Baljan Säbdenbekova: Bügingi jastardı tek aqşamen ıntalandıra alasız

- Büginde tisi tügel nemese tisinde aqauı joq jandı kezdestiru qiın. Implantat ornatuşılar sanı kün sanap artıp keledi. Tis aurularınıñ köbeyuiniñ sırı nede?

- Arheologtardıñ qazba jwmıstarınan, mwrajaydağı adamdardıñ bas süyekterin bayqap qarasaq ötken ğasırlardağı adamdardıñ tisteriniñ bütin bolğanın köremiz. Otız eki tistiñ 2-3-eui müjilgen ne qwrt tüsken. Bwrın adamdarğa tistiñ ornına tis qoyu degen sonşalıqtı mañızdı emes edi. Al büginde adamdardıñ 80 payızınıñ tisteri älsiz. Bwrın adamdardıñ tisteri qırıq jastan asqanda sır beretin bolsa, büginde mektep jasına deyingi balalar tisterin emdetip jatır. Onıñ sebebi – kündelikti jeytin zattarımızdıñ qwramında kancerogenderdiñ, qışqıldardıñ boluı. Jastar jaqsı körip işetin Cola-nıñ qwramında ortofosfor qışqılı bar. Ortofosfor qışqılı birte-birte tistegi emal'di alıp tastaydı, tipti süyektiñ özin müjip jiberedi. Jeytin tağamdarımızdıñ qwramındağı ziyandı zattar osılayşa tistiñ tez sınuına, şiruine, qwrttauına, tis arasınıñ ajırauına, qisayuına alıp kelip otır. Büginde tisterine uaqıtılı kütim jasamağandarğa protez nemese implantat tis ornatadı. Implantat tis şamamen eki aptada adamnıñ denesine kirigedi. Alayda adam denesin öz denem dep qabıldap bolam degenşe ol jerde bakteriyalar damıp ketedi.

Implantattı köbinese titannan jasaydı, titannıñ jeke özi bakteriyağa qarsı qasietke ie emes, tek titannıñ oksidtik qosılısı bakteriyalıq qasietke ie. Qazirgi kezde köptegen bakteriyalar mutaciyalanıp ketedi. Tarihqa şeginis jasasaq, sonau penicillin payda bolğan 1928 jıldan bastap onı barlıq auruğa paydalandı. Bala kezimizde bir jerimiz jaraqattap alsaq, penicillindi kremge bılğap jağa saluşı edi. Qazirgi jarağa penicillin jaqsañ, tipti eki aptanıñ köleminde de jazılmaydı. Osıdan bayqaytınımızday, bakteriyalar «ölmeytin» jaratılıs, ol penicillinde öluşi edi, biraq ol pinicillindi mutaciyalap ol jerde de ölmeydi.

- Implantat tisterdiñ beriktigin qalay arttıruğa bolatın ğılımi zertteuiñizdiñ jañalığı qanday?

Tabiğatta titan öte qattı, qımbat äri sirek kezdesetin metall. Dese de eki apta işinde titannan salınğan tis implantatı bakteriyalardıñ köptep şoğırlanuınıñ nätijesinde biokarroziyağa wşıraydı. Mısalı, temirden jasalğan dualdardı sırlap qoymasaq, uaqıt öte kele korroziyağa wşırap, qap-qattı temirimiz borpıldap, ügitilip ketedi. Sol  siyaqtı biokorroziyağa wşırap titan da öziniñ qasietin joğaltıp aladı. Men zertteuimde osı titannıñ betine jabın jasaudıñ joldarın zerttedim. Qazirgi tañda  ärtürli zattarğa jabın jasau özekti bolıp otır. Öytkeni ärtürli jağdaylardıñ äserinen adamdardıñ sınğan süyegine nemese tis ornına  implantat ornatadı. Mısalı ayaq sınsa eki süyekti bir-birimen baylanıstıru üşin qwnı kem degende 50-60 mıñ teñge şamasındağı ärtürli implantattar qoyıladı. Eger adamnıñ immuniteti tömen bolatın bolsa, titan tez korroziyağa wşıraydı. Mwnday jağdayda implantattı 20-30 jıl emes, 2-3 jıldıñ köleminde qaytadan auıstıruğa tura keledi. Biraq qaytadan implantant jasau basında qoyğan bağasına qarağanda 2-3 ese qımbatqa tüsedi. Öytkeni süyekke jabısıp ösip ketken implantanttı qaytadan ajıratu jäne qaytadan qoyu öte qiın jwmıs.

