رەسەي مەن اقش-تىڭ اۋعانستان تالىپتەرىن كەلىسسوزگە شاقىرۋىندا نە سىر جاتىر؟

اۋعانستان تاليبان ۇيىمىنىڭ ماسكەۋدەگى بەيبىتشىلىك ورناتۋ تۋرالى سويلەسۋلەرى كەشە سوڭىنا شىقتى. 5 اقپاندا باستالعان ماسكەۋدەگى وتىرىسقا تاليبان تارابى 10 ادامنان تۇراتىن دەلەگاتسياسىن اتتاندىرعان، ونىڭ سىرتىندا 40-قا جۋىق ساياساتكەرلەر، بۇرىنعى پرەزيدەنت حاميد كارزاي قاتىسقان.  

رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى بۇل كەلىسسوزدى اۋعان دياسپوراسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءوتتى دەپ حابارلاعانىمەن، ونىڭ ارتىندا ءبارى ءبىر كرەملدىڭ تۇرعانى ايتپاسا دا بەلگىلى. سەبەبى، اۋعانستان ماسەلەسىندە رەسەي ءوزىنىڭ ىقپالىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ورتا، تاياۋ-شىعىستا اقش پەن رەسەي اراسىندا جاڭا باسەكەلەستىك ءوسىپ كەلەدى. وسىدان بۇرىن اقش-تىڭ اۋعانستانداعى تۇراقتى وكىلى مەن تالىپتەر اراسىنداعى كەزدەسۋ وڭىردە ۇلكەن اڭىس تۋدىرعانى دا بەلگىلى. كرەمل بولسا تالىپتەردى ماسكەۋگە شاقىرۋ ارقىلى قۇراما شتاتقا قىر كورسەتىپ وتىرعانى دا شىن.

ماسكەۋ تارابى اۋعانستانداعى نەگىزگى ويىنشىلار اراسىندا ديالوگ وتكىزۋدى باستاپ جاتىر. بىراق، بۇل قادامدارى قازىرگە ناتيجەلى بولىپ تۇرعان جوق. ونىڭ سەبەبىن BBC-ءدىڭ اۋعانستانداعى قىزمەتىنىڭ رەداكتورى داۆۋد ازام: «تالىپتەردىڭ اۋعانستانداعى وزگە ويىنشىلارمەن قانداي دا ءبىر كەلىسسوز جۇرگىزۋگە قۇلقى جوق»، – دەپ تۇسىندىرەدى.

شىن مانىسىندە، قازىر اۋعانستاندا ماسكەۋ ىقپالىنان كورى ۋاشينگتون ىقپالى باسىم. اۋعانستاننىڭ قازىرگى رەسمي ۇكىمەتىنە اقش دەگەنىن ىستەتىپ وتىر دەۋگە بولادى. ال رەسەيمەن جۇمىس ىستەسۋگە كابۋل بيلىگى ىنتالى ەمەس. كەزەكتى ماسكەۋدەگى كەلىسسوزگە دە اۋعانستان ۇكىمەتىنىڭ نەگىزگى ادامدارى قاتىسپاي قالعان.

اقش پەن تاليبان اراسىنداعى كەزدەسۋ تۋرالى بۇدان بۇرىندا ايتىلعان بولاتىن. تالىپتەرمەن اقش-تىڭ اراسىنداعى تالقىدا نەگىزىنەن ەكى ماسەلە قاراستىرىلدى. تالىپتەر اۋعانستانداعى بارلىق شەتەلدىك اسكەري كۇشتەردى شىعارۋدى تالاپ ەتسە، قۇراما شتات وزىنە جانە وداقتاستارىنا تالىپتەردەن قاۋىپ بولمايدى دەگەن كەپىلدىكتى العىسى كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا، تاليبان ۇيىمى «ءال-كايدا» سىندى ەكسترەميستىك ۇيىمدارمەن بايلانىسپاۋى، كەرىسىنشە  «يسلام مەملەكەتى» سەكىلدى ۇيىمدارعا قارسى كۇرەسۋى كەرەك.

