كەڭەس-قىتاي قارىم-قاتىناسى: قىتايدا كوممۋنيستىك جۇيە قالاي ورنادى؟

رەسەيدە 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىن جاپپاي كوممۋنيستىك جۇيە ورناي باستادى. 1919 جىلدىڭ ناۋرىزدا كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونال ماسكەۋدە قۇرىلدى جانە كوممۋنيزمدى بۇكىل دۇنيەگە تاراتۋ ماقساتىندا ءار ەلگە جانسىزدارىن جىبەرىپ جاتتى. رەسەيدە، فرانتسيادا جانە جاپونيادا وقىپ جاتقان قىتايلىق وقۋشىلار كوممۋنيزمدى قابىلداي باستادى. ولار شەتەلدەردە جانە قىتايدىڭ جەر-جەرىندە كوممۋنيزمدى ۇگىتتەپ شاعىن گرۋپپالار قۇردى.

سۋرەتتە سول جاقتاعى ادام : گريگوري ناۋموۆيچ ۆويتينسكي، رەسەيلىك ەۆرەي، كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونالدىڭ قىتايدا تۇراتىن وكىلى، ول قىتاي تانۋمەن اينالىسىپ، 1920 جىلى قىتاي كومپارتياسىن قۇرۋ تاپسىرماسىمەن ارنايى بارعان. 1920 جىلى ول لي داجاومەن كەزىگۋدە.

قىتاي كومپارتياسىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى وتكەن ورىن.

