«ارال داۋى»: جاپونيا مەن رەسەي بايلانىسى قايدا باعىت الماق؟

جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى سيندزو ابە مەن رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ماسكەۋدە كەزدەستى. قوس تاراپ كۋريل ارالدارىنا قاتىستى ماسەلەنى تالقىلاعان.

جاپوندىق «Asahi Shimbun» باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا، شارا باستالماس بۇرىن ماسكەۋدەگى جاپونيا ەلشىلىگى الدىندا ونداعان ادام ەرەۋىلگە شىققان. پوليتسيا نارازىلىقتارىن بىلدىرگەن 11 ادامدى قاماۋعا الدى. سول سەبەپتى ەكى باسشىنىڭ كەلەسى كەزدەسۋى اقپان ايىنا قايتا جوسپارلاندى. ال ەكى ەل اراسىنداعى «ارال داۋى» تاعى دا جالعاسىن تاپتى.

داۋ حرونولوگياسى

نەگىزىنەن جاپونيا «ۇلكەن جەتىلىك» ەلدەرىنىڭ ىشىندە قىرىم اننەكسياسىنان كەيىن پۋتينمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعان ەكىنشى مەملەكەت. سوعان قاراماستان، جاپونيا مەن رەسەي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق كەلىسىمگە 70 جىلدان بەرى قول قويىلماي كەلەدى. ياعني ەكى ەل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ارنايى كەلىسىمشارت جاساسقان جوق.

جاپونيا جانە رەسەي 1855 جىلدىڭ 7 اقپانىندا يتۋرۋپ جانە ۋرۋپ ارالدارىنىڭ اراسىنداعى شەكارانى انىقتايتىن ءبىرىنشى ورىس-جاپون كەلىسىمشارتىنا (سيمود تراكتاتى) قول قويدى. سول ۋاقىتتان باستاپ يتۋرۋپ، كۋناشير، شيكوتان جانە حابوماي اتالعان شارتقا سايكەس جاپونياعا تيەسىلى. بۇل كۇن جاپونيادا «سولتۇستىك اۋماقتار كۇنى» رەتىندە اتاپ وتىلەدى.

رەسەي 1875 جىلى بارلىق كۋريل ارالدارىن ساحالين ارالىنىڭ جاپون بولىگىمەن ايىرباستاۋ ءۇشىن جاپونياعا بەرگەن. بىراق، 1905 جىلى ورىن العان ورىس-جاپون سوعىسىنان كەيىن رەسەي جەڭىلىس تاۋىپ، وڭتۇستىك ءساحاليندى جاپونياعا تيەسىلى دەپ سانايتىن «پورتسمۋت» بەيبىت كەلىسىمشارتى جاسالدى.

1945 جىلى كەڭەس وداعى يالتا كەلىسىمى بويىنشا ۇلىبريتانيا، اقش-پەن بايلانىسا وتىرىپ، جاپونيامەن سوعىس جۇرگىزدى. سول كەزدە كسرو وڭتۇستىك ساحالين مەن كۋريل ارالدارىنىڭ كەڭەس باقىلاۋىنا بەرۋ تۋرالى شارت قويدى. وسىلايشا، كەڭەس وداعى جاپونيا كاپيتۋلياتسياسىنان كەيىن بارلىق ساحالين مەن كۋريل ارحيپەلاگىن ءوز قۇرامىنا قوستى.

الايدا، كسرو 1951 جىلى سان-فرانتسيسكودا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان مەملەكەتتەر ەنگىزگەن بەيبىت شارتقا قول قويۋدان باس تارتتى. سەبەبى، شارتتا كۋريل مەن ءساحاليننىڭ رەسەيگە تيەسىلىلىگىن بەكىتەتىن ەرەجەلەر ايقىندالماعان.

اراعا بەس جىل سالىپ، 1956 جىلى قوس ەل بەيبىتشىلىك دەكلاراتسياسىن قابىلدادى. سوعان سايكەس ماسكەۋ بەيبىت كەلىسىمشارت جاساسقاننان كەيىن حابوماي جانە شيكوتاندى جاپونياعا بەرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋعا كەلىستى. قۇجاتتا كۋناشير مەن يتۋرۋتتىڭ «تاعدىرى» قوزعالماعان. سونىمەن قاتار، كەلىسىم بويىنشا كسرو بەيبىتشىلىك ورناعاننان سوڭ ەكى ارالدى جاپونياعا قايتارىپ بەرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋى ءتيىس ەدى. بىراق، كسرو ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بۇكىل كۋريل ارحيپەلاگىن ءوز قۇرامىنا قوستى.

