جۋىردا ۇلتتىق كىتاپحانادا «جاھاندىق الەمدەگى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» اتتى كىتاپ سەرياسىنىڭ تۇساۋى كەسىلگەن بولاتىن. ونىڭ اياسىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ، دۋلات يسابەكوۆ، سماعۇل ەلۋباي، شاكەن كۇمىسبايۇلى سياقتى قالامگەرلەرىمىزدىڭ ماڭدايالدى شىعارمالارى شەت تىلدەرىنە تارجىمالانعان. ول بويىنشا ەندى يسپان، اراب، قىتاي، اعىلشىن ءتىلدى وقىرماندار قازاق جازۋشىلارىنىڭ تۋىندىلارىمەن ەركىن تانىسا الادى.

 سول جيىندا جازۋشىلار بۇل يگى باستاماعا ريزاشىلىقتارىن جەتكىزدى. سونىمەن قاتار كوڭىلدەگى تۇيتكىلدەرىن دە جاسىرعان جوق. «كىتاپتىڭ شەت تىلىندە باسىلىپ شىققانى قۋانتادى. بۇعان كوپ ۋاقىت، كوپ ەنەرگيا، كوپ قاراجات جۇمسالعانى دا داۋسىز. بىراق اۋدارما ساپاسى قالاي بولدى ەكەن دەگەن كۇمان ءبارىبىر كوڭىلدەن كەتپەيدى. ەرتەڭ شەت ءتىلدى وقىرماندار «مىنالار نە شاتىپ كەتكەن» دەپ ءۇش بەتىن وقىپ، لاقتىرىپ تاستاماسىنا كىم كەپىل؟ دەگەنمەن ەڭ باستىسى – يگى شارۋا باستالدى. تەك جاقسىلىققا ۇمىتتەنەمىز» دەپ ءوز ويلارىن بىلدىرگەن بولاتىن. وسىدان سوڭ ادەبي اۋدارمانىڭ كۇيى قالاي دەپ ويلانىپ، قوردالانعان كوپ ساۋالدى ساراپشىلارىمىزعا قويعان ەدىك.

بەلگىلى جازۋشى سماعۇل ەلۋبايدىڭ ايتۋىنشا، ادەبي اۋدارما ءساتتى جولعا قويىلۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ادەبي اگەنت جۇيەسىن ىسكە قوسۋ كەرەك. قازىرگى زاماندا ونسىز ادەبيەتتىڭ ماڭدايى جارىق بولا قويمايدى دەيدى جازۋشى.

سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى

 – ادەبي شىعارمانىڭ وزگە تىلگە اۋدارىلۋى وتە كۇردەلى پروبلەما. «اق بوز ءۇي» رومانى يسپان تىلىنە اۋدارىلعان كەزدە ونىمەن كىم اينالىسقانىن بىلمەدىم. اتى-جونىنەن دە، قانداي شىعارمالار اۋدارعانىنان دا حابارسىزبىن. جالپى، ءاربىر ەلدە ادەبي اگەنت دەگەن بولادى. ولار ءبارىن قاداعالاپ وتىرادى: كىتاپتى قالاي تاراتۋ كەرەك، قاي باسپادان شىعارۋ كەرەك، قاي اۋدارماشىعا بەرۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن ءوز موينىنا الادى. كىتاپ شىققاننان كەيىن دە تارالىمىنا، ساتىلىمىنا، تۇسەتىن پايداسىنا دا الگى اگەنتتەر تىكەلەي جاۋاپ بەرەدى. پايدادان بەلگىلى ءبىر پايىزىن الادى. كىتاپتى اۋدارۋعا اتسالىسقان ازاماتتار ءار ەلدەگى ەلشىلىكتەر ارقىلى مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن بايلانىسقان. ارينە، بۇل جاقسى. الايدا ءوزىم شەتەلدە توعىز جىل جۇمىس ىستەپ كەلگەندىكتەن، بۇل شارۋانىڭ شەت-جاعاسىن بىلەمىن. ادەبي اگەنتتىك تۋرالى دا قاقساپ وتىرعانىم دا سول سەبەپتەن ەدى. دامىعان ەلدەردىڭ بارىندە جازۋشى مەن باسپا اراسىنداعى دانەكەر ءرولىن اگەنتتەر اتقارادى. جازۋشىلار ۇيىندە وتىرىپ جازۋمەن عانا اينالىسادى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم – اۋدارمانى دا قاداعالايتىن سول ادەبي اگەنتتەر. وزىنە پايدا تۇسەتىن بولعاندىقتان اۆتورمەن بىردەي جانى اشيدى، تابانىنان تاۋسىلعانشا جۇگىرەدى. سول جۇيەنى قولعا الماعاندىقتان اۋدارما ىسىنە كۇمانمەن قاراپ قالا بەرەمىز. ۇكىمەتتىڭ كىرىسكەن بۇل شارۋاسىنىڭ قانشالىقتى جەمىستى بولارىن دا ۋاقىت كورسەتەدى، – دەيدى جازۋشى.

