قىتاي توقىراۋىنىڭ سىرى جانە وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە جاسىرعان قۇپيا

سوڭعى جىلدارى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى قايشىلىعى كۇشەيىپ، اتالعان تەڭىز ارقىلى شەكتەسەتىن ەلدەردىڭ قىتايعا نارازىلىعى ارتا ءتۇستى. وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى داۋ-دامايعا قىتاي مەن جاپونيا تالاسىنداعى دياۋ ءۇي ارالى دا كىرەدى. بەيجىڭ بيلىگى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنە شەكتەسەتىن ەلدەردىڭ مۇددەسىن ەسكەرمەستەن، اتالعان سۋ ايدىنىڭ باسىم كوپ بولەگىن ءوز تەرريتورياسى رەتىندە جاريالادى جانە ونى كارتالاردا قىتاي تەرريتورياسى رەتىندە كورسەتتى. بۇل كورشىلەس جاپونيا، فيليپپين، مالايزيا، ۆەتنام قاتارلى ەلدەردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىرادى. 2013 جىلى فيليپپين وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى تالاس-تارتىسقا بايلانىستى اقش پەن جاپونيانىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، قىتايعا تاباندى قارسىلىق كورسەتتى.

بۇل سۋرەتتە وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنە شەكتەسەتىن ەلدەردىڭ وزىنە تاۋەلدى دەپ سانايتىن يەلىك اۋماعى كورسەتىلگەن.

وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنىڭ ماڭىزدىلىعى

«داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەگەندەي، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنىڭ ماڭىزدىلىعى وسى سۋ جولىنان وتەتىن تەڭىز تاسىمالىندا جاتىر. اتالعان تەڭىزدىڭ ماڭىزدىلىعىن مىنا بىرنەشە جاقتان قاراستىرۋعا بولادى:

1 وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى ەكونوميكالىق مۇددە

1978 جىلدان 2008 جىلعا دەيىنگى 30 جىلدا قىتاي ەكونوميكاسى الەمدى تاڭقالدىرا وتىرىپ دامىدى. 1970 جىلدارى زاۆود-فابريكالاردىڭ كوپتىگىنەن ەكولوگياسى اۋىر زارداپ شەككەن باتىس ەلدەرى قىتاي سىندى ەڭبەك كۇشى ارزان، تابيعي رەسۋرستارى مول ەلگە كوشىرۋگە ءماجبۇر بولدى. مىڭداعان ءوندىرىس فابريكالار قىتايعا كوشىرىلدى، بۇعان ىلەسە باتىستىڭ قارجىسى دا قىتايعا اعىلىپ، قىتايدى اقش-تان كەيىنگى  ەكىنشى ءىرى ەكونوميكاعا جانە «الەمنىڭ زاۆودىنا» اينالدىردى.

بىراق، 30 جىلدان كەيىن جاعداي مۇلدە وزگەردى. باتىس ەلدەرى قىتايدىڭ جالعاستى دامۋىن وزدەرىنە قاۋىپ رەتىندە تانىدى. ارينە، قىتاي ەكونوميكاسىن السىرەتۋدىڭ كىلتى –شەتەل قارجىسى مەن زاۆودتارىن شىعارۋ. الايدا، قىتاي ارقىلى باتىس ەلدەرى دە ميللياردتاپ تابىس تاۋىپ وتىرعانى شىن. قايتكەندە قىتايدان زاۆودتاردى شىعارۋعا بولادى؟ ارزان ەڭبەك كۇشكە باي قىتايدان كەتكەندە بۇعان بالاما قانداي ەلدەر بار؟