ەكى ەل باسشىسى وسى ماسەلەگە قاتىستى 2012 جىلدان بەرى بىرنەشە رەت كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعان. بىراق، كەزدەسۋلەردىڭ ەشقايسىسى وڭ ناتيجە بەرگەن جوق.

يتۋرۋپ. فوتو: google.com

جاپونيا تاراپى نە دەيدى؟

توكيو تاراپى اتالعان ارالدار 1855 جىلعى ساۋدا جانە شەكارالار تۋرالى ورىس-جاپون تراكتاتىنىڭ نەگىزىندە حوككايدو پرەفەكتۋراسىنا جاتقىزىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى. جاپونيا يالتادا قول قويىلعان دەكلاراتسيانىڭ زاڭدى كۇشى جوق، ال سوعىس ناتيجەسىندە اۋماقتىق ساتىپ الۋلار بەيبىت كەلىسىمدى بەكىتۋى ءتيىس ەكەندىگىن ايتتى.

كۋريل ارحيپەلاگى كسرو قۇرامىنا ەنگىزىلگەننەن كەيىن، ارالدارداعى جاپون حالقى دەپورتاتسيالاندى. توكيو جەر اۋدارىلعان تۇرعىندار مەنشىگىنەن ايىرىلىپ، بالىق كاسىپشىلىگىمەن اينالىسۋ مۇمكىندىگىن جوعالتتى. جاپونيادا 6 مىڭعا جۋىق بۇرىنعى ارال تۇرعىندارى مەن ولاردىڭ تىكەلەي مۇراگەرلەرى بار. دەمەك، ولار تەوريالىق تۇرعىدان جوعالعان مۇلىك ءۇشىن وتەماقى الۋعا قۇقىلى. جاپوندىق «ەميۋري» باسىلىمى جازعانداي، ەل ۇكىمەتى رەسەيمەن ءوزارا وتەماقى تالاپتارى تۋرالى شەشىمنەن باس تارتۋعا نيەتتى. بۇل جاعدايدا جاپون بيلىگى ءوز ازاماتتارىنا وتەماقى تولەۋى ءتيىس.

جاپونيادا ارالدار دەپ اتالاتىن «سولتۇستىك اۋماقتاردىڭ قايتارىلۋى» – ۇلتتىق يدەيا بولىپ سانالادى. وسى ماسەلەگە قاتىستى كەي ساراپشىلار: «ەگەر جاپون قوعامى رەسەيمەن اۋماقتىق مەجەلەۋ تۋرالى ماسەلە بويىنشا كونسەنسۋسقا قول جەتكىزسە، وندا جاپونيانىڭ باقىلاۋىنا بارلىق وڭتۇستىك كۋريل ارالدارى ءوتۋى ءتيىس»، – دەيدى.

رەسەيدىڭ ۇستانىمى قانداي؟

اتالعان ماسەلەگە قاتىستى ماسكەۋ تاراپى كۋريل ارالدارى زاڭدى تۇردە كەڭەس وداعىنا تيەسىلى دەپ سانايدى. 2016 جىلى مامىردا جەرگىلىكتى باق جۇرگىزگەن ساۋالنامادا جاپونياعا ارالداردى بەرۋدى قۇپتايتىن رەسەيلىكتەر سانى 7% عانا بولعان. ال 2018 جىلدىڭ قاراشاسىندا قولداۋشىلاردىڭ سانى 17%-عا دەيىن وسكەن.

وڭتۇستىك كۋريل ارالدارىنا تيەسىلى ماسەلە رەسەي-جاپون قاتىناستارىن تولىق رەتتەۋگە جانە ەكى ەل اراسىنداعى بەيبىت كەلىسىمگە قول قويۋعا كەدەرگى بولىپ وتىر.