قازىرگى تاڭدا «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» قوعامدىق قورى «قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسىمەن قاتار قازاق ادەبيەتىنىڭ انتولوگياسىن بۇۇ-نىڭ التى تىلىنە (اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان، قىتاي، ورىس، اراب) اۋدارۋمەن بەلسەندى تۇردە اينالىسىپ جاتىر. ونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاق شىعارمالارى 70-تەن استام مەملەكەت، 3 ملرد-تان استام حالىققا تاراماق. اتالعان قوعامدىق قوردىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى راۋان كەنجەحانۇلىنان دا اۋدارمانىڭ قيىندىعى، ساپاسى جايلى سۇرادىق. ونىڭ سوزىنشە بۇرىن اۋدارما ءوز ەلىمىزدە جاسالسا، ەندى ءتارجىما پروتسەسى تىكەلەي التى ءتىلدىڭ وتانىندا جۇرگىزىلمەك.

راۋان كەنجەحانۇلى، «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» قوعامدىق قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى

– اۋدارمانىڭ اسا كۇردەلى شارۋا ەكەنىن ءبىز جاقسى تۇسىنەمىز. وزگە تىلگە جاسالاتىن اۋدارما كوپ جاعدايدا ءوزىمىزدىڭ ەلدە جاسالىپ، وزىمىزدە باسىلىپ، سوسىن سىرتقا تاراتىلاتىن. بۇل جولى ساپانى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اۋدارمانى سىرتتا جاساتىپ، سول تىلدەگى وقىرمان ورتاسىنا يكەمدەۋ جاعىنا دەن قويۋدامىز. ول ءۇشىن سول تىلدىك ورتا ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن ەڭ تاجىريبەلى باسپا ۇيلەرى، ەڭ بەدەلدى مەكەمەلەرمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ماسەلەن، بريتان كەڭەسىنىڭ قولداۋىمەن كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلاتىن شىعارمالاردى دايىنداۋعا جاۋاپتى بولدى. ولار دا بۇل جوباعا وتە مۇقيات، ۇلكەن دايىندىقپەن كەلدى. الدىمەن اعىلشىنشا بىلەتىن ماماندارمەن بىرلەسىپ جولما جول اۋدارما جاسايمىز. ارى قاراي ونى ادەبي اۋدارماشىلار جەتىلدىرەدى. سوسىن كەمبريدج باسپاسىنىڭ ماماندارى ءماتىندى اعىلشىن ءتىلدى وقىرمانعا لايىقتاپ دامىتادى. ونى cultural induction دەپ اتايدى. بۇل جۇمىستىڭ اياسىندا سىرتتاعى اۋدارماشىلار مەن ءبىزدىڭ اۆتورلار كەزدەسىپ، پىكىرلەسىپ، اۋدارما ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن بىرگە جۇمىس ىستەيدى، – دەيدى راۋان كەنجەحانۇلى.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاق ادەبيەتىنىڭ ەكى انتولوگياسى دايىندالىپ جاتىر ەكەن. پروزا جانە پوەزيا باعىتىندا. ارقايسىنا 30 جازۋشى مەن 30 اقىن توپتاستىرىلعان. ادەبيەت سالاسىندا وتكىر پىكىر ايتىپ جۇرگەن بەلگىلى مامان، مادەنيەتتانۋشى تىلەك ىرىسبەك، قازاق ادەبيەتى تۋرالى الەمدىك ينتەرنەتتىڭ تىمپيىپ، جاق اشپاي قويۋى راسىندا قاۋىپتى قۇبىلىس دەيدى.