1921 جىلى 23 شىلدەدە قىتايدىڭ جەر-جەرىنەن كەلگەن دەلەگاتسيالار «قىتاي كومپارتياسىنىڭ» قۇرىلعاندىعىن جاريالادى. ولار قىتايدىڭ ءار قالاسىندا استىرتىن قيمىلدار ارقىلى جۇمىسكەرلەردى جۇمىس تاستاۋعا، ۇكىمەتكە قارسى شىعۋعا جەلىكتىرىپ، ءتۇرلى بۇلىكتەر مەن شەرۋلەردى ۇيىمداستىردى. بۇل تۇستا قىتايدا ورتاق ۇكىمەت ورناماعان، ال «ءبىر تۇتاس قىتاي ۇلتى» يدەولوگياسىنىڭ اۆتورى سۋن ياتسەن 1924 جىلى پارتياسىن «گوميندان» دەگەن اتپەن قايتا قۇردى. ول كەڭەس وداعىنىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ قىتايدى بىرلىككە كەلتىرۋ ماقساتىندا لەنينگە ارنايى حات جازىپ كومەك سۇرادى. لەنين ونىڭ تالابىن جەردە قالدىرمادى، وعان ميلليونداعان اقش دوللارىنا تاتيتىن التىن (بۇل التىندار شىن مانىسىندە حاربين بانكىندە ساقتالعان پاتشالىق رەسەي قازىناسى بولاتىن) جانە 25 مىڭ جاۋىنگەردى قارۋلاندىردى. سونداي-اق، گۋاڭجوۋدا (گۋانچجوۋ) «حۋاڭ پۋ اسكەري مەكتەبىن» قۇرىپ بەرگەن. چان كايشي ء(سۇننىڭ كۇيەۋ بالاسى، 1927-1949 جىلدارداعى قىتاي پرەزيدەنىتى) اتالعان مەكتەپتىڭ ديرەكتورى، ال كوممۋنيس جوۋ ىنلاي (چجوۋ ەنلاي) ساياسي جەتەكشىسى بولدى.
بۇل ۋاقىتتا گوميندان قۇرامىنا كوممۋنيستەر كوپتەپ كىرە باستادى. بۇنىڭ ارتىندا لەنين مەن ءستاليننىڭ قىتايدى "قىزىلداستىرۋ" ءۇشىن ىستەگەن قيتۇرقىلىعى دا جاتقان ەدى. كەيىنگى بىرنەشە جىلدا «حۋاڭ پۋ اسكەري مەكتەبىن» بىتىرگەن 100 مىڭنان استام تۇلەگى ارمياعا اينالدى دا گۋاندۇن پروۆينتسياسىن باسىپ الدى. 1927 جىلدىڭ باس شەنىندە اتالعان 100 مىڭ ادامدىق قوسىن قىتايدى بىرىكتىرۋ سوعىسىنا اتتاندى. ولار گۋاڭدۇننان شىعىپ فۋتسزيان، حۋنان، حۋبەي ، چجەتسزيان، تسزيانسي پروۆينتسيالارىن باقىلاۋىنا الدى. بىراق، قىتايدىڭ بىرلىككە كەلۋى مەن قىزىلداسۋىن قالامايتىن باتىس ەلدەرى بۇعان اشىق كيلىكتى. ايتالىق، اقش پەن بريتانيا چان كايشيگە قارجىلاي قولداۋ كورسەتتى. ەل ىشىندە قىتايدىڭ بىرقاتار بۋرجۋازيا وكىلدەرىنىڭ دە قولداۋىنا يە بولعان چان كايشي ەندىگى جەردە كوممۋنيستەرگە باعىتتالعان قۋعىن-سۇرگىندى باستاپ كەتتى. 1931 جىلعا دەيىن چان كايشيدىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنەن 15 مىڭ كوممۋنيستى قامتىعان ميلليونعا جۋىق ادام قىرعىنعا ۇشىراعان.
كەيىن كومينداڭ جەتەكشىلەرى چان كايشي مەن ۆان تسزينۆەي نانكيندە جانە ۋحاندا جەكە-جەكە ۇكىمەت قۇردى. كەڭەس وداعىنىڭ قولداۋىنداعى ۆان تسزينۆەي مەن چان كايشي اراسىنداعى شيەلەنىس ۇدەي ءتۇستى. ستالين ونىڭ قىتايدى تولىق بيلىگىنە الۋىنا قولداۋ كورسەتەتىنىن، الايدا كوممۋنيستىك پارتيانى تولىقتاي قابىلداۋىن تالاپ ەتتى. بۇل تۇستا اقش، انگليا جانە جاپونيانىڭ جانسىزدارى دا ۆان تسزينۆەيگە ءىز سۋىتپاي كەلىپ ءوز ۇگىتتەرىن جۇرگىزىپ جاتتى. سوڭىندا قارجىلىق مۇددەدە انگليا مەن اقش-تىڭ تارازىسى باسىم ءتۇسىپ، ۆان تسزينۆەي دە كوممۋنيستەرگە قارسى قۋعىن سۇرگىندى باستادى. وسىلايشا وڭتۇستىك قىتاي انگليا مەن اقش ىقپالىندا، ال، سولتۇستىكتەگى مانجۋريا (مانچجۋريا) جاپونيانىڭ ىقپالىندا قالا بەردى.

قىتايداعى كوممۋنيستەردىڭ جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋىنا قارسى شارا رەتىندە كەڭەس وداعى 1927 جىلى تامىزدا قىتايلىق كوممۋنيستەردى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋدى قۇرىلتايدا بەكىتتى. استىرتىن جەتكىزىلگەن قارۋلار ارقىلى كوممۋنيستەر قىتايدىڭ جەر-جەرىندە بۇلىك تۋدىرىپ، شاعىن بازالار قۇرا باستادى. 1931 جىلعا دەيىن چان كايشي باسقا پروۆينتسيالاردىڭ اسكەري بيلەۋشىلەرىمەن سوعىستى. جاپونيانىڭ قارجىلاي قولداۋىنا (500 ميلليون اقش دوللارى) يە بولعان ول 800 مىڭ ادامدىق تۇراقتى ارمياسىن جاساقتاپ، جەكەلەگەن پروۆينتسيالاردى باقىلاۋىنا ۇستاپ تۇرعان ميليتاريستەردى باعىندىردى.
وسى ورايدا كوممۋنيستەر 7-8 پروۆينتسيادا بازالارىن قۇرىپ ۇلگەردى جانە تسزيانسي مەن فۋتسزيان اراسىندا ميلليونداعان حالقى بار ايماققا بيلىگىن جۇرگىزدى. چان كايشيدىڭ بۇل بازالاردى الۋ ءۇشىن 500 مىڭ اسكەرمەن جاساعان شابۋىلدارى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. وسى جەڭىستەن كەيىن قىتاي كوممۋنيستەرى كەڭەستىك ۇكىمەت قۇرىپ، ونى «جۇڭ حۋا كەڭەستىك ۇكىمەتى» دەپ اتادى. بۇل ۇكىمەت تۋى كەڭەس وداعىنىڭ تۋى بولدى دا، لەنيننىڭ باس سۋرەتى باسىلعان ۆاليۋتالار شىعاردى. كوممۋنيزمنىڭ ماركس، ەنگەلس، لەنين، ستالين سىندى جەتەكشىلەرىنىڭ سۋرەتتەرى بارلىق جەردە جاپسىرىلدى.

