كوكجايلاۋ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشا ما؟

قاراشا كەلىسىمەن الماتىدا تابيعات جاناشىرلارى تاعى دا دۇرلىكتى. قالا اكىمدىگى كوكجايلاۋدا تاۋ شاڭعى كۋرورتىن سالماقشى. سالامىز دەپ بىلەك سىبانعاندارىنا ءبىراز جىل بولعان. بيىل سول باستامانى ءبىرجولا بەكىتىپ، ىسكە اسىرعىسى كەلەدى. الايدا تاۋدىڭ جايىن جاقسى بىلەتىن بەلسەندىلەر كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ ءىستى باياۋلاتۋعا، قولدان كەلسە تۇبەگەيلى جولىن كەسۋگە نيەتتى.

 ەكولوگتار مەن تابيعات جاناشىرلارى اكىمدىكتىڭ «كوكجايلاۋدان عاجايىپ كۋرورت جاسايمىز» دەگەن باستاماسىنا قارسى. بەلسەندىلەر بۇل تابيعي ايماق قاپتاعان زاماناۋي كوتتەدجدەردەن باس كوتەرە الماي قالعان بۋتاكوۆكا مەن شىمبۇلاقتىڭ كۇيىن كەشە مە دەپ الاڭدايدى. 4 قاراشا كۇنى الماتىدا وسى ماسەلەگە قاتىستى قوعامدىق تىڭداۋ وتكەن. اكىمدىك جوبانىڭ جاي-جاپسارىن ءتۇسىندىردى. قارسى ارگۋمەنت كەلتىرگەن ەكولوگتاردىڭ ايتۋىنشا زاماناۋي قۇرىلىس كەسىرىنەن ونداعى 811 وسىمدىك ءتۇرى مەن 1700-دەن استام جانۋارلار جويىلىپ كەتۋى ىقتيمال. بەلسەندىلەر بۇل جوبا ەكولوگيالىق زارداپ پەن تەحنوگەندىك قاتەردى بىلاي قويعاندا، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمسىز دەپ وتىر.

ال قالالىق تۋريزم جانە سىرتقى بايلانىس باسقارماسىنىڭ باسشىسى ماقسات قيقىموۆ مىناداي فاكتىلەردى العا تارتادى:

• اكىمدىك قۇرىلىس كولەمىن 208 مىڭ شارشى مەتردەن 19,4 مىڭ شارشى مەترگە دەيىن ازايتقان;
• 22 مىڭ اعاشتىڭ ورنىنا 1280 اعاش عانا كەسىلمەك;
• شاڭعى تراسساسى 64-تەن 24,5 شاقىرىمعا دەيىن قىسقارتىلعان;
• 16 اسپالى جولدىڭ ورنىنا التاۋى عانا سالىنباق;
• كۇنىنە جوسپارلانعانداي 10 مىڭ ەمەس، 5 مىڭ ادام عانا كىرە الادى;
• ءۇش جاساندى كولدىڭ ورنىنا بىرەۋ عانا سالىنادى (80 مىڭ كۋب مەتر);

وسى ورايدا قوس تاراپتىڭ پىكىرىنە قۇلاق تۇرگەن ەدىك. كوكجايلاۋداعى تاۋ-شاڭعى كۋرورتىن سالۋدىڭ قانشالىقتى پايدا ءھام زيانعا شىعارىن ءوزىڭىز تارازىلارسىز.

 ەرجان ورالبەكوۆ، «كوكجايلاۋدى قورعايىق» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسى:

– جوبانى جاقتاۋشىلار ەشقانداي ناقتى ارگۋمەنت كەلتىرىپ وتىرعان جوق. ولار «بىزگە ءتۋريزمدى دامىتۋ كەرەك»، «قاشانعى مۇنايدىڭ قارجىسىنا تاۋەلدى بولامىز» دەيدى. كوپشىلىگى پوپۋليستىك كوزقاراسقا ۇقسايدى. ارينە، ءبىز، ياعني كوكجايلاۋدى قورعاۋشىلار، اياق-قولىمىزدى كوتەرىپ تۇرىپ ەلدەگى ءتۋريزمنىڭ دامۋىن قولدايمىز. بىراق باسقا باسقا ەمەس، كوكجايلاۋعا تيىسپەسە ەكەن. كوكجايلاۋ – تاۋ شاڭعى كۋرورتىنا ارنالماعان. وندا ناعىز تابيعي بايلىقتار بار. سولاردىڭ مۇرتىن بۇزباۋ كەرەك. الماتى – تەرريتورياسىندا قار بارىسى مەكەندەيتىن الەمدەگى بىرەگەي شاھار. ماسەلەن، دۋباي شەيحتەرى ءوز ەلدەرىندە ەكو لاندشافت تۇرعىزۋ ءۇشىن باسقا ەلدەردەن جۇزدەگەن ميلليون دوللارعا توپىراق الىپ كەلەدى. ال ءبىز حالىقتىڭ جيناعان اقشاسىنا قۇداي بەرە سالعان تابيعي قۇندىلىقتى، ەكو جۇيەنى قۇرتا سالۋعا ارەكەت جاسايمىز. پارادوكس.