وسىعان قاراپ-اق، اقش تالىپتەرمەن كەلىسسوز كەزىندە اۋعانستاننىڭ الداعى بولاشاعى، ساياسي جۇيەسىن قايىرىپ قويعان دەۋگە بولادى (دەربەس ەل رەتىندە رەسەيدىڭ ساياساتىن قولداي المايمىز، ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار. بىراق، بارلىق جەردە اقش-تىڭ ساياساتى دا دۇرىس بولا بەرمەيدى). قازىر اقش-تىڭ بۇل ولقىلىعىن رەسەي ۇكىمەتى پايدالانعىسى كەلەدى. ياعني، ماسكەۋ ءوز كەزەگىندە اۋعانستاننىڭ ىشكى ديالوگىن ورناتۋعا تىرىسۋدا.

اۋعانستانداعى جاعداي قانداي؟

2001 جىلى اقش باستاعان كواليتسيا اۋعانستانعا كىردى. سودان بەرى ون مىڭداعان تالىپتەر جويىلدى نەمەسە تۇتقىندالدى. بىراق،  17 جىل بۇرىن بيلىكتى قۇلاتقان تاليبان قارۋلى كۇشتەرى السىرەپ قالعان جوق. ءتىپتى قازىر ءوزىنىڭ ايىرىلىپ قالعان ايماقتارىن قايتا قاراماعىنا الىپ جاتىر. بۇدان 10 جىل بۇرىن اقش پەن اۋعانستان ۇكىمەتى ەلدەگى ءتالىپ كۇشتەرى 15 مىڭ اينالاسىندا دەپ مالىمدەگەن. قازىر تالىپتەردە 60 مىڭنان استام قارۋلى جاساق بار ەكەنى بەلگىلى بولدى.

بىلتىردان بەرى اۋعانستاندا تالىپتەردىڭ بەلسەندىلىگى كۇشەيىپ، اۋعانستان ۇكىمەت كۇشتەرىنە قاۋىپ كۇشەيدى. ۇكىمەت كۇشتەرى قارسى تۇرۋعا تىرىسقانىمەن، قارۋلى كۇشتەر اراسىنا جاسىرىنعان تاليبان جاقتاستارىنىڭ شابۋىلىنان كوپتەگەن ادامىن جوعالتتى. تاليبان كۇشتەرى ەلدە ۇكىمەتتىڭ ءالسىز ەكەنىن دالەلدەۋ ماقساتىندا ۇكىمەتكە باعىتتالعان قارۋلى شابۋىلدارىن جيىلەتىپ كەلەدى.

ولكەدەگى ساياسي توپتاردىڭ جانجالى دا قاۋىپسىزدىككە كەرى اسكەرىن تيگىزىپ كەلەدى. 2014 جىلعى سايلاۋدا بىرىككەن ۇكىمەتتى قۇراعان ەكى ساياسي ءتوپ تا كوپتەگەن ماسەلەلەردە پىكىر بىرلىگىنە كەلە الماي وتىر. اۋعانستاندا بەيبىتشىلىك ورناتۋ ءۇشىن اقش، رەسەي جانە قىتاي سىندى دەرجاۆالاردان تىس ورتالىق ازيا، پاكىستان، يران، ءۇندىستان جانە ساۋد ارابياسى سىندى ەلدەردىڭ دە ورتاق پىكىر تابۋى اسا ماڭىزدى. سەبەبى، قازىر تاياۋ-شىعىستا جەڭىلىس تاپقان «يسلام مەملەكەتى» تەررورلىق ۇيىمى اۋعانستانعا جينالۋدا. ەكسترەميستىك جولمەن جيھادشىلاردى اۋعانستانعا شاقىرسا، ونداعى جاعداي مۇلدە قيىنداي تۇسەدى جانە ورتالىق ازيا، باتىس قىتايعا ەڭ ءبىرىنشى قاۋىپ تونەدى.

“The Qazaq Times”