«جۇڭ حۋا كەڭەستىك ۇكىمەتىنىڭ» ۆاليۋتاسى. (بۇدان اتالعان ۇكىمەتتىڭ دەربەس ۇكىمەت ەمەس، كەرىسىنشە كەڭەس وداعىنا باعىنىشتى ۇكىمەت ەكەنىن بىلۋگە بولادى).

جۇڭ حۋا كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتاي

جۇڭ حۋا كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى فورمالىق جاقتان كەڭەس وداعىنا باعىندى. ءبىرىنشى حاتشىسى ۋاڭ مين ماسكەۋدە تۇرىپ قىتايداعى ءىس-ارەكەتتەرگە نۇسقاۋ بەرىپ وتىردى. ال ماۋ (ماو تسزەدۋن) وسى ۇكىمەتتىڭ قۋىرشاق پرەزيدەنتى رەتىندە سايلاندى. 1932 جىلى 15 ساۋىردە اتالعان ۇكىمەت جاپونياعا سوعىس جاريالادى.
1934 جىلى گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ كوممۋنيستەردىڭ بازالارىنا باعىتتاعان سوعىستارىنان كەيىن كەڭەس وداعىمەن بايلانىسى ءۇزىلىپ قالدى. 1935 جىلى قاراشادا ستالين: « ەگەردە قىتاي قىزىل اسكەرى سينتسزيان مەن گانسۋدى باسقارۋىنا الا السا كەرەكتى كەزدە كەڭەس وداعى قاجەتتى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتەدى» ( جاڭ گوتاۋ «ەستەلىكتەرىم» ) دەپ مالىمدەدى. ءستاليننىڭ بۇل مالىمدەمەسى قىتاي قىزىل اسكەرىنىڭ ستراتەگيالىق ورىن اۋىستىرۋ ماقساتىنداعى «ۇزاق جورىعىنا» سەبەپشى بولدى. «ۇزاق جورىقتىڭ» ماقساتى بولسا – چان كايشيدىڭ تىكەلەي باقىلاۋىنداعى قىتايدىڭ وڭتۇستىك پروۆينتسيالارىنان شەگىنىپ، شىنجاڭ، گانسۋ، نينسيا پروينتسيالارىنا تابان تىرەۋ. سول ارقىلى موڭعوليا مەن كەڭەس وداعىنا تىكەلەي شەكتەسىپ، كەڭەس وداعىنىڭ كومەگىنە يە بولۋ، ءارى گومينداڭ قاۋپىن ازايتۋ.

بۇل جورىقتا 300 مىڭ ادامنان تۇراتىن قىزىل ارميا 220 مىڭنان استام ادامىن جوعالتا وتىرىپ، موڭعوليامەن شەكارالاس گانسۋ، نينسيا، شانسي سىندى ءبىرشاما قاۋىپسىز ايماققا جەتتى. 1936 جىلى ماۋسىمدا قىتاي كوممۋنيستىك كۇشتەرىنىڭ كەڭەس وداعىمەن بايلانىسى قايتا جاندانىپ، ماسكەۋ بيلىگى نينسيا ارقىلى قارۋ-جاراق جەتكىزۋگە ماقۇل بولدى.