كۋرورت سالۋدى قولداپ وتىرعان ايدوس سارىم، مۇحتار تايجان سەكىلدى بەلسەندىلەر ءتورت جىل بۇرىن ءبىزدىڭ قوزعالىستىڭ جاعىندا ەدى. الايدا كەيىن پىكىرلەرى وزگەرىپ شىعا كەلدى. ولاردى بىرنەشە رەت ءوزىمىزدىڭ جيىندارعا، تالقىلاۋلارعا، اكتسيالارعا دا شاقىردىق. بىراق سان ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، كەلمەي قويدى. مەن ولاردىڭ دا، باسقا قولداۋشىلاردىڭ دا «بىزگە بۇل كۋرورت كەرەك» دەپ جاتقان سوزدەرىنە يلانبايمىن. ءبىز ءمۇسىنى بۇزىلماعان تابيعاتتى سول قالپىندا ساقتاپ، وعان قول تيگىزبەۋىمىز كەرەك. دامىتاتىن بولسا الماتىنىڭ اينالاسىندا باسقا دا ايماقتار جەتىپ جاتىر.

راسۋل رىسمامبەتوۆ، قارجىگەر:

 – بىرىنشىدەن، كوكجايلاۋ – قورىق. سوندىقتان ونى قانداي دا ءبىر جولمەن يگەرۋ ءۇشىن الماتى بيۋدجەتىنە سالماق تۇسەدى. مەن كوكجايلاۋدى قورعاۋشىلاردىڭ وتىنىشىمەن جوبانىڭ قۇنى تۋرالى اقپارات ىزدەستىرگەنىمدە ساناۋلى تسيفردى عانا كەزدەستىردىم. وندا جوبا قۇنىنىڭ شامامەن 230 ميلليون دوللار ەكەنى ايتىلعان. الايدا جوباعا قاتىستى قانداي دا ءبىر قارجىلىق مودەل كورمەدىم. مەملەكەتتىڭ قاراجاتى جۇمسالاتىن كەز كەلگەن جوبا قارجىلىق-ەكونوميكالىق مودەل قاراستىرىلۋى ءتيىس. قۇرىلىسقا قانشا جۇمسالادى؟ اقشا نە نارسەگە جۇمسالادى؟ شىعىن قانداي؟ پايدا قانداي؟ كوكجايلاۋعا اپاراتىن جول اقىلى بولا ما، الدە تەگىن بە؟ ءبارى ەسەپتەلۋى كەرەك. سوندىقتان 230 ميلليون دوللار ءالى جۇمباق، ەشقانداي ايقىن كارتينا كورىنبەيتىن جوباعا جۇمسالىپ كەتە مە دەپ قورقامىن. سەبەبى، سوڭعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىڭ اقشاسى قالاي بولسا سولاي جۇمسالىپ ءجۇر. جالعىز الماتىدا عانا ەمەس. بۇكىل ەل بويىنشا سولاي. مەن قارجىگەر رەتىندە ءبىرىنشى كەزەكتە جوبانىڭ ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن سۇراعىم كەلەدى.

قۇسمان شالاباەۆ، قوعام قايراتكەرى:

