ايەلىن بيلىككە اكەلگەن اليەۆ جانە ازەربايجانداعى ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ سىرى

ازەربايجان اقپارات قۇرالدارى جانە الەمدىك باق، ازەربايجان پرەزيدەنتىنىڭ ايەلى مەحريبان اليەۆانى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنتى ەتىپ تاعايىنداعانى تۋرالى اقپارات تاراتتى. بۇل تاعايىنداۋ ەلدەگى وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا بولعان رەفەرەندۋمعا سايكەس، وزگەرىستەر نەگىزىندە جاسالعان.

ازەربايجان بىلتىر كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر جاساپ، پرەزيدەنتتەن كەيىن ەلدى ەكى ۆيتسە-پرەزيدەنت باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزگەن بولاتى. سونىمەن قاتار پرەزيدەنتكە پارلامەنتتى تاراتۋ قۇقىعى دا قوسا بەرىلگەن. جانە دە، پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتى مەرزىمى 5 جىلدان 7 جىلعا ۇزارتىلعان بولاتىن. ازەربايجاننىڭ وزگەرىس ەنگىزگەن كونستيتۋتسياسىنا سايكەس كەشە، 21 اقپان كۇنى پرەزيدەنت يلحام اليەۆ وزىنەن كەيىنگى ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنت رەتىندە ايەلى م. اليەۆانى تاعايىندادى. بۇل اقپارات سول كۇنگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا جاريالاندى.

پرەزيدەنت يلحام اليەۆ سوزىندە: « اليەۆا كوپ جىلداردان بەرى ساياسات ىسىنە ارالاسىپ كەلەدى. ەلدىڭ الەۋمەتتىك، مادەني ءومىرىنىڭ دامۋىنا كورنەكتى ۇلەس قوستى. مەن ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنتتىككە م. اليەۆانى تاعايىنداۋ بۇيرىعىنا قول قويدىم» دەپ مالىمدەدى. ال، ەلدىڭ ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنتتىك لاۋازىمىنا تاعايىندالعان اليەۆا بولسا: « مەن بۇل قىزمەتتى زور جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە وتىرىپ قابىلدايمىن. ەلىمىز ءۇشىن ابىرويلى قىزمەت ەتەمىن. ەل ازاماتتارىنىڭ سەنىمىنەن شىعامىن» دەدى. كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەندەي، ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنت ەلدەگى پرەزيدەنتتەن كەيىنگى ەڭ جوعارى لاۋازىم بولىپ، پرەزيدەنت ەلدە جوق كەزدە ونىڭ ورنىنا بيلىك جۇرگىزۋ قۇقىعىنا يە. سونىمەن قاتار، 52 جاستاعى مەحريبان اليەۆا ازەربايجان جوعارى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى. ازىرگە دەيىن كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەندەي، ەندىگى ءبىر ۆيتسە-پرەزيدەنتتىڭ كىم بولارى بەلگىسىز.

م. اليەۆانىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنت بولۋىنا ازەربايجان بيلىگىندەگى كلاندار تارتىسى  مۇرىندىق بولدى.

فوتو: Daily Aabah

باتىس ەلدەرىنىڭ ساياسي ينستيتۋتتارى مەن ادام قۇقىن قورعاۋ ۇيىمدارى، ازەربايجان پرەزيدەنتى ەلدە اۆتوريتاريزم ورناتتى دەپ سىنعا الدى. قىتاي، فرانتسيا جانە وزگە دە باتىس ەلدەرىنىڭ باق وكىلدەرى ازەربايجان وپپوزيتسياسىنىڭ پىكىرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ: «بۇل ناعىز اۆتوريتاريزم. ازەربايجان بيلىگى ورتا عاسىرعا قاراي شەگىنىپ، فەودالدىق بيلىك جۇرگىزدى» دەپ جازدى. الايدا، باكۋ جاق بۇنى تەرىسكە شىعارىپ، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ تاعايىنداۋ مەن قالدىرۋلارى ەلدىڭ اتازاڭىنا سايكەس جاسالىپ وتىرعانىن، ال كونستيتۋتسيا بولسا، حالىق الدىندا رەفەرەندۋمنان وتكەندىگىن ايتتى.