كوممۋنيستەر بيلەگەن ايماقتار جانە قىتاي قىزىل ارمياسىنىڭ ستراتەگيالىق ورىن اۋىستىرۋى

1933 جىلى شىڭجاڭدا اسكەري وزگەرىس تۋىلىپ كەڭەسشىل شىن شىساي بيلىككە كەلدى. ول كەڭەس كومپارتياسىنا كىرىپ، قازاقستاندا بولعان كوممۋنيستىك ساياسات شىڭجاڭدا جۇرگىزە باستادى. قازاقتارعا قاراتا قاتاڭ جانىشتاۋ مەن قىرىپ-جويۋ باستالدى. بۇل التاي، بوعدا، باركولدەن 25 مىڭداي قازاقتىڭ قونىس اۋدارۋىنا، دۇنگەن ميليتاريستى ما بۋفانعا ءتىپتى زور قىرعىنعا ۇشىراپ،  5-6 مىڭ قازاقتىڭ تيبەت اسۋعا ءماجبۇر ەتتى. 1940 جىلى ءور-التايدا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ بىلتەسى تۇتاندى.
قىتاي قىزىل ارمياسىنىڭ 22 مىڭ ادامدىق 4 باعىتى شىڭجاڭعا كىرمەك بولدى، بىراق ولار ما بۋفان جاساقتارىمەن بولعان سوعىستا جەڭىلىپ 400 دەن اسا ادامى عانا شىڭجاڭعا جەتتى.
1937 جىلى جاپونياعا قارسى سوعىس باستالعاننان كەيىن كوممۋنيستەر قايتادان گومين ۇكىمەتىمەن بىرىگىپ كەتتى. قىزىل ارميانىڭ كوبى گومينگە باعىناتىن 18-ءشى قۇراما ارمياعا وزگەرتىلدى. ەندىگى جەردە ولار گومينداڭنىڭ اسكەري فورماسىن كيىپ، كوك-قىزىل جالاۋىن كوتەردى.

ماۋدىڭ قىزىل ارميانى گومينداڭعا باعىناتىن 18-ءشى قۇراما ارمياعا وزگەرتۋ بۇيرىعى.

گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ تۋىن كوتەرگەن قىتاي قىزىل اسكەرلەرى.

1937 جىلى 23 قازاندا قىتاي كومپارتياسى جوۋ ءشياۋپاندى شىڭجاڭعا شىن شىسايعا جىبەردى. كەڭەس وداعى تارابى ولارعا قارۋ-جاراق، اقشا، كيىم-كەشەك جانە اسكەري ماماندارمەن قامداۋعا كەپىلدىك بەردى («جوۋ ءشياۋپاننىڭ شىڭ جاڭداعى مىندەتى»).

1938 جىلى 2 اقپاندا كاڭ شىڭ كەڭەس وداعىنىڭ يانانداعى وكىلى اندرەيەۆپەن كەزىدەسۋىندە: «بىزگە قورعانىس يندۋسترياسىن قۇرۋ كەرەك، بۇعان كەڭەس وداعى قارجىلىق كومەك بەرسە ەكەن!»، – دەگەن تىلەگىن جەتكىزدى.
1938 جىلى 17 تامىزدا رىن بيشي ءوزىنىڭ كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونالداعى بايانداماسىندا: «قىزىل اسكەرلەردە ءالى دە قارۋ-جاراق كەمشىل. بار قارۋدىڭ ساپاسى تومەن، ولارعا شۇعىل تۇردە ارتيللەريا، تانكىلەر مەن ۇشاقتار قاجەت...»، – دەگەن مالىمەتىن بەرگەن. الايدا، سول كەزدەگى حالىقارالىق جاعدايلارعا بايلانىستى كەڭەس وداعى كوممۋنيس قىتايلارعا تىكەلەي قارۋ-جاراق بەرە المادى. جاپونيانىڭ ازياعا باعىتتالعان كەڭ كولەمدى شابۋىلىنا بايلانىستى ماسكەۋ بيلىگىنە گومين ۇكىمەتىمەن ۋاقىتشا بولسا ساناسۋعا تۋرا كەلدى. گومينداڭ ۇكىمەتىنە قارۋ-جاراق بەرىپ، جاپونيادان بىرلەسە قورعانۋعا تىرىستى. سونىڭ وزىندە بۇل قارۋ-جاراقتىڭ 20-25 پايىزى كوممۋنيستىك قىتاي كۇشتەرىنە جەتكىزىلىپ وتىردى.

