمدەۋ مەن باقىلاۋدا يننوۆاتسيالىق شەشىم بولىپ وتىر. يمپلانتات سالعان ەمدەلۋشى ءارى قاراي قوسىمشا ەمدەۋ كۋرستارىن المايدى، بۇل ءوز كەزەگىندە ادام ءومىرىنىڭ ساپاسىن جوعارىلاتادى.

- اقش-تىڭ كوننەكتيكۋت زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە عىلىمي تاعىلىمدامادان ءوتىپ كەلدىڭىز. بۇل تاجىريبەدەن نەندەي وي ءتۇيدىڭىز؟

- امەريكاعا بارعان جانداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ مادەني شوك (culture shock) الاتىنى انىق. مەن تاجىريبەدەن وتكەن كوننەكتيكۋت  ۋنيۆەرسيتەتىندە ستۋدەنتتەرگە، جاس عالىمدارعا بارلىق جاعداي جاسالعان. مىسالى، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ حيميا فاكۋلتەتى بەس قاباتتان تۇرسا، سونىڭ ءاربىر قاباتىندا ءوزىنىڭ حروموتوگرافياسى، سكانەرلى ەلەكتروندىق ميكروسكوبى بار، ياعني ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى مىقتى. العاش بارعانىمىزدا اتىن ەستىگەنىمىز بولماسا، ءتۇرىن كورمەگەن نەبىر جابدىقتاردى كورىپ ساسقالاقتاپ قالعانىمىزدىڭ نەسىن جاسىرايىن. بىزبەن بىرگە قىتايدان كەلگەن 2-كۋرس ستۋدەنتى جابدىقتارمەن جۇمىس ىستەۋدى بىزدەن جاقسى ءبىلىپ تۇردى. بىراق تەوريالىق تۇرعىدان ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىز ودان الدەقايدا جوعارى بولدى. قازاقستان ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ەشبىر ەلدەن كەم ەمەستىگىن، تەك ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عىلىمي ينستيتۋتتارىن جابدىقتاۋ بويىنشا اقساپ تۇرعانىنا كوزىم جەتتى.

ءبىز بارعان زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتارعا ءبىر جىل بويى جابدىقتارمەن قالاي جۇمىس ىستەۋ قاجەتتىگىن ۇيرەتەدى ەكەن. جۇمىس بارىسىندا ەشكىم ساعان كەدەرگى كەلتىرمەيدى، ارتىڭدا ۇزىن-سونار كەزەك كۇتىپ تۇرعاندار جوق، وزىڭە كەرەكتى زەرتتەۋدى كەز كەلگەن ۋاقىتتا جاساپ،  ناتيجەسىن سول كۇنى كورە الاسىڭ. ەڭ قاراپايىمى، ءبىر رەتتىك قولعاپتار مەن شىنى تۇتىكتەردى قولدانىپ بولىپ قوقىسقا تاستاي بەرەسىز، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءوزى ءارى قاراي ۋتيليزاتسيا جاساپ، كادەگە جاراتادى. ال ءبىزدىڭ ەلدە شىنى تۇتىكتەردى جۋىپ بىرنەشە زەرتتەۋلەرگە قولدانامىز.

ەلىمىزدە زەرتتەۋ ناتيجەمىز دۇرىس شىعۋى ءۇشىن جاس عالىمدار جوقتان بار جاسايمىز دەسەك بولادى. ۋنيۆەرسيتتەر مەن عزي-دىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى تولىقتاي جەتىلدىرىلسە، قازاقتىڭ تالاي جاس عالىمدارى عىلىمي جاڭالىق اشىپ، الەمگە پاش ەتەر ەدى. حيميا سالاسىنا قاتىستى ايتار بولسام، وكىنىشكە وراي، قازاقستاندا رەاكتيۆ وندىرەتىن ءوندىرىس ورىندارى جوق.  تاپسىرىستى كوبىنە گەرمانياعا بەرەمىز، رەسەيدەن دە الىپ جاتامىز، بىراق ولاردىڭ حيميالىق تۇرعىدان تازالىعى تومەن. گەرمانياعا بەرەتىن تاپسىرىسىمىز 2-3 ايدا ارەڭ جەتەدى. ءبىر رەاكتيۆتى بىرنەشە اي كۇتىپ جۇرگەنىمىزدە باسقا ەلدىڭ عالىمدارى ءبىز جاساپ جۇرگەن جۇمىستىڭ ناتيجەسىن حالىقارالىق جۋرنالداردا ماقالا ەتىپ شىعارىپ ۇلگەرەدى. وسىلايشا ءبىزدىڭ سونشا ايلىق ەڭبەگىمىزدىڭ كۇلى كوككە ۇشادى.  ءتىپتى كەيدە زەرتتەۋ ناتيجەمىز دۇرىس بولىپ تۇرسا دا، حالىقارالىق جۋرنالدار ماقالامىزدى جارىققا شىعارمايدى. ويتكەنى ءبىز جۇمىس ىستەيتىن جابدىقتاردىڭ دەنى كسرو كەزەڭىنەن قالعان. ال مۇنداي جابدىقتاردا جاسالعان جۇمىس ناتيجەسى تۋرالى عىلىمي ماقالا ول جۋرنالدىڭ بەدەلىن تومەندەتەتىن بولعاندىقتان جاريالانباي قالادى.