BBC ارناسىنىڭ رەسمي سايتىندا، ازەربايجان پرەزيدەنتىنىڭ ايەلىن ۆيتسە-پرەزيدەنتتىككە تاعايىنداۋى تۋرالى ساراپشىلاردىڭ پىكىرى جاريالاندى. تمد ساياسي ساراپشىسى اركادي دۋبنوۆتىڭ كوزقاراسى بويىنشا، بۇل شەشىم ازەربايجان بيلىگىنىڭ ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تالابى بويىنشا جاسالىپ وتىر ەكەن. ياعني، يلحام اليەۆتىڭ اكەسى گەيدار اليەۆ قالىپتاستىرىپ كەتكەن بيلىك جۇيەسىن جالعاستىرۋشى. گەيدار اليەۆ بولسا ازەربايجاننىڭ العاشقى پرەزيدەنتى رەتىندە، تمد ەلدەرى اراسىندا بىردەن-ءبىر بيلىگىن مۇراگەرلىكپەن وتكىزىپ بەرگەن پرەزيدەنت. ول قالىپتاستىرعان جۇيەنىڭ ەرەكشەلىگى ازەربايجان بيلىگىندەگى كلانداردىڭ ورنىقتىلىعىن ساقتاۋدى نەگىز ەتەدى. مەحريبان اليەۆانىڭ ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنتتىككە كەلۋى دە وسى ءۇشىن جاسالعان شارا دەپ تۇيىندەدى اركادي دۋبنوۆ. ول جانە ازەربايجان بيلىگىندەگى نەگىزگى ەكى كلان – اليەۆتىڭ جانە باشاەۆتىڭ كلانى بولىپ سانالادى. ي. اليەۆتىڭ ءوز ايەلىن ءبىرىنشى ورىنباسارى ەتۋى ۇكىمەتتەگى ورنىقتىلىعىنا كەپىلدىك ەتۋ ماقساتىندا جاسالدى. ونىڭ ءوزى ي. اليەۆكە قارسىلىقتاردى جەڭىلدەتۋگە ءتيىمدى جانە مەحريبان اليەۆا الدىنعى پرەزيدەنتتىڭ سەنىمىنە يە بولعان، جۇيەلى باسقارۋ تاجىريبەسىنە يە ساياساتكەر. تمد ساراپشىسى بولسا، مەحريبان باسقارۋ قىزمەتىنە دايىن ادام دەگەن باعاسىن بەردى.

ال، وسىمەن قاتار جاريالانعان ازەربايجاندىق ساياساتتانۋشى زاردۋشت اليزادەنىڭ پىكىرى بۇدان ءسال باسقاشا. ونىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، پرەزيدەنت يلحام اكەسى بەرگەن بيلىكتى جەكە مەنشىگى دەپ قارايدى. رەفەرەندۋم، پرەزيدەنت سايلاۋدىڭ ءبارى دە حالىقتان تىس وتەدى. حالىق تەك باقىلاۋشى عانا. ولار دا تاڭداۋ ۇقىعى جوق. شەشىم قابىلداۋ، اتقارۋ مەحانيزمدەرىنىڭ ءبارى دە بيلىكتەگى ادامداردىڭ ەنشىسىندە. شىن مانىسىندە، ازەربايجاندىقتار ءۇشىن، رەفەرەندۋم كەزىندە-اق، مەحريباننىڭ وسى لاۋازىمعا تاعايىندالاتىنى بەلگىلى بولعان. زاردۋشت اليزادەنىڭ ازەربايجان ساياسي جۇيەسى مەن بيلىگى تۋرالى بەرگەن باعاسى بويىنشا – ازەربايجاندا ساياسات جوق، ساياساتپەن اينالىساتىن ادامدار بار. زاڭ كورنەكتى ەمەس، ول تەك بيلىكتىڭ قارۋى عانا. ساياساتتانۋشى ءوزىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنت رەتىندە مەحريباننىڭ تاعايىندالۋىنا ەشقانداي تاڭقالماعان ەكەن.