1938 جىلى 16 جۇك كولىگىنە تيەلگەن كەڭەستىك قارۋ-جاراقتار يانانعا جەتكىزىلدى. 1938 جىلى مامىر-ماۋسىم ايلارىندا 51 جۇك كولىگىمەن ءۇش رەت قارۋ-جاراق جەتكىزىلدى. 1940 جىلدارعا كەلگەندە كەڭەس وداعىنان جەتكىزىلەتىن قارۋ-جاراقتىڭ مولشەرى ازايا باستاعان. سەبەبى، بۇل كەزدە ماۋ تسزەدۋن جاپونيامەن قۇپيا كەلىسىم جاساسىپ، تەك شاعىن پارتيزاندىق ارەكەتتەرمەن شەكتەلگەن دە، ەسەسىنە گومينداڭ ۇكىمەتىنە كىرگىزگەن جانسىزدارى ارقىلى مول قۇپيا اقپاراتتاردى جاپوندارعا جەتكىزىپ، گومين ۇكىمەتىنىڭ اۋرى شىعىنعا ۇشىراۋىنا سەبەپكەر بولعان. ءتىپتى، سول تۇستاعى ماۋدىڭ كەڭەس وداعىنا جولداعان مالىمەتتەرىندە دە ۋاقىتشا كوپ مولشەردەگى قارۋ-جاراقتىڭ كەرەك ەمەس ەكەنى دە ايتىلادى. سونىڭ وزىندە دە، موڭعوليا تەرريتورياسى ارقىلى از مولشەردەگى قارۋ-جاراق تولاسسىز جەتكىزىلىپ وتىرعان.

1941جىلى 22 ماۋسىم كۇنى كەڭەس وداعى-گەرمان سوعىسى باستالدى. كەڭەس وداعى جاپونيانىڭ سىبەرياعا سوعىس اشۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كوممۋنيس قىتايلار مەن گومين ۇكىمەتىنە قارۋ بەرۋگە مۇددەلى بولدى. بىراق، جىل سوڭىنا قاراي جاپونيانىڭ قۇراما شتاتتارمەن سوعىسقا بار كۇشىن سالعانىن ءبىلىپ، بۇل جوسپاردى ۋاقىتشا توقتاتا تۇردى. كەڭەس وداعىنان كەلەتىن كومەكتىڭ ازايۋى، جاپونيا ارمياسىنىڭ بۇلاپ-تالاۋى جانە گومينداڭنىڭ سانكتسياسى سەبەبىنەن قىتاي كوممۋنيستەرى بيلەگەن ايماقتاردا ەكونوميكالىق جاعداي اۋىرلاي ءتۇستى. ايتالىق، قاعاز، ازىق-تۇلىك جانە ءدارى وتە تاپشى بولدى.

1942 جىلى شىلدەدە ايگىلى ستالينگراد شايقاسى باستالدى. وسى كەزدە كرەمل «جاپونيا گەرمانيامەن ءتىل بىرىكتىرىپ كەڭەس وداعىنىڭ شىعىستان شابۋىل جاساۋى مۇمكىن» دەگەن مالىمەتكە يە بولدى. بۇل قۇپيا مالىمەت كرەملدى قىتاي كوممۋنيستەرىنە قايتالاي قارۋ-جاراق بەرۋ بەكىمىنە كەلتىردى. ءستاليننىڭ «قىتاي قىزىل اسكەرىنەن ەكى ديۆيزيا جىبەرىپ موڭعوليا ارقىلى قارۋ-جاراقتى تاپسىرىپ الۋى كەرەك» دەگەن شەشىمىن ماۋ تسزەدۋن قابىلدامادى. ول جاپون ارمياسىنىڭ بۇل ءىستى ءبىلىپ قالىپ اۋەدەن شابۋىل جاساۋىنان الاڭداعانىن العا تارتقان.