2018 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن قانداي دا ءبىر الدىن-الا شارتتارسىز جاپونيامەن بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋدى ۇسىنعان. پۋتين مالىمدەمەدە: «ەندى وسى بەيبىت كەلىسىمشارت نەگىزىندە ديپلوماتيالىق تۇرعىدا دوس ەسەبىندە بارلىق داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋدى جالعاستىرامىز»، – دەدى. ال قاراشادا سينگاپۋردەگى شىعىس ازيا سامميتىندە ۆلاديمير پۋتين مەن سيندزو ابە بىرلەسكەن 1956 جىلعى دەكلاراتسيا نەگىزىندە ونداعان جىلدار بويى تابىستى ءجۇرىپ كەلە جاتقان كەلىسسوزدەر پروتسەسىن جەدەلدەتۋگە كەلىستى. بىراق، رەسەي ءوز ەكونوميكاسى مەن شارۋاشىلىعى ءۇشىن ۇلكەن ۇلەس قوسىپ وتىرعان كۋريل ارالدارىنان ايىرىلىپ قالعىسى كەلمەيتىنىن سەزگەن توكيو بىرنەشە بەيبىت شارتقا قول قويۋدان باس تارتقان.

شيكوتان ارالىنداعى بالىق كومبيناتى. فوتو: bbc.co.uk

تابيعي رەسۋرس – ەكونوميكالىق پايدا

ارالدار – تەڭىزدەگى قۇرلىقتىڭ فراگمەنتتەرى عانا ەمەس. ولار تەڭىز اكۆاتورياسىنداعى جاعدايدى دا وزگەرتەدى: كەمە قاتىناسىنا، بالىق كاسىبىنە جانە باسقا دا تابيعي رەسۋرستاردى وندىرۋگە ىقپال ەتەدى. جاپون ءسىم سايتىندا ايتىلعانداي، ارالدار اۋماعىنداعى كۋروسيو مەن وياسيو اعىسى بالىق اۋلاۋ مەن تەڭىز شارۋاشىلىعى كاسىبىنە ەرەكشە جاعداي جاسايدى. سايتتا: «بۇل اۋداندار كوپتەگەن جىلدار بويى الەمدەگى ەڭ ءىرى بالىق اۋلايتىن ءۇش اۋداننىڭ ءبىرى بولىپ سانالدى» – دەلىنگەن. كىشى كۋريل شوقىسى مەن كۋناشير ارالى اراسىنداعى اۋداندار بالىق رەسۋرستارىن دامىتۋ ءۇشىن ەرەكشە قولايلى گيدروبيولوگيالىق جاعدايلارعا يە. وڭتۇستىك كۋريل ارالدارى نەگىزىنەن بالىق اۋلاۋ جانە بالىق وڭدەۋگە قولايلى. ماسەلەن، 2015 جىلى وڭتۇستىك كۋريل ارالدارىنىڭ اۋماعىندا بالىق جانە كونسەرۆىلەنگەن بالىق ونىمدەرىن ءوندىرۋ رەسەيلىك ءوندىرىستىڭ 1%-ىن قۇراعان. بالىق اۋلاۋدان باسقا، كۋريل ارالدارى پايدالى قازبالارعا باي. مالىمەتتەر بويىنشا، ارالداردا، اتاپ ايتقاندا، يتۋرۋپتا تيتان-ماگنەتيت، مۇناي مەن گاز قورى بار. كۋريل ارالدارى اكۆاتورياسىنىڭ جالپى اۋدانى 200 ميل (370,4 كم) ەكونوميكالىق ايماقتى ەسەپكە العاندا 296 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى. دەمەك، اتالعان ارالدار رەسەي ەكونوميكاسى ءۇشىن كوپ كولەمدە پايدا اكەلىپ وتىر. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءوزى كۋريل ارالدارى جاپونيا يەلىگىنە قايتارىلسا، رەسەيدى شەلفتە مۇناي مەن گاز شوعىرىن يگەرۋ مۇمكىندىگىنەن جانە بالىق شارۋاشىلىعى كاسىبىنەن ايىرىلادى دەيدى.

