Keñes-Qıtay qarım-qatınası: Qıtayda kommunistik jüye qalay ornadı?

Reseyde 1917 jılğı revolyuciyadan keyin jappay kommunistik jüye ornay bastadı. 1919 jıldıñ naurızda Kommunistik Internacional Mäskeude qwrıldı jäne kommunizmdi bükil düniege taratu maqsatında är elge jansızdarın jiberip jattı. Reseyde, Franciyada jäne Japoniyada oqıp jatqan Qıtaylıq oquşılar kommunizmdi qabılday bastadı. Olar şetelderde jäne Qıtaydıñ jer-jerinde kommunizmdi ügittep şağın gruppalar qwrdı.

Surette sol jaqtağı adam : Grigoriy Naumoviç Voytinskiy, reseylik evrey, Kommunistik Internacionaldıñ Qıtayda twratın ökili, ol Qıtay tanumen aynalısıp, 1920 jılı Qıtay kompartiyasın qwru tapsırmasımen arnayı barğan. 1920 jılı ol Li Dajaomen kezigude.

Qıtay kompartiyasınıñ twñğış qwrıltayı ötken orın.

1921 jılı 23 şildede Qıtaydıñ jer-jerinen kelgen delegaciyalar «Qıtay kompartiyasınıñ» qwrılğandığın jariyaladı. Olar Qıtaydıñ är qalasında astırtın qimıldar arqılı jwmıskerlerdi jwmıs tastauğa, ükimetke qarsı şığuğa jeliktirip, türli bülikter men şerulerdi wyımdastırdı. Bwl twsta Qıtayda ortaq ükimet ornamağan, al «bir twtas Qıtay wltı» ideologiyasınıñ avtorı Sun' YAtsen 1924 jılı partiyasın «Gomin'dan» degen atpen qayta qwrdı. Ol Keñes odağınıñ kömegine süyene otırıp Qıtaydı birlikke keltiru maqsatında Leninge arnayı hat jazıp kömek swradı. Lenin onıñ talabın jerde qaldırmadı, oğan milliondağan AQŞ dollarına tatitın altın (Bwl altındar şın mänisinde Harbin bankinde saqtalğan patşalıq Resey qazınası bolatın) jäne 25 mıñ jauıngerdi qarulandırdı. Sonday-aq, Guañjouda (Guançjou) «Huañ pu äskeri mektebin» qwrıp bergen. Çan Kayşi (Sünniñ küyeu balası, 1927-1949 jıldardağı Qıtay prezideniti) atalğan mekteptiñ direktorı, al kommunis Jou Inlay (Çjou En'lay) sayasi jetekşisi boldı.
Bwl uaqıtta Gomindan qwramına kommunister köptep kire bastadı. Bwnıñ artında Lenin men Stalinniñ Qıtaydı "qızıldastıru" üşin istegen qitwrqılığı da jatqan edi. Keyingi birneşe jılda «Huañ pu äskeri mektebin» bitirgen 100 mıñnan astam tülegi armiyağa aynaldı da Guandün provinciyasın basıp aldı. 1927 jıldıñ bas şeninde atalğan 100 mıñ adamdıq qosın Qıtaydı biriktiru soğısına attandı. Olar Guañdwnnan şığıp Fuczyan', Hunan', Hubey , Çjeczyan, Czyansi provinciyaların baqılauına aldı. Biraq, Qıtaydıñ birlikke kelui men qızıldasuın qalamaytın Batıs elderi bwğan aşıq kilikti. Aytalıq, AQŞ pen Britaniya Çan Kayşige qarjılay qoldau körsetti. El işinde Qıtaydıñ birqatar burjuaziya ökilderiniñ de qoldauına ie bolğan Çan Kayşi endigi jerde kommunisterge bağıttalğan quğın-sürgindi bastap ketti. 1931 jılğa deyin Çan Kayşidıñ quğın-sürgininen 15 mıñ kommunisti qamtığan millionğa juıq adam qırğınğa wşırağan.
Keyin Komindañ jetekşileri Çan Kayşi men Van Czinvey Nankinde jäne Uhan'da jeke-jeke ükimet qwrdı. Keñes odağınıñ qoldauındağı Van Czinvey men Çan Kayşi arasındağı şielenis üdey tüsti. Stalin onıñ Qıtaydı tolıq biligine aluına qoldau körsetetinin, alayda kommunistik partiyanı tolıqtay qabıldauın talap etti. Bwl twsta AQŞ, Angliya jäne Japoniyanıñ jansızdarı da Van Czinveyge iz suıtpay kelip öz ügitterin jürgizip jattı. Soñında qarjılıq müddede Angliya men AQŞ-tıñ tarazısı basım tüsip, Van Czinvey de kommunisterge qarsı quğın sürgindi bastadı. Osılayşa Oñtüstik Qıtay Angliya men AQŞ ıqpalında, al, soltüstiktegi Manjuriya (Mançjuriya) Japoniyanıñ ıqpalında qala berdi.