ال، باكۋ حالىقارالىق مۋلتي-مادەنيەت ورتالىعىنىڭ كەڭەسشىسى توفيك ابباسوۆتىڭ پىكىرى جاڭادان تاعايىندالعان ازەربايجان ۆيتسە-پرەزيدەنتى جاعىندا. ونىڭ كوزقاراسىندا، م. اليەۆا ەلدەگى جوعارى بەدەلگە يە ساياساتكەر. ول باسقارعان قوعامدىق، الەۋمەتتىك سالالاردا كورنەكتى ناتيجە كورسەتكەن. بۇل پرەزيدەنت بيلىگىنە اسا قاجەتتى تۇلعا. سەبەبى، مينيسترلەر كەڭسەسىنىڭ ەلدەگى بەدەلى تومەن. ال، بيلىك اراسىنداعى ساياسي توپتار كەزىندە پرەزيدەنتكە دە ماڭىزدى قولداۋشى كەرەك. سوندىقتان، مەحريبان اليەۆانىڭ پرەزيدەنتتىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولۋى زاڭدى بولىپ سانالادى ەكەن.

ەلىن الەم مادەنيەتىنىڭ بازارىنا اينالدىرماقشى بولىپ وتىرعان ازەربايجان بيلىگىنىڭ ماقساتى نە ؟

اتالعان ۆيتسە-پرەزيدەنت تاعايىنداۋ بولسىن، وزگە دە شارالارى بولسىن ازەربايجاننىڭ اۋقىمدى وزگەرىستەرگە دايىندالىپ جاتقانىن اڭعارتادى. ايتالىق، بىرنەشە كۇن بۇرىن وتكەن ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كونفەرەنتسياسىندا ءىرى ەلدەردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى مەن قورعانىس وكىلدەرى باستى رولدە ويناعانىمەن، شاعىن ەلدەردىڭ پرەزيدەنتتەرى دە از اۋرەگە تۇسكەن جوق. بۇل رەتكى ميۋنحەن كونفەرەنتسياسىنا تاياۋدا عانا تاعايىندالعان بۇۇ باس حاتشىسى انتونيو گۋتەريشتىڭ قاتارىندا، تۇركيا پرەمەرى، يزرايل قورعانىس ءمينيستىرى، اۋعانستان پرەزيدەنتى جانە ازەربايجان پرەزيدەنتى دە قاتىسقان بولاتىن. اسىرەسە، اۋعانستان پرەزيدەنتتىنىڭ ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە قاتىسۋى باتىس ەلدەرىنىڭ باق-ىنا قىزعىن تاقىرىپ بولىپ ەدى.

ەڭ كوپ ابىگەرگە تۇسكەن پرەزيدەنتتىڭ ءبىرى – ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ بولدى. كونفەرەنتسيا اياسىنداعى ەۋرازيا ايماعىنىڭ قاۋىپسىزدىك جانە كەلىسىم ىستەرىنىڭ دوڭگەلەك ۇستەلىندە يلحام اليەۆ، ەۋرازيا ايماعىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ىنتىماقتاستىعى تۋرالى ءوز كوزقاراسى مەن ۇستانىمىن دا ايتا كەتكەن. «ءبىز ارالدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوقپىز. سوندىقتان، اينالامىزداعى بولىپ جاتقان كەز كەلگەن گەوساياسي وزگەرىستەر بىزگە اسەر ەتپەي قالمايدى. تۋىنداعان قانداي دا ءبىر تۇراقسىزدىق ءبىز ءۇشىن قولايسىزدىقتار الىپ كەلەدى. ءبىز كولىك ينفراقۇرىلىمدارىن دامىتۋدى قولعا الدىق. كوپتۇرلى مادەنيەتتىڭ دامۋىن جەبەيمىز. بولاشاق ازەربايجان الەمدىك كوپتۇرلى مادەنيەت ورتالىعىنا اينالماق. كاۆكاز ايماعىنىڭ بىرەگەي گەوساياسي-ەكونوميكالىق ارتىقشىلىعىنان پايدالانىپ، ماڭىنداعى ەلدەرمەن دامۋ جانە دوستىق سەلبەستىك قاتىناسىن ورناتۋدىڭ ۇلگىسى بولماق» دەدى پرەزيدەنت اليەۆ ءوز سوزىندە.