فوتو: bbci.co.uk

ءتۇيىن: ستراتەگيالىق ەرەجە

ابە مەن پۋتين كۋريل ارالدارىنا قاتىستى داۋدى شەشۋ ءۇشىن وسىمەن 25-ءشى رەت جۇزدەسىپ وتىر. الايدا، وسى جولى دا ءبىر مامىلەگە كەلە الماي، بەيبىت كەلىسىمگە قول قويىلمادى. جاپونيا وڭتۇستىكتە ورنالاسقان ءتورت ارالدى وزىنە تيەسىلى دەپ سانايدى. ال رەسەي  كەڭەس وداعى بۇل اۋماقتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاپونيانىڭ احۋالىنان كەيىن زاڭدى تۇردە الدى دەپ ەسەپتەيدى. ەگەر رەسەي كۋريل ارالدارىن باقىلاۋدان ايىرىلسا، بىرىنشىدەن، كەمەلەردىڭ تىنىق مۇحيتىنا شىعۋ مۇمكىندىگىنەن، ەكىنشىدەن، شەتەلدىك كەمەلەردىڭ وحوت تەڭىزىنە كىرۋىن باقىلاۋ مۇمكىندىگىنەن دە ايىرىلادى. اقىر سوڭىندا، تاريحي ارالداردىڭ ءوز جەرىنە قايتارىلۋى جاپوندار ءۇشىن امەريكاندىق اسكەري جاساقپەن بايلانىسۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك اشادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاپوندار ارالداردا بەكىنىستەردىڭ، اەرودرومداردىڭ جانە اسكەري-تەڭىز بازالارىنىڭ قۋاتتى جۇيەسىن ورنالاستىردى. قازىرگى ۋاقىتتا كۋريل ارالدارىندا 18-ءشى پۋلەمەت-ارتيللەريالىق ديۆيزيا (رەسەي ارمياسىنداعى جالعىز ۇقساس قۇرام) بار. سونىمەن قاتار، ارالداردا «بال»، «باستيون» جاعالاۋلىق زىمىران كەشەندەرى جانە «بۋك» زەنيتتىك كەشەندەرى ورنالاسقان. 2017 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا جاپونيا ەل اۋماعىندا ەكى امەريكاندىق «Aegis Ashor» راكەتاعا قارسى قورعانىس كەشەنىن ورنالاستىراتىنىن جاريالادى. ەگەر بولاشاقتا امەريكا مەن جاپونيا اسكەري بايلانىستى نىعايتسا، رەسەيلىك قۇرلىقارالىق زىمىرانداردى ۇستاپ الۋعا قابىلەتتى جانە اناعۇرلىم جەتىلدىرىلگەن راكەتالاردى ورنالاستىرادى.

بىلتىر قاراشادا سينگاپۋردەگى شىعىس ازيا سامميتىندە كۋريل ارالدارى ماسەلەسىن تالقىلاعان بولاتىن. سيندزو ابەنىڭ رەسەي پرەزيدەنتىنە اتالعان ارالداردا امەريكالىق بازالاردى ورنالاستىرماۋعا ۋادە بەرگەنىن جازدى. دەمەك، ماسكەۋ شارت بويىنشا كەلىسىم جۇرگىزبەسە، جاپونيا ارالداردىڭ ءبىر بولىگىن الىپ قانا قويماي، اقش-پەن قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارتقا وزگەرىس ەنگىزە الادى.

رەسەيدەگى كۋريل ارالدارىنا قاتىناستى انىقتايتىن تاعى ءبىر باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – ولاردىڭ ستراتەگيالىق جاعدايى. كۋريل ارالدارى رەسەي قيىر شىعىسىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى ارقىلى وحوت تەڭىزىن بولەدى.

ماسكەۋدە وتكەن كەزدەسۋ. جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى سيندزو ابە جانە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين. فوتو: co.uk

سونىمەن، جاپونيا مەن رەسەي اراسىنداعى «ارال داۋى» ءالى كۇنگە دەيىن وڭ شەشىمىن تاپقان جوق. كەڭەس وداعى كەزىندە «التىن بالىققا» وڭتايلى جولمەن قول جەتكىزگەن رەسەي تاراپى ەندى ودان ايىرىلىپ قالعىسى كەلمەيدى. ۋكراينا كەرشتەگى جاعدايدى «اۋماقتىق ەركىندىكتى قورلاۋ» دەگەنىنە ءمان بەرمەگەن ماسكەۋ بۇل جولى «كۋريل ارالدارىن جاپونياعا قايتارىپ بەرۋ – رەسەيدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قول سالۋ» دەپ مالىمدەدى. پارادوكس. جەرگىلىكتى حالىق تا وسىنداي ۇرانمەن ەرەۋىلدەر ۇيىمداستىردى. جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى سيندزو ابە «جاڭا ءتاسىل» قولدانۋ ارقىلى يتۋرۋپ، كۋناشير جانە شيكوتان ارالدارىن، سونداي-اق كىشى كۋريلدەگى حابوماي شاعىن ارالدارىن قايتارىپ الاتىنىن ايتتى. الايدا، قوس تاراپتىڭ بۇل داۋعا قاشان نۇكتە قوياتىنى ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم.

"The Qazaq Times"