Qıtaydağı kommunisterdiñ jappay quğın-sürginge wşırauına qarsı şara retinde Keñes odağı 1927 jılı tamızda qıtaylıq kommunisterdi qaru-jaraqpen qamtamasız etudi qwrıltayda bekitti. Astırtın jetkizilgen qarular arqılı kommunister Qıtaydıñ jer-jerinde bülik tudırıp, şağın bazalar qwra bastadı. 1931 jılğa deyin Çan Kayşi basqa provinciyalardıñ äskeri bileuşilerimen soğıstı. Japoniyanıñ qarjılay qoldauına (500 million AQŞ dolları) ie bolğan ol 800 mıñ adamdıq twraqtı armiyasın jasaqtap, jekelegen provinciyalardı baqılauına wstap twrğan militaristerdi bağındırdı.
Osı orayda kommunister 7-8 provinciyada bazaların qwrıp ülgerdi jäne Czyansi men Fuczyan' arasında milliondağan halqı bar aymaqqa biligin jürgizdi. Çan Kayşidiñ bwl bazalardı alu üşin 500 mıñ äskermen jasağan şabuıldarı sätsizdikke wşıradı. Osı jeñisten keyin Qıtay kommunisteri Keñestik ükimet qwrıp, onı «Jwñ hua Keñestik ükimeti» dep atadı. Bwl ükimet tuı Keñes odağınıñ tuı boldı da, Leninniñ bas sureti basılğan valyutalar şığardı. Kommunizmniñ Marks, Engel's, Lenin, Stalin sındı jetekşileriniñ suretteri barlıq jerde japsırıldı.

«Jwñ hua Keñestik ükimetiniñ» valyutası. (Bwdan atalğan ükimettiñ derbes ükimet emes, kerisinşe Keñes odağına bağınıştı ükimet ekenin biluge boladı).

Jwñ hua Keñestik Respublikasınıñ Birinşi qwrıltay

Jwñ hua Keñestik Respublikası formalıq jaqtan Keñes odağına bağındı. Birinşi hatşısı Uañ Min Mäskeude twrıp Qıtaydağı is-äreketterge nwsqau berip otırdı. Al Mau (Mao Czedun) osı ükimettiñ quırşaq prezidenti retinde saylandı. 1932 jılı 15 säuirde atalğan ükimet Japoniyağa soğıs jariyaladı.
1934 jılı Gomindañ ükimetiniñ kommunisterdiñ bazalarına bağıttağan soğıstarınan keyin Keñes odağımen baylanısı üzilip qaldı. 1935 jılı qaraşada Stalin: « Egerde Qıtay qızıl äskeri Sin'czyan men Gan'sudı basqaruına ala alsa kerekti kezde Keñes odağı qajetti qaru-jaraqpen qamtamasız etedi» ( Jañ Gotau «Estelikterim» ) dep mälimdedi. Stalinniñ bwl mälimdemesi Qıtay qızıl äskeriniñ strategiyalıq orın auıstıru maqsatındağı «Wzaq jorığına» sebepşi boldı. «Wzaq jorıqtıñ» maqsatı bolsa – Çan Kayşidiñ tikeley baqılauındağı Qıtaydıñ oñtüstik provinciyalarınan şeginip, Şınjañ, Gan'su, Ninsya proinciyalarına taban tireu. Sol arqılı Moñğoliya men Keñes odağına tikeley şektesip, Keñes odağınıñ kömegine ie bolu, äri Gomindañ qaupin azaytu.

