«Aral dauı»: Japoniya men Resey baylanısı qayda bağıt almaq?

Japoniya prem'er-ministri Sindzo Abe men Resey prezidenti Vladimir Putin Mäskeude kezdesti. Qos tarap Kuril araldarına qatıstı mäseleni talqılağan.

Japondıq «Asahi Shimbun» basılımınıñ jazuınşa, şara bastalmas bwrın Mäskeudegi Japoniya elşiligi aldında ondağan adam ereuilge şıqqan. Policiya narazılıqtarın bildirgen 11 adamdı qamauğa aldı. Sol sebepti eki basşınıñ kelesi kezdesui aqpan ayına qayta josparlandı. Al eki el arasındağı «aral dauı» tağı da jalğasın taptı.

Dau hronologiyası

Negizinen Japoniya «ülken jetilik» elderiniñ işinde Qırım anneksiyasınan keyin Putinmen kezdesu wyımdastırğan ekinşi memleket. Soğan qaramastan, Japoniya men Resey arasındağı ıntımaqtastıq kelisimge 70 jıldan beri qol qoyılmay keledi. YAğni eki el Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin arnayı kelisimşart jasasqan joq.

Japoniya jäne Resey 1855 jıldıñ 7 aqpanında Iturup jäne Urup araldarınıñ arasındağı şekaranı anıqtaytın birinşi orıs-japon kelisimşartına (Simod traktatı) qol qoydı. Sol uaqıttan bastap Iturup, Kunaşir, Şikotan jäne Habomai atalğan şartqa säykes Japoniyağa tiesili. Bwl kün Japoniyada «Soltüstik aumaqtar küni» retinde atap ötiledi.

Resey 1875 jılı barlıq Kuril araldarın Sahalin aralınıñ japon böligimen ayırbastau üşin Japoniyağa bergen. Biraq, 1905 jılı orın alğan orıs-japon soğısınan keyin Resey jeñilis tauıp, Oñtüstik Sahalindi Japoniyağa tiesili dep sanaytın «Portsmut» beybit kelisimşartı jasaldı.

1945 jılı Keñes Odağı YAlta kelisimi boyınşa Wlıbritaniya, AQŞ-pen baylanısa otırıp, Japoniyamen soğıs jürgizdi. Sol kezde KSRO Oñtüstik Sahalin men Kuril araldarınıñ Keñes baqılauına beru turalı şart qoydı. Osılayşa, Keñes Odağı Japoniya kapitulyaciyasınan keyin barlıq Sahalin men Kuril arhipelagın öz qwramına qostı.

Alayda, KSRO 1951 jılı San-Franciskoda Ekinşi düniejüzilik soğısqa qatısqan memleketter engizgen beybit şartqa qol qoyudan bas tarttı. Sebebi, şartta Kuril men Sahalinniñ Reseyge tiesililigin bekitetin erejeler ayqındalmağan.

Arağa bes jıl salıp, 1956 jılı qos el beybitşilik deklaraciyasın qabıldadı. Soğan säykes Mäskeu beybit kelisimşart jasasqannan keyin Habomai jäne Şikotandı Japoniyağa beru mümkindigin qarastıruğa kelisti. Qwjatta Kunaşir men Ituruttıñ «tağdırı» qozğalmağan. Sonımen qatar, kelisim boyınşa KSRO beybitşilik ornağannan soñ eki araldı Japoniyağa qaytarıp beru mäselesin qarastıruı tiis edi. Biraq, KSRO Ekinşi düniejüzilik soğıstıñ qorıtındısı boyınşa bükil Kuril arhipelagın öz qwramına qostı.

Eki el basşısı osı mäselege qatıstı 2012 jıldan beri birneşe ret kezdesu wyımdastırğan. Biraq, kezdesulerdiñ eşqaysısı oñ nätije bergen joq.

Iturup. Foto: google.com

Japoniya tarapı ne deydi?

Tokio tarapı atalğan araldar 1855 jılğı sauda jäne şekaralar turalı orıs-japon traktatınıñ negizinde Hokkaydo prefekturasına jatqızıluı tiis dep esepteydi. Japoniya YAltada qol qoyılğan deklaraciyanıñ zañdı küşi joq, al soğıs nätijesinde aumaqtıq satıp alular beybit kelisimdi bekitui tiis ekendigin ayttı.