1945 جىلى جازدا كەڭەس وداعىنىڭ ميلليونداعان اسكەرى ءۇش باعىتتا شىعىس سولتۇستىك قىتايعا ء(مانجۋريا) باسىپ كىرىپ، كانتون ارمياسىن تالقاندادى. وعان دەيىن بۇل ايماقتا بىرنەشە جىل پارتيزاندىق سوعىس جۇرگىزىپ كەلگەن 30 مىڭعا جۋىق قىتاي قىزىل اسكەرى كەڭەس اسكەرلەرىنە قوسىلدى. جاپونيا تىزە بۇگە سالىسىمەن كەڭەس وداعى سولتۇستىك قىتايداعى كوممۋنيستەردى اياعىنا تۇرعىزدى. جاپونيامەن سوعىستاعى ولجاسىن – جاپونيانىڭ كانتون ارمياسىنىڭ كەمىندە 1 ميلليون اسكەردى جويۋعا جەتەرلىك قارۋ-جاراعىن، ايتالىق 700 مىڭ مىلتىق، 14 مىڭ پۋلەمەت، 4000 زەڭبىرەك، 600 تانك، 860 ۇشاق، 2500 تاسىمال ۆاگونى جانە 679 وق-دارىلەر قويماسى;
بۇل كوپ مولشەردەگى قارۋ-جاراق قىتاي كوممۋنيستىك قىزىل ارمياسىن ءبىر جىل ىشىندە 400 مىڭ اسكەردەن 1 ملن 300 مىڭ اسكەردەن تۇراتىن قۋاتتى ارمياعا اينالدىردى. 100 ميلليوننان استام تۇرعىنى بار ايماقتى باقىلاۋىنا الدى. ال، كەڭەس وداعىنىڭ كۇشتەرى جاپونيانىڭ قازىناسىن تونادى دا شەگىنىپ شىقتى. يالتا كونفەرەنتسياسى بويىنشا كەڭەس وداعى جاپونياعا قارسى سوعىسقا قاتىسۋ ءۇشىن ەكى شارتقا قول قويعان – مانجۋريانى جاپونيادان قايتارىپ العاننان كەيىن ءبىر جىلعا دەيىن باقىلاۋىنا ۇستاۋ جانە موڭعوليانىڭ دەربەستىگىن مويىنداۋ.

1940 جىلى التايدا باستالعان قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى 1944 جىلعا كەلگەندە موڭعوليا باسشىسىنىڭ قارۋ-جاراق ارقىلى كومەگىنە قول جەتكىزدى. جىل سوڭىنا قاراي كوتەرىلىس ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. التاي ايماعىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن يەلەدى. 24 قازاندا «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۋاقىتشا ۇكىمەتىن» قۇرىپ، وسپان باتىر ءسىلامۇلى ۇكىمەت باسشىسى بولدى.

وسپان باتىر مەن چويبالسان

1945 جىلعى كەڭەس پەن گومين ۇكىمەتىنىڭ شارتى بويىنشا گومين ۇكىمەتى موڭعوليانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋعا كەلىسىم بەردى. ونىڭ ەسەسىنە كەڭەس ۇكىمەتىنەن «قىتايداعى از ۇلتتاردىڭ كوتەرىلىسىن قولداماۋدى، مانجۋريادان شەگىنىپ شىعۋدى، تەك گومين ۇكىمەتىن عانا زاڭدى ۇكىمەت دەپ تانۋدى» تالاپ ەتتى. كەڭەس وداعى بۇل شارتتارعا نەگىزىنەن ماقۇل بولدى.