قىتايدى قالت جىبەرمەي باقىلاۋىنا ۇستاعان باتىس ستراتەگتەرى بۇنىڭ جاۋابىن تاۋىپ، قىتايدىڭ ەڭ ءالسىز بۋىنىن ۇستاي ءبىلدى. قىتايدىڭ قازىرگى وندىرىسىنە قاجەتتى شيكىزاتتىڭ (مۇناي، گاز، كەن ونىمدەرى مەن اعاش ماتەريالدارى) 70 پايىزى شەتەلدەن كىرگىزىلەدى. ەڭ نەگىزگى شيكىزات قاينارى افريكا مەن ورتا شىعىس ەلدەرى. وسى ايماقتاردان الىنعان شيكىزات نەگىزىنەن وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ارقىلى قىتايدىڭ ءوندىرىس ايماقتارىنا كىرەدى. سەبەبى، تەڭىز تاسىمالى الەمدەگى ەڭ ارزان تاسىمال تۇرىنە جاتادى. ەگەر تەڭىز تاسىمالى السىرەسە، شيكىزاتتىڭ جەتكىزىلۋى كەشىكسە، بۇل قىتايدىڭ قارقىندى وندىرىسىنە بىردەن اسەر ەتەتىنىن انىق. شيكىزاتتىڭ تاپشىلىعى ونىڭ باعاسىن وسىرەدى، شيكىزات قۇنى وسكەن سايىن ءوندىرىس ونىمدەرىنىڭ باعاسى دا جوعارلايدى. بۇل ءوندىرىس قۇنىنىڭ قىمباتتاۋىنا اكەلىپ سوعادى، ءوندىرىس قۇنى قىمباتتاعاننان كەيىن شەتەلدىك زاۆودتار قىتايدى تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر بولماق.

مىنە وسى ماقساتتا، اقش باستاعان باتىس ەلدەرى قىتايدىڭ ەڭ ماڭىزدى شيكىزات تاسىمالىنىڭ كۇرە تامىرىنا قىسىم تۇسىرە باستادى. وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىن قۇرساۋلاۋ ارقىلى ونداعى تاۋار مەن شيكىزات جەتكىزەتىن قىتاي كەمەلەرىنە كەدەرگى كەلتىردى. وسىلايشا، قىتايدا وندىرىلەتىن ونىمدەردىڭ جاسالۋ قۇنى مەن باعاسىن قولدان قىمباتتاتىپ، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنى بىرتىندەپ باياۋلاي بەردى. ونىڭ ۇستىنە، قىتايدىڭ ەڭ نەگىزگى ءوندىرىس ايماقتارى تەڭىز جاعالاۋىنا جاقىن كوبىنە-كوپ تەڭىز تاسىمالىنا يەك ارتاتىندىقتان بۇل قىتاي ءوندىرىس قۋاتىنا اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. 2013 جىلدان باستاپ شەتەلدىك زاۆودتار قىتايدان كەتە باستادى جانە قىتاي ەكونوميكاسى دا السىرەي ءتۇستى.

تومەندە 2006-2018 جىلدار اراسىنداعى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنى كورسەتىلگەن

2006 – 12.7%
2007 – 14.2%
2008 – 9.6%
2009 – 9.2%
2010 – 10.6%
2011 – 9.5%
2012 – 8.2%
2013 – 7.7%
2014 – 7.3%
2015 – 6.9%
2016 – 6.7%
2017 – 6.9? %
2018 – 6.6% ؟/ 1.67%

افريكا بايلىعى.

افريكانىڭ قىتاي ءۇشىن ماڭىزدىلىعى

افريكا قۇرلىعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن انگليا، فرانتسيا قاتارلى ەۋروپالىق ەلدەردىڭ وتارى بولىپ كەلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باتىس ەلدەرى ءوز وتارلارىنان باس تارتا باستادى. كەرىسىنشە، سول ەلدەردە ۇكىمەتتەر قۇرىپ بەردى جانە سول ارقىلى ەلدىڭ ەكونوميكاسىن، بايلىعىن شەڭگەلدەدى. ۇكىمەتتەردى دە باقىلاۋىندا ۇستاپ، قاجەت بولعاندا اۋدارىپ تاستاپ وتىردى. افريكا قۇرلىعىنىڭ تۇرعىندارى بۇگىنگە دەيىن ساياسي جانە ەكونوميكالىق وتاردا جاساپ جاتىر دەۋگە بولادى.

