4 ماۋسىم وقيعاسىنا 30 جىل: «تيانانمىن قىرعىنى» قايتالانا ما؟

بۇدان 30 جىل بۇرىن ءدال وسى كۇنى (4 ماۋسىم) قىتاي استاناسى بەيجىڭنىڭ ورتالىق الاڭى – تيانانمەندە ( ارى قاراي تيانانمىن) دەموكراتيانى تالاپ ەتكەن قىتايلىق جاستاردى كوممۋنيستىك بيلىك قارۋلى كۇشپەن باسىپ جانشىدى. قارۋسىز مىڭداعان ستۋدەنت جاستارعا قارسى اياۋسىز قاستاندىق تاريحقا  «تيانانمىن قىرعىنى»، «تيانانمىن وقيعاسى»  نەمەسە «4 ماۋسىم وقيعاسى» دەگەن اتپەن قالدى. بۇگىن اتالمىش تاريحي وقيعاعا 30 جىل تولۋىنا وراي، الەمنىڭ بىرقاتار ەلدەرى، اسىرەسە دەموكراتيالى باتىس ەلدەرىندە ەسكە الىنۋدا.

اي بويى جالعاسقان دەموكراتيالىق دەمونستراتسيا. فوتو: VOA.

30 جىلدان كەيىنگى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كوزقاراسى الەمدى الاڭداتتى

قىتاي قورعانىس ءمينيسترى ۆەي فىڭحى 2 ماۋسىم كۇنى جاساعان مالىمدەمەسىندە، قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى «4 ماۋسىم وقيعاسىنا» بايلانىستى دۇرىس شەشىم قابىلدادى دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن. ول سوزىندە قكپ قارسىلىقتى جويۋ ءۇشىن باتىل شەشىم قابىلداپ، ورنىقتىلىقتى ساقتاپ قالدى دەگەن ءۋاجىن كەلتىرگەن، ءارى 4 ماۋسىم وقيعاسىن «ساياسي قاقتىعىس» رەتىندە باعالاپ، قكپ قىتايداعى تۇراقتىلىقتى قورعاۋ ءۇشىن شەشۋشى شارالار قابىلدادى دەپ سانايتىنىن جەتكىزەدى. ۆەي فىڭحى قىتايدىڭ سوڭعى وتىز جىلداعى «ەلەۋلى وزگەرىستەرى» 4 ماۋسىم وقيعاسىنداعى قكپ-نىڭ دۇرىس شەشىمىنىڭ ناتيجەسى دەپ سانايدى.

«تيانانمىن وقيعاسىندا» قازا بولعانداردىڭ ناقتى سانى تۋرالى انىق مالىمەت جوق. قىتايدىڭ رەسمي دەرەكتەرىنە سەنەر بولساق، سول رەتكى وقيعادان 3 مىڭعا جۋىق ادام جاراقات الىپ (اسكەريلەردى قوسپاعاندا), 200-دەن استام ادام قازا بولعان. ال، بۇگىنگى كۇندە كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قۋعىنىندا جۇرگەن، «تيانانمىن قىرعىنىنىڭ» كۋاگەرلەرى، اسكەري زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىنەن مىڭداعان، ءتىپتى ون مىڭنان استام ادام قازا بولعان دەپ كورسەتەدى.

قىتاي قورعانىس ءمينيسترى ۆەي فىڭحى. فوتو: VOA.

ايتا كەتەيىك، سول تۇستا قىتايدىڭ ورتالىق قالاسىندا وقىپ جاتقان قازاقتىڭ ىلعارى ستۋدەنت جاستارى دا اتالعان وقيعاعا كۋا بولعان. ءتىپتى، 4 ماۋسىم كۇنگى قىرعىننان زارداپ شەككەن، وققا ۇشقان جانە ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن قازاق جاستارى دا بار.

وسى وقيعادان زارداپ شەككەندەر جانە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى، قازا بولعانداردى قىتايدىڭ رەسمي بيلىگى «رەپرەسسيا» نەمەسە «رەپرەسسيا قۇرباندارى» رەتىندە تانۋدان باس تارتىپ كەلەدى.  ونىڭ ۇستىنە، مىڭداعان قىرشىن جاستىڭ ولىمىنە جانە الەمگە جاساعان اسەرىنىڭ سونشالىقتى ناشارلىعىنا قاراماستان قىتاي قورعانىس ءمينيسترىنىڭ اتالمىش پىكىرى الەم جۇرتشىلىعىن الاڭداتىپ وتىر.

«تيانانمىن قىرعىنى» شي جينپيڭ تۇسىندا قايتالانۋى مۇمكىن»

دۇيسەنبى كۇنى، اقش-تاعى ديپلوماتيالىق ۇيىم «قىتايدىڭ اعىمداعى قاۋىپ-قاتەرى جونىندەگى كوميتەتى» «تيانانمىن وقيعاسىنىڭ» 30 جىلدىعىنا وراي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ، اتالعان وقيعادان كەيىنگى كوممۋنيستىك قىتاي رەجيمىنىڭ الەمگە جاساعان اسەرى مەن ىقپالى تۋرالى تالقى وزدىردى. كونفەرەنتسيادا گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندەگى عىلىم جانە حالىقارالىق ماسەلەلەر جونىندەگى ورتالىقتىڭ بۇرىنعى عىلىمي قىزمەتكەرى ءارى اتالعان كوميتەتتىڭ مۇشەسى برەدلي ا. تەيەر قازىرگى قكپ جەتەكشىسى شي جينپيڭ بيلىگى تۇسىندا «تيانانمىن وقيعاسى قايتالانۋى مۇمكىن» دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن.