ول ءسوز بارىسىندا ەلدىڭ گەوگرافيالىق ارتىقشىلىقتارىن پايدالانۋدى قايتا-قايتا ءسوز ەتتى. بۇنىسىمەن ول سونداعى وزگە ەل وكىلدەرىن ازەربايجاننىڭ گەوگرافيالىق ارتىقشىلىقتارىنا نازار اۋدارۋعا تىرىستى دەۋگە كەلەتىندەي. ايتسا، ايتقانداي بۇل ەلدە ماڭىزدى گەوگرافيالىق ارتىقشىلىقتار بار. ەۋروپا مەن ازيانىڭ جالعاسقان تۇسىنا ورنالاسقان. رەسەي، قازاقستان، تۇركمەنستان، يران، تۇركيا ەلدەرى تۇيىسكەن جەردە. قارا تەڭىز بەن كاسپيدىڭ اراسىنداعى ايماقتا ورنالاسقان. كاۆكاز وڭىرىندەگى دامۋعا سۇرانىپ تۇرعان ەل.

ازەربايجان ۇكىمەتىنىڭ جاساپ جاتقان شارالارى باتىس نازارىن وزىنە اۋدارىپ جاتىر دەۋگە بولادى. ايتالىق، «وڭتۇستىك تابيعي گاز تاسىمال ءدالىزى» جانە سول سەكىلدى ترانسۇلتتىق جوبالار جەدەلدەتىلدى. وعان قوسا، رەسەي، يران، تۇركياعا شىعاتىن «وڭتۇستىك-سولتۇستىك حالىقارالىق تاسىمال ءدالىزىنىڭ» قۇرىلىسى دا باستالىپ كەتتى. ماڭىنداعى ەلدەرمەن دوستىق قاتىناستى دامىتىپ كەلەدى. ەو مەن دامۋ جانە سەلبەستىك كەلىسىمى بار. وسىدان بۇرىنعى الەمدەگى از عانا يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ مۇشەسى بولعان. وسى اتالعانداردىڭ ءبارى دە باكۋدىڭ ەل دامۋىنا جاساعان ستراتەگيالىق جوسپارىندا بولعانى شىن. اقش-پەن بولعان اسكەري ىنتىماقتاستىقتى دا جولعا قويىپ وتىر. رەسەي-اقش قورعانىس وكىلدەرىنە باكۋدە جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋ ۇيىمداستىردى.

ازەربايجاننىڭ بۇل ارەكەتتەرىن ۇلكەن جاقتان ۇشكە جىكتەۋگە بولادى. العاشقىسى وڭىرلەرمەن دوستىق-ىنتىماقتاستىقتى بەكەمدەۋ ارقىلى، ەلدىڭ سىرتقى قاۋىپسىزدىگىن، حالىقارالىق بەدەلىن جوعارىلاتۋ. ەكىنشىدەن، تاسىمال دالىزدەرىن، وزگەدە قۇرىلىمداردى جانداندىرۋ ارقىلى ەكونوميكالىق دامۋدى ىنتالاندىرۋ. بۇعان ەلدىڭ گەوگرافيالىق ارتىقشىلىعىنان پايدالانىپ، وڭىرلەردى تۇتاستىراتىن ەكونوميكالىق جەلى قالىپتاستىرۋدى دا ايتۋعا بولادى. ۇشىنشىدەن، اسكەري ىنتىماقتاستىقتار ارقىلى ىشكى-سىرتقى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي-اق بيلىك اراسىنداعى ساياسي توپتاردىڭ ورنىقتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزۋ جانە تۋىسقاندارىن بيلىككە الىپ كەلۋ. سوڭعىسى، باتىستىڭ اتالمىش دەموكراتيالىق تالاپتارىنا ساي كەلمەگەنىمەن، وزگە شارالارى ارقىلى قارقىندى دامۋ جوسپارىن ءتۇزىپ وتىر دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. اسىرەسە، اقش-تىڭ ورتالىق ازيادان تاڭدايتىن سەنىمدى سەرىگى بولۋعا مەيلىنشە ۇمىتكەر. ءوزى شاعىن، بايلىعى مول ازەربايجان، ءبىر كۇنى ستراتەگيالىق دامۋىمەن كاسپيدىڭ ارعى جاعىنان كوش باستاپ جاتسا، تاڭ قالماڭىز.

“The Qazaq Times”