– جاقىندا ۆەنگرياعا بارىپ ۇلكەن جيىنعا قاتىستىم. سوندا ەستىگەنىم – ول ەل بيۋدجەتىنىڭ باسىم بولىگىن تۋريزم ارقىلى تولتىرىپ وتىر ەكەن. ءبىز ءوزىمىز ونشا ءمان بەرمەي، قۇلىق تانىتپاي ءجۇرمىز، ايتپەسە الماتى – ناعىز تۋريستىك قالا. ونىڭ دامىتاتىن، ارلەپ، اسەمدەي تۇسەتىن ايماقتارى وتە كوپ. كوكجايلاۋدى كۋرورت ەتۋ سودان تۋىپ وتىرعان يدەيا. وعان ارينە، قارسى شىعىپ جاتقاندار دا بار. بىراق ءبىرىنشى كەزەكتە – ول جەردى ەشكىم بۇلدىرەيىن دەپ جاتقان جوق. كەرىسىنشە، كوركىن اسىرىپ، مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتە تۇسپەك. ودان تابيعات تا، قالا دا، ادامدار دا زارداپ شەكپەيدى. تەك راحاتىن سەزىنەدى، ناتيجەسىن كورەدى. ەكولوگ، گيدرولوگ ماماندار ءبارىن زەرتتەپ، زەردەلەپ وتىر. بولۋى مۇمكىن تابيعي اپاتتاردى دا انىقتاپ، سوعان توتەپ بەرە الاتىن ينفراقۇرىلىم جاسايدى. وعان ەش كۇمان بولماۋى ءتيىس. ەگەر وسىنى ىسكە اسىراتىن بولساق وندا شاھار ءتۋريزمى اسا جوعارى دەڭگەيدە داميدى. ءتۋريزمدى دامىتاتىن بولساق ەلدىڭ ءيميدجى الەمگە تانىلادى، قانشاما شەتەلدىك ادامدار بىزگە كەلەدى، ولارمەن سويلەسىپ، پىكىرلەسىپ ءبىزدىڭ دە تانىمىمىز ارتادى. ولاردىڭ دا بىزگە دەگەن جاقسى كوزقاراسى قالىپتاسادى. تۋريزم – مادەنيەت، رۋحانياتتىڭ دا دامۋىنا سەبەپكەر. سوندىقتان كوكجايلاۋ جوباسىنا تار اۋقىمدى قاراپ، باعا بەرۋگە بولمايدى. وعان اسا كەڭ ماسشتابتا ءمان بەرۋ كەرەك.

اجار جاندوسوۆا، «تاۋاسار فوند» قوعامدىق قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى:

– قازىر الەمدە ەكولوگيالىق تۋريزم دامىپ جاتىر. ولارعا سول قالپى تۇرعان، ادام قولى تيمەگەن تابيعات ۇنايدى. بۇل – الەمدىك ترەند. تاۋ شاڭعى كۋرورتىنىڭ سالىنۋىنا ءبىز قارسى ەمەسپىز. بىراق ول نىسان قالادا ەمەس، قالادان الشاقتا بولعانى ءجون. 40 مينۋت، ءبىر ساعات ءجۇرىپ بارسا ەشتەڭە دە ەمەس قوي. شەت ەلدەردە ونداي نىساندارعا ءتىپتى ەكى ساعاتتاپ ساپار شەگىپ جەتەدى. ولار مۇنى الىس كورمەيدى. ەگەر ءبىز قالادان الىس جەردە قوناق ۇيلەر، تاۋ شاڭعى تراسسالارىن سالىپ تاستايتىن بولساق وندا ول الدەقايدا ءتيىمدى ءرول اتقارۋشى ەدى. مىسالى، بۋتاكوۆكانى الايىقشى. ول جەردە قورشاۋلار وتە كوپ. قاڭىراپ قالعان عيماراتتاردى كوپ كەزدەستىرەسىز. ابدەن سيقى قاشقان. الما اراسان سايى دا، ۇلكەن الماتى كولى دە وسىنداي ناشار كۇيدە تۇر. دايىن تۇرعان شىمبۇلاق جوباسى بار. ونى تاۋ ارقىلى الماتاۋ بازاسىمەن جالعاستىرىپ، ەرەكشە كۋرورت جاساۋعا بولۋشى ەدى. سوندا ەكولوگياعا دا قاتتى زيان كەلمەيدى. ءارى قالانىڭ دا ۇستىنەن ءتونىپ تۇرمايدى. الدەقايدا اۋلاقتاعى بىراق پايداسى مول ايماقتى مودەرنيزاتسيالاۋشى ەدىك. اكىمدىكتىڭ نەلىكتەن بالاما نۇسقالاردى قاراستىرماي وتىرعانىنا تاڭعالامىن.

كوكجايلاۋ – قازىردىڭ وزىندە دايىن تۇرعان پارك. تاۋلى پارك. وندا جانعا كەرەكتىنىڭ ءبارى بار. ادامدار تابيعات اياسىندا دەمالادى. تاۋعا شىعىپ تىنىس تابادى. تەك دارەتحانا جەتىسپەيدى. ارينە، ونىڭ جاراسى جەڭىل. دارەتحانا سالىپ، بۇل ماسەلەنى شەشۋ قالا بيلىگىنە قيىنعا تۇسپەسە كەرەك.