تىلەك ىرىسبەك، مادەنيەتتانۋشى

– جاقىندا قىزعۋشىلىعىم ارتىپ فرانتسۋز ءتىلدى افريكانىڭ كەيبىر مەملەكەتتەرىنىڭ ادەبيەتى تۋرالى ماتەريالداردى ينتەرنەت الەمىنەن ىزدەپ وتىرىپ قىزىقتى كوپ اقپاراتتارعا تاپ بولدىم. جالپى، مەن ءۇشىن ولاردىڭ دۇنيەتانىمى ميرچا ەليادەنى وقىعاننان سوڭ وتە قىزىق بولاتىن، سوسىن ءوزىمىز قاتارلاس جاس قالامگەرلەرىن كەزىكتىرىپ، سۇحباتتارىن تىڭداپ ءماز بولدىم. ال ءدال سولاي youtube-تان اعىلشىن، فرانتسۋز تىلدەرىندە قازاق ادەبيەتى تۋرالى اقپارات ىزدەپ كورىپ ەدىم تۇك تە جوق ەكەن، ءتىپتى ەشكىم قىزىعۋشىلىق تانىتپاعانى تاعى بار. ال ءوزىمىز بىزدە كەرەمەت ادەبيەت بار دەپ جاھانعا جار سالعىمىز كەلەدى. سوندىقتان، اۋدارما قانشا ءساتتى شىققانىمەن ەگەر سۇرانىس بولماسا جازۋشىنىڭ بىردەن تانىلىپ كەتۋى قيىن شارۋا. مۇمكىن ءبىر ساياسي ىقپالدىڭ بولۋى كەرەك شىعار.

مەنىڭشە اۋدارما جاساۋ قيىندىق تۋدىرارى ءسوزسىز. دەگەنمەن، ەگەر اۋدارما ساپاسى ءساتتى شىعاتىنى راس بولسا وندا ەشكىمنىڭ كوڭىلىنە قاراماي ەڭ تالانتتى دەگەن اۆتورلاردى ەكشەلەپ وتىرىپ، تالداپ الۋ كەرەك. بۇل قازاق ادەبيەتى ءۇشىن وتە جاقسى باستاما. بۇل جاعدايدا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى اۆتورلاردى ۇلگى ەتىپ الۋ كەرەك سەكىلدى. مەن ورحان پامۋكتى مىسالعا كەلتىرەر ەدىم. جازۋشىنىڭ جازۋ ءستيلىن بۇزباي اۆتور مەن شىعارمانى ءتۇسىنىپ اۋدارعانعا جەتپەيدى. ال سوۆەتتىك اۆتورلارعا كەلەر بولساق, وعان ەشكىم قىزىقپايتىن سەكىلدى بولىپ كورىنەدى ماعان. ءتىپتى, ءومىرباياندارى دا ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن اۆتورلاردى وقۋدان ءوز باسىم ەرىنەمىن, – دەيدى تىلەك ىرىسبەك.

كىتاپ ساۋداسى مەن بيزنەسى تۋرالى بىزدە سوڭعى ۋاقىتتا عانا ەپتەپ ايتىلا باستادى. ۇلكەن نارىق قالىپتاستى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ال زامان تالابى بويىنشا – ادەبيەت نارىقتىق بەلسەندىلىك جاعدايىندا عانا دۇرىس داميدى.