1990 جىلدارى قىتايعا اعىلعان باتىس ەلدەرىنىڭ زاۆود-فابريكالارى سول ەلدىڭ ءوندىرىسى ەسەلەپ ارتتىردى. 1992 جىلى الەمنىڭ 2,2 پايىز عانا ءونىمى قىتايدا وندىرىلگەن بولسا، 2015 جىلعا جەتكەندە الەمدەگى 33 پايىز ونىمدە «Made in China»  ماركاسى باسىلدى. وسىنشاما مول ءونىمدى وندىرۋگە قىتايدىڭ ىشكى تابيعي رەسۋرستارى جەتپەيتىن ەدى. سوندىقتان دا قىتاي مول كەن بايلىعى بار افريكا مەن مۇناي مەن تابيعي گاز بايلىعى مول ورتا شىعىسقا سۇيەنۋىنە تۋرا كەلدى. ەندىگى جەردە ءوندىرىس وشاقتارىنا سۇيەنۋدىڭ قاجەتى قالماعان باتىس ەلدەرى قىتايدىڭ افريكا قۇرلىعىندا كەن اشۋىنا بەلگىلى دارەجەدە جول بەرىپ وتىردى. ناتيجەسىندە، الەم كەن بايلىعىنىڭ 30 پايىزىن يەلەيتىن افريكا كەندەرى باتىس ەلدەرىنەن قىتايعا كوشتى. افريكاداعى مول ءارى سالىستىرمالى ارزان الماز، التىن، ۋران، موليبدەن، قورعاسىن، مىرىش، فوسفور، كۇمىس، قالايى، مىس، تەمىر سىندى كەن ونىمدەرى مەن مول اعاش ماتەريالدارى قىتاي ونەركاسىبىنە اسا قاجەت بولدى.

قىتايدىڭ افريكاعا سالعان قارجىسى.

قىتايدىڭ افريكاعا مول قارجى سالعانى بەلگىلى، ايتالىق:  افريكادا سالعان تاسىمال دالىزدەرىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 30 مىڭ شاقىرىمنان استى; كوپتەگەن افريكالىق ەلدەردە تەگىن مەكتەپ، اۋرۋحانالار سالدى; افريكالىق ستۋدەنتتەردى تەگىن وقىتتى; قىتاي جۇمىس ورىندارىندا 900 مىڭنان استام ادامدى جۇمىسپەن قامتىدى; ءتۇرلى سالادان 200 مىڭنان استام مامانداردى دايىندادى; بەيجىڭ تارابى افريكاعا 1500 رەتتەن استام تەگىن مەديتسينالىق كومەك كورسەتىپ، جۇقپالى دەرتتەن 460 مىڭ ادامدى جازعان. قىتاي تارابى افريكانىڭ جەر-جەرىن تەمىر جولدارمەن تۇتاستىرىپ، سول ارقىلى شيكىزات تاسىمالىن قامتاماسىز ەتۋدە. كەيپتاۋننان سۋەيش (سۋەتس) كانالىنا دەيىن تۇتاس افريكا قۇرلىعىن كەسىپ وتەتىن جانە وعان جالعاساتىن جولداردى سالىپ شىقتى.

الايدا، قىتاي بيلىگى افريكاداعى ۇكىمەتتەردى پارالاپ، مەيلىنشە كوپ مۇمكىندىكتەرگە يە بولدى. كەرىسىنشە، افريكا ەلدەرىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرىنە زيان سالدى. قىتايداعى ەڭ ساپاسىز ونىمدەر، ءدارى-دارمەكتەر، ازىق-تۇلىك افريكاعا ساتىلدى. قىتاي قارجى قوسقان ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردىڭ بارىنە قۇرىلىس ماتەريالدارىنان تارتىپ قىتايدان جەتكىزىلدى. قىتاي ەكسپورتى افريكانى باستى نىساناعا الدى. قىتايدىڭ ساپاسىز تاۋارلارى ءۇشىن افريكا 1,2 ميلليارد تۇتىنۋشىسى بار الىپ بازارعا اينالدى. 2017 جىلا قىتايمەن افريكا قۇرلىعىنىڭ جالپى ساۋداسى 169 ميلليارد 750 ميلليون اقش دوللارىن قۇراعان.