اكىمدىكتىڭ باستاماسىن جاقتاۋشى توپ گرۋزياداعى ءدال وسىنداي كۋرورتتى مىسالعا كەلتىرەدى. ونىڭ قۇنى – 70 ميلليون دوللار. ال قىتاي نەمەسە وزبەكستاندا تۇرعىزىلىپ جاتقان اسا ءىرى كۋرورتتىڭ قۇنى – 100 ميلليون دوللار. ال كولەمى مەن ماسشتابى جاعىنان «كوكجايلاۋ» ەڭ ۇساق، ال قۇنى جاعىنان ەڭ ءىرى كۋرورت بولعالى وتىر. بۇل دا اقىلعا سىيمايدى. ءبىر قىزىعى جالعىز «كوكجايلاۋدىڭ» بيۋدجەتى ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىنىڭ جالپى بيۋدجەتىنەن اسىپ تۇسەدى.

ەڭ باستى قاۋىپتىڭ ءبىرى – تابيعي اپات. ەگەر قۋاتتى جەر سىلكىنىسى بولا قالسا، وندا كول جيەگىندەگى تەكتونيكالىق جارىقتار ويانىپ كەتىپ، اسا ۇلكەن سەل تاسقىنىن تۋىنداتۋى مۇمكىن. بيلىك ولاي بولا قالسا قالا بۇدان سونشالىقتى زارداپ شەكپەيدى دەپ سەندىرەدى. بىراق ءبىز نەگە ءدال سول ساتتە تاۋدا دەمالىپ جۇرەتىن ادامداردى، كوكجايلاۋعا بارار جولدا سايدا، اڭعارلاردا تۇراتىن ادامداردى ويلامايمىز.

نۇرجان العاشوۆ، گەوگراف:

– ەگەر ول جەرگە قاپتاتىپ كوتتەدجدەر سالىپ تاستايتىن بولسا، ارينە كەرەك ەمەس. مەنىڭشە، ەشكىم ءتۋريزمدى دامىتۋدى، ءسويتىپ ەل قازىناسىنا قارجى اكەلۋدى ويلاپ تۇرماعان سياقتى. ايتەۋىر، ەپتەپ جوبالارىن وتكىزىپ، سوسىن سول جەردەن قالاعانىنشا كوتتەدج سالىپ، سول جەردە ىقپالدى ادامداردىڭ تۇرۋىنا جاعداي جاساۋ سياقتى بار ماقسات. دەگەنمەن كىم بىلگەن؟ ءا دەگەندە ماعان سونداي وي كەلدى. بىراق ءالى دە بولسا جوبانىڭ تۇجىرىمداماسىمەن تولىق تانىسىپ كورۋ كەرەك.

داستان ەلدەسوۆ، جۋرناليست:

– سوڭعى ۋاقىتتاعى كليماتتىڭ وزگەرۋى الماتى تابيعاتىن وزگەرتىپ كەتتى. قالالىقتار 2011 جىلى مامىر ايىندا بولعان قۋاتتى داۋىلدىڭ ىلە-الاتاۋى ۇلتتىق پاركىندە قانشاما اعاشتى قيراتىپ كەتكەنىن ۇمىتپاعان بولار. سول كەزدە «مەدەۋدە» 4144 تال قۇلاعان ەدى. زاپداپ شەككەن اۋماقتىڭ كولەمى – 480 گەكتارعا جۋىقتادى. ودان كەيىن 2015 جىلى سەل ءجۇرىپ، قانشاما شىعىن اكەلدى. كوكجايلاۋ ءوز باستاۋىن تەرىسبۇتاقتان الادى. بۇل دەگەنىڭىز – بولاشاقتاعى تاۋداعى توپىراقتىڭ ۇگىتىلەتىنىڭ، ءسويتىپ كوشكىن ءجۇرۋى مۇمكىن ەكەنىنىڭ بەلگىسى. تاۋدا كۋرورت سالۋ قيسىنسىز. سەبەبى، وعان الماتى كليماتى مۇمكىندىك بەرە قويمايدى. بىزدە قىستا جاڭبىر كوپ جاۋادى. باسقا ەلدەردە مۇنداي كۋرورتتار كليماتتىڭ قۇبىلمالىلىعىنا بايلانىستى پوزيتسياسىن جوعالتىپ جاتىر. ال بىزدە ونى سالعىسى كەلەدى. ءارى اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۋرا تەكتونيكالىق جارىقتىڭ ۇستىنە كۋرورت ساپ تاستاعىمىز كەلەدى. مۇنى جۋرناليست ۆاديم بورەيكو جاقسى زەرتتەگەن. قازىردىڭ وزىندە كوكجايلاۋدا قۇرىلىس باستالىپ كەتكەن. قوعامنىڭ، حالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز. كۋرورتتىڭ تەحنيكالىق ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسى ءۇشىن قىرۋار اقشا بولىنگەن. ەگەر راسىمەن كۋرورت قۇرىلىس باستالاتىن بولسا، وندا اقشا جەلگە ۇشتى دەي بەرىڭىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ كليمات پەن تابيعي قاۋىپ ءبارىبىر مۇمكىندىك بەرمەيدى.