1944 جىلى تامىزدا ىلە ايماعىنىڭ نىلقى اۋدانىندا قازاقتار كوتەرىلىسكە شىقتى. وسى جىلدىڭ سوڭىندا كەڭەس اسكەرلەرىمەن ىلەدەگى قازاقتاردان قۇرالعان پارتيزاندار قۇلجا قالاسىن الىپ، «شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» (شتر ) قۇرىلدى. بىراق، ۇكىمەت باسىنا نەگىزى ۇيعىرلاردان تالدانعان ادامدار وتىردى جانە ۇكىمەت ءتىلى دە ۇيعۇر ءتىلى بولدى. 1945 جىلى تارباعاتايدىڭ مايلى-ءجايىر تاۋى مەن ەرەنقابىرعادا دا پارتيزاندىق كۇشتەر بوي كورسەتتى. 1945 جىلدىڭ سوڭىندا التاي، تارباعاتاي، ىلە ءۇش ايماق شتر-عا بىرىكتى. 1946 جىلعى كەلىسىم ارقىلى شتر كۇشىنەن قالدىرىلدى.

1946 جىلى قۇراما شتاتتار گومينداڭ ۇكىمەتىن كەڭەس وداعى كومپارتيانى قولداپ قىتايدا ازاماتتىق سوعىس باستالدى. ءار قادامىن ەكونوميكالىق مۇددە تۇرعىسىنان عانا شەشەتىن، ادام شىعىنى مەن زاتتىق شىعىننان بارىنشا ساقتاناتىن اقش ءبىر جىلدان كەيىن گومينداڭ ۇكىمەتىن قولداۋىن توقتاتتى. ال، كەڭەس وداعى بار كۇشپەن كوممۋنيستەردى قولداپ ولاردىڭ بۇكىل قىتايدى الۋىنا مۇددەلى بولدى. تەك، 1947 جىلعا دەيىن 300 مىڭ مىلتىق كومەككە بەرىلدى. 13 ميلليارد اقش دوللارى قۇنىنا يە جەڭىل سوعىس قارۋلارى مەن 4 ميلليارد دوللارعا تەڭ اۋىر سوعىس تەحنيكالارىن بەردى. 37 مىڭنان استام ارتيللەريا، مينومەت جانە زىمىراندار، 600 تانك، 861 ۇشاق، 12 مىڭ پۋلەمەت، 2 مىڭنان استام اۆتوكولىك بەرىلدى. سونىڭ كومەگىندە قىتاي كوممۋنيستەرى ازاماتتىق سوعىستا جەڭىپ شىقتى. كەڭەس وداعىنىڭ بۇيرىعىمەن شتر-دىڭ ءۇش ايماعى جانە 15 مىڭ اسكەرى قىزىل قىتايعا بەرىلدى.

1949 جىلى 1 قازاندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. كەلەسى كۇنى كەڭەس وداعى قحر-نى رەسمي ۇكىمەت ءبىرىنشى بولىپ مويىندادى. ماۋ ماسكەۋگە رەسمي ساپارمەن بارىپ كەلىسىمدەرگە قول قويدى. سول جىلداردا كەڭەس وداعىنان قىتايعا 24 ميلليارد دوللار كولەمىندە كومەك ۇسىنىلدى; 10 مىڭنان استام ءتۇرلى سالا ماماندارى قىتايعا جىبەرىلدى; 1000 نان اسا قۇرىلىس نىساندارى مەن مۇناي-كەندەردى اشۋعا كومەك بەرىلدى. كوممۋنيستىك ەكى ۇكىمەت اراسىنداعى قارىم-قاتىناس حرۋششەۆ بيلىگى كەزىندە شيەلەنىسكە ۇلاسىپ، قىتايداعى كەڭەس وداعىنىڭ ماماندارى تۇگەل قايتارىلىپ، كوپتەگەن قۇرىلىستار اياقسىز قالدى. ال، قىتاي بيلىگى كەڭەس وداعىنىڭ قارىزىن استىقپەن قايتارۋعا كەلىسىم بەردى. الايدا، سونىڭ سالدارىنان 1959-1961 جىلدار اراسىندا قىتايدا 43 ميلليون ادام اشارشىلىقتان قىرىلدى.

ەرزات كارىباي

“The Qazaq Times”