«جالپى العاندا، ونىڭ بيلىگى لەنينيزم مەن ءماويزمنىڭ ءىزباسارى رەتىندە باستالعاندىقتان، پارتيالىق بيلىكتى قورعاۋ ءۇشىن زورلىق-زومبىلىق پەن كۇش قولدانۋ، ۇقساماعان ساياسي كوزقاراستاردى جويۋ ماقساتىندا ءتۇرلى مەحانيزمدەردى پايدالانۋ تابيعي ۇردىسىنە اينالادى. سوندىقتان دا، «تيانانمىن وقيعاسىنىڭ» قايتالانۋ مۇمكىندىگى دەن سياوپين بيلىگىنەن كەيىنگىلەرمەن سالىستىرعاندا الدە قايدا جوعارى»، – دەيدى   برەدلي تەيەر.

"تانك ادام" – 1989 جىلى 4 ماۋسىم.

ونىڭ ويىنشا، قازىرگى قىتاي باسشىسى كوممۋنيزمنىڭ يدەياسىنىڭ فۋندامەنتاليستى رەتىندە بەلگىلى، دەمەك ول پارتيا بيلىگىن بەكەمدەۋ ماقساتىندا ءسوز بوستاندىعىنا تىيىم سالۋ، ينتەرنەتتىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋ سىندى شارالارعا قوسا، ورنىقتىلىقتى ساقتاۋ مەن ەرەجەلەردى قورعاۋ ءۇشىن اسكەري كۇشتەردەن ءابسوليۋتتى ادالدىقتى تالاپ ەتەدى.

ول جانە «تيانانمىن قىرعىنى» قايتالانسا، بۇل كوممۋنيستىك قىتاي بيلىگى مەن حالىقارالىق قاۋىمداستىق اراسىنداعى داعدارىستى الىپ كەلەدى دەپ بولجايدى.  سونداي-اق، تەيەر 30 جىل بۇرىن قۇراما شتاتتىڭ اتالعان قاندى وقيعاعا ارالاسۋ مۇمكىندىگىن جوعالتىپ، قان توگىسكە جول بەرىپ قويعانىن، كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ ءالسىز بۋىنىن ۇستاۋعا دارمەنسىزدىك تانىتقانىن دا سىنعا العان.

وسى كونفەرەنتسيادا قىتاي قورعانىس ءمينيسترىنىڭ پىكىرى دە كوبىرەك سىن-پىكىرگە ۇشىرادى. كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار قىتاي قورعانىس ءمينيسترىنىڭ پىكىرى «شي جينپيڭ بيلىگىنىڭ حالىققا قارسى زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتى قولداعانىن»، «ءبىر پارتيا جانە ونىڭ جەتەكشىسى ءۇشىن بۇنداي ارەكەتتەن تايىنبايتىنىن كورسەتەدى» دەپ قارايدى.

قاندى وقيعانىڭ 30 جىلدىعىنا بايلانىستى

وسى ءبىر تاريحي وقيعاعا بايلانىستى ەڭ كەڭ تاراعان فوتو سۋرەت تانك ادام اتالعان ستۋدەنت جاس قىزدىڭ فوتو سۋرەتى. ونىڭ الاڭداعى ستۋدەنتتەرگە كەلە جاتقان تانكتەرگە قارسى تۇرعان ارەكەتى سول الاڭداعى جاستاردىڭ ەرلىك داڭقى رەتىندە ايتىلادى. اقش كونگرەسىنىڭ مۇشەلەرى 4 ماۋسىم وقيعاسىنىڭ 30 جىلدىعىن ەسكە العان مالىمدەمەلەر جاسادى. ولار دا «تانك ادام» اتالعان ستۋدەنت قىزدىڭ ەرلىگىن كوبىرەك ءسوز ەتكەن. ءارى، قىتاي بيلىگىن 4 ماۋسىم وقيعاسىنا بايلانىستى دۇرىس باعا بەرىپ، زارداپ شەككەندەرگە رۋحاني تولەم تولەۋگە شاقىرعان.

سوڭعى بىرنەشە كۇندە قىتاي ۇكىمەتى 30 جىل بۇرىنعى دەموكراتيالىق دەمونستراتسيانىڭ ىقپال قاتەرىنەن الاڭداي باستادى.  بىر قاتار ءىرى قالالاردا قاۋىپسىزدىك شارالارى كۇشەيتىلدى، اسىرەسە، ورتالىق قالا بەيجىڭدە قاتاڭ قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرى اتقارىلىپ، تيانانمىن الاڭىنا كىرەتىن بىرنەشە جولدار جابىلعان. الاڭدى كۇزەتكەن قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى دا كوبەيتىلگەن.

“The Qazaq Times”