Kuril arhipelagı KSRO qwramına engizilgennen keyin, araldardağı japon halqı deportaciyalandı. Tokio jer audarılğan twrğındar menşiginen ayırılıp, balıq käsipşiligimen aynalısu mümkindigin joğalttı. Japoniyada 6 mıñğa juıq bwrınğı aral twrğındarı men olardıñ tikeley mwragerleri bar. Demek, olar teoriyalıq twrğıdan joğalğan mülik üşin ötemaqı aluğa qwqılı. Japondıq «Emiuri» basılımı jazğanday, el ükimeti Reseymen özara ötemaqı talaptarı turalı şeşimnen bas tartuğa nietti. Bwl jağdayda japon biligi öz azamattarına ötemaqı töleui tiis.

Japoniyada araldar dep atalatın «soltüstik aumaqtardıñ qaytarıluı» – wlttıq ideya bolıp sanaladı. Osı mäselege qatıstı key sarapşılar: «Eger japon qoğamı Reseymen aumaqtıq mejeleu turalı mäsele boyınşa konsensusqa qol jetkizse, onda Japoniyanıñ baqılauına barlıq Oñtüstik Kuril araldarı ötui tiis», – deydi.

Reseydiñ wstanımı qanday?

Atalğan mäselege qatıstı Mäskeu tarapı Kuril araldarı zañdı türde Keñes Odağına tiesili dep sanaydı. 2016 jılı mamırda jergilikti BAQ jürgizgen saualnamada Japoniyağa araldardı berudi qwptaytın reseylikter sanı 7% ğana bolğan. Al 2018 jıldıñ qaraşasında qoldauşılardıñ sanı 17%-ğa deyin ösken.

Oñtüstik Kuril araldarına tiesili mäsele Resey-Japon qatınastarın tolıq retteuge jäne eki el arasındağı beybit kelisimge qol qoyuğa kedergi bolıp otır.

2018 jıldıñ qırküyeginde Resey prezidenti Vladimir Putin osı jıldıñ soñına deyin qanday da bir aldın-ala şarttarsız Japoniyamen beybit kelisimşart jasaudı wsınğan. Putin mälimdemede: «Endi osı beybit kelisimşart negizinde diplomatiyalıq twrğıda dos esebinde barlıq daulı mäselelerdi şeşudi jalğastıramız», – dedi. Al qaraşada Singapurdegi Şığıs Aziya sammitinde Vladimir Putin men Sindzo Abe birlesken 1956 jılğı deklaraciya negizinde ondağan jıldar boyı tabıstı jürip kele jatqan kelissözder procesin jedeldetuge kelisti. Biraq, Resey öz ekonomikası men şaruaşılığı üşin ülken üles qosıp otırğan Kuril araldarınan ayırılıp qalğısı kelmeytinin sezgen Tokio birneşe beybit şartqa qol qoyudan bas tartqan.

Şikotan aralındağı balıq kombinatı. Foto: bbc.co.uk

Tabiği resurs – ekonomikalıq payda

Araldar – teñizdegi qwrlıqtıñ fragmentteri ğana emes. Olar teñiz akvatoriyasındağı jağdaydı da özgertedi: keme qatınasına, balıq käsibine jäne basqa da tabiği resurstardı öndiruge ıqpal etedi. Japon SİM saytında aytılğanday, araldar aumağındağı Kurosio men Oyasio ağısı balıq aulau men teñiz şaruaşılığı käsibine erekşe jağday jasaydı. Saytta: «bwl audandar köptegen jıldar boyı älemdegi eñ iri balıq aulaytın üş audannıñ biri bolıp sanaldı» – delingen. Kişi Kuril şoqısı men Kunaşir aralı arasındağı audandar balıq resurstarın damıtu üşin erekşe qolaylı gidrobiologiyalıq jağdaylarğa ie. Oñtüstik Kuril araldarı negizinen balıq aulau jäne balıq öñdeuge qolaylı. Mäselen, 2015 jılı Oñtüstik Kuril araldarınıñ aumağında balıq jäne konservilengen balıq önimderin öndiru reseylik öndiristiñ 1%-ın qwrağan. Balıq aulaudan basqa, Kuril araldarı paydalı qazbalarğa bay. Mälimetter boyınşa, araldarda, atap aytqanda, Iturupta titan-magnetit, mwnay men gaz qorı bar. Kuril araldarı akvatoriyasınıñ jalpı audanı 200 mil' (370,4 km) ekonomikalıq aymaqtı esepke alğanda 296 mıñ şarşı şaqırımdı qwraydı. Demek, atalğan araldar Resey ekonomikası üşin köp kölemde payda äkelip otır. Jergilikti twrğındardıñ özi Kuril araldarı Japoniya ieligine qaytarılsa, Reseydi şel'fte mwnay men gaz şoğırın igeru mümkindiginen jäne balıq şaruaşılığı käsibinen ayırıladı deydi.