تومەندەگى كەستەدە قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناستاعى 20 افريۋكالىق ەلدىڭ ەكسپورت-يمپورتى كورسەتىلگەن

قازىر افريكانىڭ 40 ملرد اقش دوللارىنا تەڭ 60 پايىز مۇنايى قىتايعا جونەلتىلەدى. بۇل قىتايعا كىرەتىن مۇناي يمپورتىنىڭ 30 پايىزىن يەلەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قىتاي افريكانىڭ 88 پايىز رەسۋرسىن پايدالانىپ وتىر. بۇل توسقاۋىلعا ۇشىراسا قىتايدىڭ ەڭ قارقىندى سالاسى بولعان ەلەكترون ءوندىرىسى اۋىر سوققىعا ۇشىرايدى.

ورتا شىعىس پەن سولتۇستىك افريكاداعى بايلىق.

ورتا شىعىس پەن قىتاي بايلانىسى

ورتا شىعىس – الەمدەگى مۇناي قورىنىڭ 64 پايىزىن قۇرايتىن ەڭ ءىرى مۇناي قامباسى.  سونداي-اق، ورتا شىعىس قىتاي مۇناي يمپورتىنىڭ  قاينارى. قىتاي مۇناي يمپورتىنىڭ شامامەن 55 پايزى ورتا شىعىس پەن وڭتۇستىك افريكا ەلدەرىنەن كىرەدى. قىتايدىڭ مۇناي تيەگەن الىپ كەمەلەرى مالاككا بۇعازىنان ءوتىپ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ارقىلى قىتايعا جەتەدى. بۇل كەمەلەردىڭ كەدەرگىگە ۇشىراۋى قىتايعا اسا اۋىر زيان كەلتىرەدى.

قىتاي مەن يران اراسىنداعى كەلىسىم 2025 جىلعا دەيىن ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا قاتىناسىن 600 ملرد اقش  دوللارىنا جەتىزۋدى كوزدەيدى.  2017 جىلى قىتاي- ساۋد ارابيا اراسىندا قۇنى 65 ملرد دوللاردى قۇراعان كەلىسىمشارت جاسالدى.  سول جىلى جانە قىتاي-ءباا اراسىنداعى ساۋدا قۇنى 46.3 ملرد دوللاردان اسىپ، بىرىككەن اراب امىرلىگىندە 300 مىڭ قىتاي جۇمىس ىستەدى. بولجامدارعا سەنسەك، بولاشاقتا قىتايدىڭ وسى ەلدەرمەن ساۋدا كولەمى 6 تريلليون دوللارعا جەتۋى مۇمكىن.

وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنەن وتەتىن تەڭىز تاسىمالى.

قىتاي مەن ورتا شىعىس ەلدەرىنىڭ باستى ساۋدا قاتىناسىنا كەلەر بولساق، قىتاي ورتا شىعىس ەلدەرىنىڭ مۇنايىن ساتىپ الادى (2013 جىلى قىتاي بۇل ايماقتان 282 ميلليون 144 مىڭ باررەل مۇناي ساتىپ العان), ورتا شىعىس ەلدەرى قىتايدان ەلەكترو-مەحانيكالىق ونىمدەر، توقىما بۇيىمدارى، تۇرمىستىق ەلەكتر جابدىقتار، مەديتسينا جابدىقتارى، ويىنشىقتار، كومپيۋتەر، قولونەر بۇيىمدارىن ساتىپ الادى.  200 ميلليوننان اسا حالقى بار ورتا شىعىس ايماعى قىتاي ونىمدەرىنىڭ ۇلكەن بازارلارىنىڭ ءبىرى.

2017جىلعى قىتاي مۇناي يمپورتىنىڭ كورسەتكىشى

«وڭتۇستىك شىعىس ازيا مەن وڭتۇستىك ازيانىڭ كوتەرىلۋى»

حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى 2018 جىلى قازاندا جاريالاعان ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر مەن ەكونوميكالىق بولجامداردا وڭتۇستىك، وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قارقىندى ءوسىپ كەلە جاتقانىن ايتادى. ايتالىق – ءۇندىستان7.3%، پاكىستان 5.7%، بانگلادەش 7.343%، نەپال 6.3%، كامبودجا 6.9%، لاوس 6.7%، ۆەتنام 6.6%، فيليپپين 6.5%، ميانما 6.4%، يندونەزيا 5.1%، مالايزيا 4.7% ، تايلاند 4.6%.