Bwl jorıqta 300 mıñ adamnan twratın qızıl armiya 220 mıñnan astam adamın joğalta otırıp, Moñğoliyamen şekaralas Gan'su, Ninsya, Şansi sındı birşama qauipsiz aymaqqa jetti. 1936 jılı mausımda Qıtay kommunistik küşteriniñ Keñes odağımen baylanısı qayta jandanıp, Mäskeu biligi Ninsya arqılı qaru-jaraq jetkizuge maqwl boldı.

Kommunister bilegen aymaqtar jäne Qıtay qızıl armiyasınıñ strategiyalıq orın auıstıruı

1933 jılı Şıñjañda äskeri özgeris tuılıp Keñesşil Şın Şısay bilikke keldi. Ol Keñes kompartiyasına kirip, Qazaqstanda bolğan kommunistik sayasat Şıñjañda jürgize bastadı. Qazaqtarğa qarata qatañ janıştau men qırıp-joyu bastaldı. Bwl Altay, Boğda, Barkölden 25 mıñday qazaqtıñ qonıs audaruına, düngen militaristı Ma Bufanğa tipti zor qırğınğa wşırap,  5-6 mıñ qazaqtıñ tibet asuğa mäjbür etti. 1940 jılı Ör-Altayda wlt-azattıq köterilistiñ biltesi twtandı.
Qıtay qızıl armiyasınıñ 22 mıñ adamdıq 4 bağıtı Şıñjañğa kirmek boldı, biraq olar Ma Bufan jasaqtarımen bolğan soğısta jeñilip 400 den asa adamı ğana Şıñjañğa jetti.
1937 jılı Japoniyağa qarsı soğıs bastalğannan keyin kommunister qaytadan Gomin ükimetimen birigip ketti. Qızıl Armiyanıñ köbi Gominge bağınatın 18-şi qwrama armiyağa özgertildi. Endigi jerde olar gomindañnıñ äskeri formasın kiip, kök-qızıl jalauın köterdi.

Maudıñ Qızıl armiyanı Gomindañğa bağınatın 18-şi qwrama armiyağa özgertu bwyrığı.

Gomindañ ükimetiniñ tuın kötergen qıtay qızıl äskerleri.

1937 jılı 23 qazanda Qıtay kompartiyası Jou Şiyaupändi Şıñjañğa Şın Şısayğa jiberdi. Keñes odağı tarabı olarğa qaru-jaraq, aqşa, kiim-keşek jäne äskeri mamandarmen qamdauğa kepildik berdi («Jou Şiyaupänniñ Şıñ jañdağı mindeti»).

1938 jılı 2 aqpanda Kañ Şıñ Keñes odağınıñ YAnandağı ökili Andreyevpen kezidesuinde: «Bizge qorğanıs industriyasın qwru kerek, bwğan Keñes odağı qarjılıq kömek berse eken!», – degen tilegin jetkizdi.
1938 jılı 17 tamızda Rın Bişi öziniñ Kommunistik Internacionaldağı bayandamasında: «Qızıl äskerlerde äli de qaru-jaraq kemşil. Bar qarudıñ sapası tömen, olarğa şwğıl türde artilleriya, tankiler men wşaqtar qajet...», – degen mälimetin bergen. Alayda, sol kezdegi halıqaralıq jağdaylarğa baylanıstı Keñes odağı kommunis qıtaylarğa tikeley qaru-jaraq bere almadı. Japoniyanıñ Aziyağa bağıttalğan keñ kölemdi şabuılına baylanıstı Mäskeu biligine Gomin ükimetimen uaqıtşa bolsa sanasuğa tura keldi. Gomindañ ükimetine qaru-jaraq berip, Japoniyadan birlese qorğanuğa tırıstı. Sonıñ özinde bwl qaru-jaraqtıñ 20-25 payızı kommunistik Qıtay küşterine jetkizilip otırdı.