- جاس عالىم رەتىندە قازاقستان عىلىمىن قانداي جولدارمەن دامىتۋعا بولادى دەپ ويلايسىز؟

- ەگەر عىلىم سالاسىنا قىرۋار قارجى بولىنسە، عىلىمعا قىزىعاتىن جاستاردىڭ سانى ارتار ەدى. قاي سالاعا قارجى كوپ قۇيىلسا، سول سالانىڭ داميتىنى اقيقات. بۇگىنگى جاستاردى تەك اقشامەن ىنتالاندىرا الاسىز، قۇر جالاڭ سوزبەن قولداي المايسىز. ويتكەنى بىزدە ءبارى قىمبات، ءبارى اقىلى. ەندەگە بولماشى جىلتىراقپەن اۋەستەنگەنشە، نەگە ادامزات يگىلىگىنە جۇمىس جاساپ جۇرگەن جاستاردى قارجىلايقولداماسقا؟!

وقىتۋشى بولعان ءتورت جىلدا قانشاما ستۋدەنتتەرمەن بىرگە جۇمىس ىستەدىم. قازاقستاندا تالانتتى، دارىندى، قابىلەتتى جاستار وتە كوپ. ساباقتان بولەك عىلىمي جوبالارمەن اينالىسۋعا قۇلشىنىپ تۇرادى. بىراق جوباعا قاجەتتى نارسەلەردىڭ ءبىرى بولسا، ءبىرى جوق ەكەنىن كورىپ، قىزىعۋشىلىقتارى باسىلىپ قالادى، ءارى قاراي ونى ىنتالاندىرا المايسىڭ. وسىنىڭ اسەرىنەن ولار وزدەرىن «جوعالتىپ» الىپ جاتادى.

عىلىمعا بولىنەتىن قارجى كولەمى ارتسا، ءبىراز ماسەلە شەشىلەتىن ەدى. گرانتتىق جوبالار بويىنشا مەملەكەتتەن بولىنەتىن قارجى سوماسى جىلدىڭ باسىندا قولىمىزعا تۇسسە، وعان قاجەتتى جابدىعىمىزدى ساتىپ الىپ جىل بويى جۇمىس ىستەر ەدىك. بىزدە وسى قارجى بىرنەشە رەت ءبولىنىپ بەرىلەدى، بۇل عىلىمي جۇمىستىڭ العا جىلجۋىنا كوپ كەدەرگى كەلتىرەدى. جىل سوڭىندا گرانت بويىنشا جوبامىزعا ەسەپ بەرەمىز، بۇل دا وتە كوپ ۋاقىتتى، ءارى-بەرى جۇگىرىستى تالاپ ەتەدى. كەيدە قاعاز تولتىرۋ، ەسەپ بەرۋ سىندى تولىپ جاتقان بىتپەيتىن جۇمىستارعا بايلانىپ عىلىممەن تولىقتاي اينالىسۋعا ۋاقىت تاپپاي قالاتىن ساتتەرىمىز كوپ بولادى. جاستاردىڭ عىلىمعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋدىڭ ءبىر جولى – ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق بازاسىن قالىپتاستىرۋ، قاجەتتى جابدىقتاردى ساتىپ الۋ دەر ەدىم. بۇگىندە ءبىلىمدى، زيالى جاستار شەتەلگە كەتىپ جاتىر. ويتكەنى شەتەلدە سەن جۇمىستى قالاي جاساساڭ، سەنى سولاي باعالايدى. عىلىمي اتاعىڭا، جاسىڭا، جىنىسىڭا، ۇلتىڭا قاراپ بولمەيدى. ولارعا باستى قاجەتتى نارسە – عىلىمي ناتيجە. ءوزىم ساباق بەرگەن ستۋدەنتتەر كورەيادا جۇمىس ىستەپ جاتىر. وسىنداي بىلىمىڭىزبەن نەگە مۇندا ءجۇرسىز دەپ سۇرايدى. ال مەن ەلىمدى قيىپ كەتە المايتىن سياقتىمىن. عىلىمعا دەگەن كوزقاراس وزگەرىپ، قارجىلاندىرۋ كولەمى ارتسا قازاق عىلىمى باسقا ەلدىڭ عىلىمىمەن يىق تىرەستىرە الادى دەپ ويلايمىن.

"The Qazaq Times"