Osınday erekşelikterdi eskere otırıp, jwmısımızdıñ maqsatı retinde bolat, titan negizindegi ärtürli implantant, katetorlarğa jabın jasaudı zerttey bastadıq. Jabın degenimiz – polielektrolid. Polielektrolid dep otırğanımız – suda eritin makromolekulalıq qosılıstar. Zertteu jwmısı barısında bireui plyus, ekinşisi minus zaryadqa ie polielektrolidterdi bir-birine jabıstıra otıra köptegen sendviç qabattar jasaymız. Ol degenimiz, titan implantatınıñ betinde 40-50 nemese 100 nanometrge deyin ölşemdegi biqabattar, sendviç-qabattar. Onı ağzağa salğan kezde, bakteriya kelip birinşi qabatın bosatıp jiberedi. Jabınnıñ özi 40-50 qabat bolğan soñ wzaqmerzimdi äser beredi. Eger bir-aq qabat bolatın bolsa, ol wzaq uaqıtqa şıdamaytın edi. Osılayşa bakteriyağa qarsı implantattardı dwrıs paydalanu emdeluşilerdi emdeu men baqılauda innovaciyalıq şeşim bolıp otır. Implantat salğan emdeluşi äri qaray qosımşa emdeu kurstarın almaydı, bwl öz kezeginde adam ömiriniñ sapasın joğarılatadı.

- AQŞ-tıñ Konnektikut zertteu universitetinde ğılımi tağılımdamadan ötip keldiñiz. Bwl täjiribeden nendey oy tüydiñiz?

- Amerikağa barğan jandardıñ köpşiliginiñ mädeni şok (culture shock) alatını anıq. Men täjiribeden ötken Konnektikut  universitetinde studentterge, jas ğalımdarğa barlıq jağday jasalğan. Mısalı, universitettiñ himiya fakul'teti bes qabattan twrsa, sonıñ ärbir qabatında öziniñ hromotografiyası, skanerli elektrondıq mikroskobı bar, yağni materialdıq-tehnikalıq bazası mıqtı. Alğaş barğanımızda atın estigenimiz bolmasa, türin körmegen nebir jabdıqtardı körip sasqalaqtap qalğanımızdıñ nesin jasırayın. Bizben birge Qıtaydan kelgen 2-kurs studenti jabdıqtarmen jwmıs isteudi bizden jaqsı bilip twrdı. Biraq teoriyalıq twrğıdan bizdiñ bilimimiz odan äldeqayda joğarı boldı. Qazaqstan bilim beru salasında eşbir elden kem emestigin, tek universitetter men ğılımi instituttarın jabdıqtau boyınşa aqsap twrğanına közim jetti.

Biz barğan zertteu universitetinde magistranttar men doktoranttarğa bir jıl boyı jabdıqtarmen qalay jwmıs isteu qajettigin üyretedi eken. Jwmıs barısında eşkim sağan kedergi keltirmeydi, artıñda wzın-sonar kezek kütip twrğandar joq, öziñe kerekti zertteudi kez kelgen uaqıtta jasap,  nätijesin sol küni köre alasıñ. Eñ qarapayımı, bir rettik qolğaptar men şını tütikterdi qoldanıp bolıp qoqısqa tastay beresiz, universitettiñ özi äri qaray utilizaciya jasap, kädege jaratadı. Al bizdiñ elde şını tütikterdi juıp birneşe zertteulerge qoldanamız.