1938 jılı 16 jük köligine tielgen keñestik qaru-jaraqtar YAnanğa jetkizildi. 1938 jılı mamır-mausım aylarında 51 jük köligimen üş ret qaru-jaraq jetkizildi. 1940 jıldarğa kelgende Keñes odağınan jetkiziletin qaru-jaraqtıñ mölşeri azaya bastağan. Sebebi, bwl kezde Mau Czedun Japoniyamen qwpiya kelisim jasasıp, tek şağın partizandıq ärekettermen şektelgen de, esesine Gomindañ ükimetine kirgizgen jansızdarı arqılı mol qwpiya aqparattardı japondarğa jetkizip, Gomin ükimetiniñ aurı şığınğa wşırauına sebepker bolğan. Tipti, sol twstağı Maudıñ Keñes odağına joldağan mälimetterinde de uaqıtşa köp mölşerdegi qaru-jaraqtıñ kerek emes ekeni de aytıladı. Sonıñ özinde de, Moñğoliya territoriyası arqılı az mölşerdegi qaru-jaraq tolassız jetkizilip otırğan.

1941jılı 22 mausım küni Keñes odağı-German soğısı bastaldı. Keñes odağı Japoniyanıñ Siberiyağa soğıs aşuınıñ aldın alu üşin kommunis qıtaylar men Gomin ükimetine qaru beruge müddeli boldı. Biraq, jıl soñına qaray Japoniyanıñ Qwrama Ştattarmen soğısqa bar küşin salğanın bilip, bwl jospardı uaqıtşa toqtata twrdı. Keñes odağınan keletin kömektiñ azayuı, Japoniya armiyasınıñ bwlap-talauı jäne Gomindañnıñ sankciyası sebebinen Qıtay kommunisteri bilegen aymaqtarda ekonomikalıq jağday auırlay tüsti. Aytalıq, qağaz, azıq-tülik jäne däri öte tapşı boldı.

1942 jılı şildede äygili Stalingrad şayqası bastaldı. Osı kezde Kreml' «Japoniya Germaniyamen til biriktirip Keñes odağınıñ şığıstan şabuıl jasauı mümkin» degen mälimetke ie boldı. Bwl qwpiya mälimet Kreml'di Qıtay kommunisterine qaytalay qaru-jaraq beru bekimine keltirdi. Stalinniñ «Qıtay qızıl äskerinen eki diviziya jiberip Moñğoliya arqılı qaru-jaraqtı tapsırıp aluı kerek» degen şeşimin Mau Czedun qabıldamadı. Ol japon armiyasınıñ bwl isti bilip qalıp äueden şabuıl jasauınan alañdağanın alğa tartqan.

1945 jılı jazda Keñes odağınıñ milliondağan äskeri üş bağıtta şığıs soltüstik Qıtayğa (Mänjuriya) basıp kirip, Kanton armiyasın talqandadı. Oğan deyin bwl aymaqta birneşe jıl partizandıq soğıs jürgizip kelgen 30 mıñğa juıq Qıtay qızıl äskeri Keñes äskerlerine qosıldı. Japoniya tize büge salısımen Keñes odağı Soltüstik Qıtaydağı kommunisterdi ayağına twrğızdı. Japoniyamen soğıstağı oljasın – Japoniyanıñ Kanton armiyasınıñ keminde 1 million äskerdi joyuğa jeterlik qaru-jarağın, aytalıq 700 mıñ mıltıq, 14 mıñ pulemet, 4000 zeñbirek, 600 tank, 860 wşaq, 2500 tasımal vagonı jäne 679 oq-däriler qoyması;
Bwl köp mölşerdegi qaru-jaraq Qıtay kommunistik qızıl armiyasın bir jıl işinde 400 mıñ äskerden 1 mln 300 mıñ äskerden twratın quattı armiyağa aynaldırdı. 100 millionnan astam twrğını bar aymaqtı baqılauına aldı. Al, Keñes odağınıñ küşteri Japoniyanıñ qazınasın tonadı da şeginip şıqtı. YAlta konferenciyası boyınşa Keñes odağı Japoniyağa qarsı soğısqa qatısu üşin eki şartqa qol qoyğan – Manjuriyanı Japoniyadan qaytarıp alğannan keyin bir jılğa deyin baqılauına wstau jäne Moñğoliyanıñ derbestigin moyındau.