Foto: bbci.co.uk

TÜYİN: Strategiyalıq ereje

Abe men Putin Kuril araldarına qatıstı daudı şeşu üşin osımen 25-şi ret jüzdesip otır. Alayda, osı jolı da bir mämilege kele almay, beybit kelisimge qol qoyılmadı. Japoniya oñtüstikte ornalasqan tört araldı özine tiesili dep sanaydı. Al Resey  Keñes Odağı bwl aumaqtı ekinşi düniejüzilik soğıs kezinde Japoniyanıñ ahualınan keyin zañdı türde aldı dep esepteydi. Eger Resey Kuril araldarın baqılaudan ayırılsa, birinşiden, kemelerdiñ Tınıq mwhitına şığu mümkindiginen, ekinşiden, şeteldik kemelerdiñ Ohot teñizine kiruin baqılau mümkindiginen de ayırıladı. Aqır soñında, tarihi araldardıñ öz jerine qaytarıluı japondar üşin amerikandıq äskeri jasaqpen baylanısuğa ülken mümkindik aşadı. Ekinşi düniejüzilik soğıs kezinde japondar araldarda bekinisterdiñ, aerodromdardıñ jäne äskeri-teñiz bazalarınıñ quattı jüyesin ornalastırdı. Qazirgi uaqıtta Kuril araldarında 18-şi pulemet-artilleriyalıq diviziya (Resey armiyasındağı jalğız wqsas qwram) bar. Sonımen qatar, araldarda «Bal», «Bastion» jağalaulıq zımıran keşenderi jäne «Buk» zenittik keşenderi ornalasqan. 2017 jıldıñ 19 jeltoqsanında Japoniya el aumağında eki amerikandıq «Aegis Ashor» raketağa qarsı qorğanıs keşenin ornalastıratının jariyaladı. Eger bolaşaqta Amerika men Japoniya äskeri baylanıstı nığaytsa, reseylik qwrlıqaralıq zımırandardı wstap aluğa qabiletti jäne anağwrlım jetildirilgen raketalardı ornalastıradı.

Bıltır qaraşada Singapurdegi Şığıs Aziya sammitinde Kuril araldarı mäselesin talqılağan bolatın. Sindzo Abeniñ Resey prezidentine atalğan araldarda amerikalıq bazalardı ornalastırmauğa uäde bergenin jazdı. Demek, Mäskeu şart boyınşa kelisim jürgizbese, Japoniya araldardıñ bir böligin alıp qana qoymay, AQŞ-pen qauipsizdik turalı şartqa özgeris engize aladı.

Reseydegi Kuril araldarına qatınastı anıqtaytın tağı bir bastı faktorlardıñ biri – olardıñ strategiyalıq jağdayı. Kuril araldarı Resey Qiır şığısınıñ oñtüstik jağalauı arqılı Ohot teñizin böledi.

Mäskeude ötken kezdesu. Japoniya prem'er-ministri Sindzo Abe jäne Resey prezidenti Vladimir Putin. Foto: co.uk

Sonımen, Japoniya men Resey arasındağı «aral dauı» äli künge deyin oñ şeşimin tapqan joq. Keñes Odağı kezinde «altın balıqqa» oñtaylı jolmen qol jetkizgen Resey tarapı endi odan ayırılıp qalğısı kelmeydi. Ukraina Kerştegi jağdaydı «aumaqtıq erkindikti qorlau» degenine män bermegen Mäskeu bwl jolı «Kuril araldarın Japoniyağa qaytarıp beru – Reseydiñ aumaqtıq twtastığına qol salu» dep mälimdedi. Paradoks. Jergilikti halıq ta osınday wranmen ereuilder wyımdastırdı. Japoniya prem'er-ministri Sindzo Abe «jaña täsil» qoldanu arqılı Iturup, Kunaşir jäne Şikotan araldarın, sonday-aq kişi Kurildegi Habomai şağın araldarın qaytarıp alatının ayttı. Alayda, qos taraptıñ bwl dauğa qaşan nükte qoyatını äli künge deyin beymälim.

"The Qazaq Times"