Elimizde zertteu nätijemiz dwrıs şığuı üşin jas ğalımdar joqtan bar jasaymız desek boladı. Universitter men ĞZI-dıñ materialdıq-tehnikalıq bazası tolıqtay jetildirilse, qazaqtıñ talay jas ğalımdarı ğılımi jañalıq aşıp, älemge paş eter edi. Himiya salasına qatıstı aytar bolsam, ökinişke oray, Qazaqstanda reaktiv öndiretin öndiris orındarı joq.  Tapsırıstı köbine Germaniyağa beremiz, Reseyden de alıp jatamız, biraq olardıñ himiyalıq twrğıdan tazalığı tömen. Germaniyağa beretin tapsırısımız 2-3 ayda äreñ jetedi. Bir reaktivti birneşe ay kütip jürgenimizde basqa eldiñ ğalımdarı biz jasap jürgen jwmıstıñ nätijesin halıqaralıq jurnaldarda maqala etip şığarıp ülgeredi. Osılayşa bizdiñ sonşa aylıq eñbegimizdiñ küli kökke wşadı.  Tipti keyde zertteu nätijemiz dwrıs bolıp twrsa da, halıqaralıq jurnaldar maqalamızdı jarıqqa şığarmaydı. Öytkeni biz jwmıs isteytin jabdıqtardıñ deni KSRO kezeñinen qalğan. Al mwnday jabdıqtarda jasalğan jwmıs nätijesi turalı ğılımi maqala ol jurnaldıñ bedelin tömendetetin bolğandıqtan jariyalanbay qaladı.

- Jas ğalım retinde Qazaqstan ğılımın qanday joldarmen damıtuğa boladı dep oylaysız?

- Eger ğılım salasına qıruar qarjı bölinse, ğılımğa qızığatın jastardıñ sanı artar edi. Qay salağa qarjı köp qwyılsa, sol salanıñ damitını aqiqat. Bügingi jastardı tek aqşamen ıntalandıra alasız, qwr jalañ sözben qolday almaysız. Öytkeni bizde bäri qımbat, bäri aqılı. Endege bolmaşı jıltıraqpen äuestengenşe, nege adamzat igiligine jwmıs jasap jürgen jastardı qarjılayqoldamasqa?!

Oqıtuşı bolğan tört jılda qanşama studenttermen birge jwmıs istedim. Qazaqstanda talanttı, darındı, qabiletti jastar öte köp. Sabaqtan bölek ğılımi jobalarmen aynalısuğa qwlşınıp twradı. Biraq jobağa qajetti närselerdiñ biri bolsa, biri joq ekenin körip, qızığuşılıqtarı basılıp qaladı, äri qaray onı ıntalandıra almaysıñ. Osınıñ äserinen olar özderin «joğaltıp» alıp jatadı.

Ğılımğa bölinetin qarjı kölemi artsa, biraz mäsele şeşiletin edi. Granttıq jobalar boyınşa memleketten bölinetin qarjı soması jıldıñ basında qolımızğa tüsse, oğan qajetti jabdığımızdı satıp alıp jıl boyı jwmıs ister edik. Bizde osı qarjı birneşe ret bölinip beriledi, bwl ğılımi jwmıstıñ alğa jıljuına köp kedergi keltiredi. Jıl soñında grant boyınşa jobamızğa esep beremiz, bwl da öte köp uaqıttı, äri-beri jügiristi talap etedi. Keyde qağaz toltıru, esep beru sındı tolıp jatqan bitpeytin jwmıstarğa baylanıp ğılımmen tolıqtay aynalısuğa uaqıt tappay qalatın sätterimiz köp boladı. Jastardıñ ğılımğa qızığuşılığın arttırudıñ bir jolı – universitetterdiñ ğılımi-tehnikalıq bazasın qalıptastıru, qajetti jabdıqtardı satıp alu der edim. Büginde bilimdi, ziyalı jastar şetelge ketip jatır. Öytkeni şetelde sen jwmıstı qalay jasasañ, seni solay bağalaydı. Ğılımi atağıña, jasıña, jınısıña, wltıña qarap bölmeydi. Olarğa bastı qajetti närse – ğılımi nätije. Özim sabaq bergen studentter Koreyada jwmıs istep jatır. Osınday bilimiñizben nege mwnda jürsiz dep swraydı. Al men elimdi qiıp kete almaytın siyaqtımın. Ğılımğa degen közqaras özgerip, qarjılandıru kölemi artsa qazaq ğılımı basqa eldiñ ğılımımen iıq tirestire aladı dep oylaymın.

"The Qazaq Times"