بۇنىڭ سەبەبى وزدىگىنەن «مەنمۇندالاپ» تۇر. قىتايدان زاۆود-فابريكالاردى سىرتقا شىعارعان باتىس ەلدەرى وڭتۇستىك ازيا مەن وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىن ءوندىرىس بازاسى ەتۋگە قادام باستادى. سوعان ىلەسە باتىس ەلدەرىنىڭ ينۆەستيتسياسى، الەمدىك برەند ماركالار، تانىمال كاسىپورىندار دا وسى ەلدەرگە قاراي ويىستى. ايتالىق، ۆەتنامنىڭ 25 پايىز كىرىسى ءبىر عانا Samsung كومپانياسىنان كەلەدى.

وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرى.

بۇل ءۇردىس 2013 جىلى باستالدى دەۋگە بولادى. باتىس ەلدەرىنىڭ بۇل ايماقتى كوزدە ۇستاۋىنا شارت جەتەرلىك. 2,2 ملرد حالىق جاسايتىن بۇل ايماقتا ەڭبەك كۇشى مول، بازارى كەڭ. قىتايمەن سالىستىرعاندا ەڭبەك كۇشى ارزان. ال، قىتايدا ءوندىرىستىڭ قىمباتتاۋى جالعاستى 3-4 جىلعا سوزىلۋى مۇمكىن. بۇل قىتاي ەكونوميكاسىن جالعاستى قۇلدىراتادى. وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىن قامتىعان قىتاي مەن وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرى اراسىنداعى تارتىستىڭ باستى سەبەبى وسىندا جاتىر. الداعى ون جىلدىقتاردا ءۇندىستان مەن يندونەزيا باستاعان وڭتۇستىك، وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىن الەم ەكونوميكاسىنىڭ الدىنعى قاتارىنان كورۋىمىز بەك مۇمكىن.

باتىستىق وندىرۋشىلەرى مەن قارجىسىنىڭ اتالعان ايماققا ويىسۋى قىتايدىڭ «قىزعانىشىن» وياتتى. ەندىگى جەردە قىتاي بۇل ايماققا ءوزىنىڭ قۋاتتى ارمياسى ارقىلى اسكەري قىسىم جاساي باستادى. سول ارقىلى ايماقتاعى تەڭىز تاسىمالىنا كەدەرگى كەلتىرۋگە تىرىسۋدا. بۇل ايماقتاعى اقش پەن جاپونيا قولداعان ەلدەردىڭ قىتايمەن قايشىلىعىن باستى سەبەبى.

قىتاي شىعىسىنداعى يمپورت پەن ەكسپورت.

قىتايدىڭ ەكسپورتىندا  اقش 18.3 پايىز، ەۋرووداق 16.1 پايىز، وڭتۇستىك كورەيا 6.1 پايىز، جاپونيا 4.5 پايىزدى قۇراپ، جالپى قىتاي ەكسپورتىنىڭ 40 پايىزىنان اسادى.  بۇل تاعى دا قىتايدىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى تەڭىز تاسىمالىنا بارىپ تىرەلەدى. قۇراما شتات وڭتۇستىك كورەيادان ۇندىستانعا دەيىنگى ايماقتا ورنالاسقان اسكەري بازالارى، سونىمەن بىرگە، ايماقتاعى ەلدەرمەن بىرگە وتكىزەتىن تەڭىزدەگى اسكەري ارەكەتتەرىنىڭ ءبارى قىتاي ەكونوميكاسىن السىرەتۋگە باعىتتالادى. ونىڭ سوڭعى قىتايدىڭ جالپى قۋاتىنىڭ السىرەۋىنە اپارىپ سوعادى.

ەرزات كارىباي

“The Qazaq Times”