1940 jılı Altayda bastalğan qazaqtardıñ wlt-azattıq küresi 1944 jılğa kelgende Moñğoliya basşısınıñ qaru-jaraq arqılı kömegine qol jetkizdi. Jıl soñına qaray köterilis ülken jetistikterge jetti. Altay aymağınıñ jartısına juığın ieledi. 24 qazanda «Altay qazaqtarınıñ töñkeristik uaqıtşa ükimetin» qwrıp, Ospan batır Silämwlı ükimet basşısı boldı.

Ospan batır men Çoybalsan

1945 jılğı Keñes pen Gomin ükimetiniñ şartı boyınşa Gomin ükimeti Moñğoliyanıñ täuelsizdigin moyındauğa kelisim berdi. Onıñ esesine Keñes ükimetinen «Qıtaydağı az wlttardıñ köterilisin qoldamaudı, Manjuriyadan şeginip şığudı, tek Gomin ükimetin ğana zañdı ükimet dep tanudı» talap etti. Keñes odağı bwl şarttarğa negizinen maqwl boldı.

1944 jılı tamızda İle aymağınıñ Nılqı audanında qazaqtar köteriliske şıqtı. Osı jıldıñ soñında Keñes äskerlerimen İledegi qazaqtardan qwralğan partizandar Qwlja qalasın alıp, «Şığıs Türkistan uaqıttıq ükimeti» (ŞTR ) qwrıldı. Biraq, ükimet basına negizi wyğırlardan taldanğan adamdar otırdı jäne ükimet tili de wyğwr tili boldı. 1945 jılı Tarbağataydıñ Maylı-Jäyir tauı men Erenqabırğada da partizandıq küşter boy körsetti. 1945 jıldıñ soñında Altay, Tarbağatay, İle üş aymaq ŞTR-ğa birikti. 1946 jılğı kelisim arqılı ŞTR küşinen qaldırıldı.

1946 jılı Qwrama Ştattar Gomindañ ükimetin Keñes odağı Kompartiyanı qoldap Qıtayda azamattıq soğıs bastaldı. Är qadamın ekonomikalıq müdde twrğısınan ğana şeşetin, adam şığını men zattıq şığınnan barınşa saqtanatın AQŞ bir jıldan keyin Gomindañ ükimetin qoldauın toqtattı. Al, Keñes odağı bar küşpen kommunisterdi qoldap olardıñ bükil Qıtaydı aluına müddeli boldı. Tek, 1947 jılğa deyin 300 mıñ mıltıq kömekke berildi. 13 milliard AQŞ dolları qwnına ie jeñil soğıs qaruları men 4 milliard dollarğa teñ auır soğıs tehnikaların berdi. 37 mıñnan astam artilleriya, minomet jäne zımırandar, 600 tank, 861 wşaq, 12 mıñ pulemet, 2 mıñnan astam avtokölik berildi. Sonıñ kömeginde Qıtay kommunisteri azamattıq soğısta jeñip şıqtı. Keñes odağınıñ bwyrığımen ŞTR-dıñ üş aymağı jäne 15 mıñ äskeri qızıl Qıtayğa berildi.

1949 jılı 1 qazanda Qıtay Halıq Respublikası qwrıldı. Kelesi küni Keñes odağı QHR-nı resmi ükimet birinşi bolıp moyındadı. Mau Mäskeuge resmi saparmen barıp kelisimderge qol qoydı. Sol jıldarda Keñes odağınan Qıtayğa 24 milliard dollar köleminde kömek wsınıldı; 10 mıñnan astam türli sala mamandarı Qıtayğa jiberildi; 1000 nan asa qwrılıs nısandarı men mwnay-kenderdi aşuğa kömek berildi. Kommunistik eki ükimet arasındağı qarım-qatınas Hruşev biligi kezinde şieleniske wlasıp, Qıtaydağı Keñes odağınıñ mamandarı tügel qaytarılıp, köptegen qwrılıstar ayaqsız qaldı. Al, Qıtay biligi Keñes odağınıñ qarızın astıqpen qaytaruğa kelisim berdi. Alayda, sonıñ saldarınan 1959-1961 jıldar arasında Qıtayda 43 million adam aşarşılıqtan qırıldı.

Erzat Käribay

“The Qazaq Times”