راحمان الشانوۆ، الماتى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى:

 – بۇل ماسەلەنى ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى – تاۋلى ءتۋريزمدى دامىتۋعا ەرەكشە ماڭىز بەرگەن ءجون. قازىر الەم ەلدەرى بۇل سالانى شيكىزات وندىرەتىن ەكونوميكا سالاسىمەن قاتار دامىتىپ جاتىر. دۋبايدى الايىقشى. ول جەردە جارىعان تابيعات جوق، تاۋ دا جوق. ەسەسىنە جوقتان بار جاساپ، قولدان جاساپ، شاڭعى تەبەتىن كۋرورتتار سالىپ تاستاعان. دەمەك سۇرانىس بار. ال بىزدە تابيعي بايلىقتار بار. قولدا باردى ۇقساتا ءبىلۋ كەرەك. دەمالىس كۇندەرى شىمبۇلاق پەن مەدەۋگە ادام سىيمايدى. بۇرىنعىداي ەمەس، حالىقتىڭ جاعدايى دۇرىستالدى. سوعان سايكەس قىزىعۋشىلىق تا كوبەيدى. ونىڭ ۇستىنە شەتتەن كەلەتىن تۋريستەر دە از ەمەس. اكىمدىك مۇنى دا ەسكەرىپ وتىر. اكىم كوكجايلاۋ جوباسىن ءتيىمدى، قولايلى، قولجەتىمدى ەتىپ جاسايىق دەپ جاتىر. ادامدار دا ءارتۇرلى پىكىر ايتۋدا. كوكجايلاۋعا قاتىستى ءتۇرلى قوعامدىق تىڭداۋلارعا قاتىسىپ ءجۇرمىز عوي، ول جەردە ءار ادام ءوزىن ءارتۇرلى ۇستايدى. بىرەۋ ايعايلاپ-ايعايلاپ كەتىپ قالادى. ءوز پىكىرىن ايتادى دا، باسقالارعا قۇلاق اسپايدى. ەندى بىرەۋلەر قالايدا جوبانى سىناپ، ءوزىن كورسەتكىسى كەلەدى. دەگەنمەن ناقتى جاناشىر پىكىرلەر ايتقان، تۇششىمدى ۇسىنىستار جولداعان ازاماتتار دا بار. ولاردىڭ ۇسىنىستارىن ەسكەرۋگە، جوبانى جەتىلدىرۋگە پايدالانۋعا بولادى. بۇل ءبىز ءۇشىن كادىمگىدەي كومەك. جالپى، قوعامدىق تالقىلاۋلار دا سول ءۇشىن ۇيىمداستىرىلادى. ءار ادام جان-جاقتان ءتيىمدى ۇسىنىستار ايتىپ، ءتىپتى قارسى شىققان تاراپتان دا تىڭ ويلار جوبانىڭ دامي تۇسۋىنە سەبەپ بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز اركىم ءۇشىن اشىقپىز. وسىنداي قوعام تالقىسى ارقىلى جوبا ءپىسىپ، قايناپ، ءوز بابىنا كەلۋى ءتيىس.

كوكجايلاۋ ماسەلەسى ءالى بىرجاقتى شەشىلە قويعان جوق. تارازى باسى ءالسىن-ءالسىن ەكى جاققا كەزەك اۋادى. 230 ميلليون دوللار از قاراجات ەمەس. بۇل قاراجاتتىڭ شاھاردىڭ ىشكى ەكولوگياسى مەن ينفراقۇرىلىمىن تۇزەپ تاستاۋعا دا قۇدىرەتتى ەكەنى انىق نارسە.  

"The Qazaq Times"