– جاقسى ادەبي اگەنتتەر تابىلىپ، ولار ءوز جۇمىسىن كوممەرتسيالىق ارناعا تۇسىرە السا ارينە، كەرەك. بىراق بىزدە نارىق بولماي تۇر. كىتاپتارىن ساتىپ، سول ارقىلى پايدا تاۋىپ وتىرعان اۆتور جوق. وتكەن اپتادا عانا «مەلومان» دۇكەنىنە كىرىپ قاراپ ەدىم، كىتاپتاردىڭ 95 پايىزى – ورىس تىلىندە. ەكى-ءۇش سورە اعىلشىن تىلىندە تۇر. قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردىڭ ۇلەسى ودان دا از. ازىرشە اۆتورلارعا كومەكتەسە الاتىن، وسى شارۋانىڭ تەحنولوگياسىن جاقسى بىلەتىن اگەنتتى كەزدەستىرگەن جوقپىن، – دەيى راۋان كەنجەحانۇلى. ونىڭ ايتۋىنشا، ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراس ءار ەلدە ءارتۇرلى. سماعۇل اعامىز ايتقانداي «ءبىز مىس دەپ باعالاعان نارسە ولاردا التىن بولۋى مۇمكىن. ال التىن دەپ قۋانعانىمىز ولار ءۇشىن – مىس شىعار». سوندىقتان اۋدارما سەكىلدى نازىك شارۋانى باستار الدىن ۇلكەن جوسپار جاساپ، سونىڭ اياسىندا كوپ شارۋانى اتقارعاننان كەيىن عانا كىرىسۋ كەرەك سەكىلدى. بۇل تۇرعىدا «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ» مىناداي سحەماسى بار.

– كەلەسى جىلى اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان، ورىس، قىتاي، اراب، تىلدەرىنە اۋداراتىن ارىپتەستەرىمىز وسىندا كەلىپ، اۆتورلارمەن جەكە-جەكە كەزدەسىپ، سۇحباتتاسىپ، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزبەن تانىسسا، ەلدى، جەردى كورسە، تەاتر، مۋزەيلەردى ارالاسا ءبىزدىڭ تانىمعا جاقىنداي تۇسەدى دەگەن ويىمىز بار. قازىرگى جاعدايدا وسىنداي امالدار قاجەت بولىپ تۇر.  قازاقشادان اعىلشىن تىلىنە ساۋاتتى تىكەلەي اۋدارىپ، مازمۇندى جەتىك جەتكىزە الاتىن ماماندار وتە از. اتالعان بىرقاتار تىلگە اۋداراتىن مامان مۇلدە تاپشى. دەگەنمەن ءبىردى-ەكىلى ماماندار بار. سونداي مامانداردى تاۋىپ، جۇمىسقا تارتىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، ءاسيا باعداۋلەتقىزى. ءوزى جۋرناليست، مادەنيەتتانۋعا ماماندانىپ ءجۇر. سوڭعى ءبىر جارىم جىل انگليادا كينوتانۋ ماماندىعى بويىنشا ماگيستراتۋرانى ءبىتىردى. ادەبيەتكە دە جاقىن. اعىلشىن ءتىلى جەتىك. باسقا دا سول سەكىلدى ماماندار بار، – دەيدى قوعامدىق قوردىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى.

ادەبيەتتى – اردىڭ ءىسى دەيمىز. وقىرمان تۇسىنىگى سان قىرلى، سوعان ساي اۋديتوريا دا سان الۋان. ونىڭ ءبارىن قامتىپ، ءبارىن جارىلقاۋ، بارىنە جاعۋ تاعى مۇمكىن ەمەس. «كوپ وقىلاتىن جازۋشىعا اينالعىڭ كەلسە، وقىرماندار ءۇشىن جازعانىڭ دۇرىس. ال مىقتى جازۋشىعا اينالعىڭ كەلسە وندا تەك ءوزىڭ ءۇشىن عانا جازۋىڭ كەرەك دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ادام شىندىعى مەن شىنايىلىعىن ءوزى عانا تۇسىنەدى. ادەبيەتتە ءبىر تاقىرىپ بار، ول – ادام. ەگەر سول ادامدى سيمۋلياتسياعا ۇشىراتىپ الماي تۇسىندىرە الساڭ، وندا كەرەمەتسىڭ دەر ەدىم. بىزگە ادەبيەت تۋرالى تۇسىنىكتى وزگەرتەتىن كەز كەلگەن سەكىلدى» دەيدى تىلەك. ءبىز دە وسى ويعا توقتايتىن سەكىلدىمىز.

"The Qazaq Times"