بالتاش تۇرسىمباەۆ: پرەزيدەنت جامان ءتۇس كورىپ، جاقسىلاپ ۇيىقتاي الماسا، سايلاۋ ءوتۋى مۇمكىن

بۇگىن ءبىز سوڭعى ۋاقىتتارى اقوردا ماڭىندا بولىپ جاتقان ساياسي اۋىس-تۇيىستەر مەن ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق جاعدايلار جونىندە بەلگىلى ساياساتكەر، بالتاش تۇرسىمباەۆپەن سۇحباتتاسۋدى ءجون كوردىك.

-  بالتاش اعا، سوڭعى جىلدارى اقوردا ماڭىندا بولىپ جاتقان اۋىس-تۇيىستەر، ورىن الماسۋلاردىڭ سىرى نە دە؟ بۇل كادر تاپشىلىعى ەمەس پە?

-  ونى كادر تاپشىلىعى دەۋگە بولمايدى. بۇل بيلىكتىڭ حالىقتى الداۋى. ەگەمەندىك العان جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا دەموكراتيا، ساياسات جۇيەسىندە بەتى بۇرىلىپ، بىرىگىپ جۇمىس ىستەپ، قوعامدى بىرىكتىرە باستادى. ودان كەيىن ەگەمەندىكتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بيلىك ءبىر ادامنىڭ قولىندا بولعاننان كەيىن، ءبىز اۆتوريتارلى-ديكتاتورلىق جۇيەگە اينالدىق. ەگەمەندىك العالى بەرى پەرزيدەنت سەلەكتسيا جاساپ، جانىنا ىلعي جاعىمپازداردى جيناپ الدى. جاعىمپازدىق كورسەتىپ تابىنىپ جۇرگەندەردىڭ بارلىعى جەمقورلار. كىم جەمقور سول جاعىمپاز. ولاردىڭ بارلىعى ءبىر قىزمەتتەن ءبىر قىزمەتكە اۋىسىپ ءجۇر. بۇگىن اكىم بولادى، ەرتەڭ مينيستر بولادى. بۇل حالىقتى الداۋ دەگەن ءسوز.

-  قالاي ويلايسىز 2019 جىلى مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ ءوتۋى مۇمكىن بە؟

-  بۇل سۇراقتىڭ بارلىعى ءبىر كىسىنىڭ قولىندا. ەگەر پرەزيدەنت جامان ءتۇس كورىپ سودان جاقسىلاپ ۇيىقتاي الماسا، وندا سايلاۋ وتكىزۋى مۇمكىن. ال ەگەر ءتۇسى كۇندە جاقسى بولاتىن بولسا، ۇيقىسى جاقسى بولاتىن بولسا سايلاۋ وتپەيدى. سارايدىڭ ماڭىندا جۇرگەن، بيلىكتىڭ قولىنان تاماق جەپ وتىرعان ساراپشىلاردىڭ بارلىعى سايلاۋ بولادى دەپ ايتىپ ءجۇر. بۇنىڭ بارلىعى حالىق تىنىش وتىرسىن دەگەن ماقساتتا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەردى دە ايتىپ جاتىر. ولاردىڭ ىشىندە كىم بار؟ ۇمىتكەرلەردىڭ ىشىندە يمانعالي تاسماعانبەتوۆ بار. ونى اجەپتاۋىر حالىق سىيلايدى. وندان كەيىن كارىم ءماسىموۆ، تيمۋر قۇلىباەۆ بار. بىرەڭ-ساراڭ كەشە عانا جەمقور دەپ وتىرعىزىپ شىعارعان سەرىك احمەتوۆتى ايتادى. قازىر بىزگە جاسىراتىن ەشتەڭە جوق. قازىر بۇلار 28 جىلدىڭ ىشىندە وتباسى بولىپ قالىپتاستى. ەكونوميكانىڭ 90 پايىزى سول وتباسىنىڭ قولىندا. ونىڭ بارلىعى جەكەشەلەندىرىلگەن. بۇل جابىق ءبىر مونارحياعا ۇقسايدى. سوندىقتان ونىڭ دا وكىلى شىعۋى مۇمكىن دەپ داريعانى ايتادى. ال مەنىڭ ايتاتىنىم، ول دۇرىس. جاڭاعى مەن ايتقان ازاماتتاردىڭ بارلىعى شىقسىن. ونىڭ ىشىنە حالىقتىڭ سەنىم بىلدىرەتىن ازاماتتارى دا شىقسىن. ەڭ اۋەلى ءبىرىنشى تۋردا ون-ونبەس ۇمىتكەر شىقسىن. سونىڭ ىشىنەن حالىق تاڭداسىن. بىراق ونى ىستەۋ ءۇشىن بيلىك حالىققا ۇنەمى قيانات جاساۋىن توقتاتۋى ءتيىس... قازىر بيلىك ءوزىن-ءوزى سايلايدى، ءوزىن-ءوزى تاعايىندايدى... پرەزيدەنت حالىققا ءوزى ايتىپ، دەموكراتيالىق سايلاۋدىڭ جۇيە-جوباسىن جاساۋى كەرەك. ونى جاساۋ ءۇشىن سايلاۋعا قاتىستى زاڭداردى قايتادان وزگەرتۋ كەرەك، تولىقتىرۋ كەرەك...

-  جاڭا ءسىز پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر ازاماتتاردىڭ اتىن اتادىڭىز عوي. ءسىز قالاي ويلايسىز، سولاردىڭ ىشىندە كىمدەردىڭ ءباسى باسىم؟

-  شىندىعىن ايتۋ كەرەك. مەن حالىقتىڭ اراسىندا ءجۇرمىن. حالىقپەن سويلەسسەڭىز ءدال جاڭاعى مەن ايتقانداردىڭ اراسىندا يمانعالي تاسىماعانبەتوۆتىڭ مۇمكىندىگى جوعارى. بىراق مەنىڭ پىكىرىمشە، جاڭاعى بەس-التى ادام ەمەس ودان كوپ ادام قاتىسسىن. ول ءۇشىن ءوزىن-ءوزى ۇسىناتىندار سايلاۋعا قاتىسسىن. ولار قوعامدى قالاي جاقسارتادى، ەكونوميكانى قالاي تۇزەيدى ايتسىن. سول كەزدە بارىپ ناقتى سايلاۋ بولادى.

-  سوڭعى كەزدەردەگى اقش-تىڭ رەسەي مەن قىتايعا سالىپ جاتقان سانكتسيالارىنىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا اسەرى قانداي؟ تەڭگەمىزدىڭ ءبىر اپتانىڭ ىشىندە سان قۇبىلۋى نەنى بىلدىرەدى?

-  بۇل ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى ەكونوميكالىق، ساياسي ويىنداردى بىلدىرەدى. جالپى، ءبىز حالىق سانى مەن ەكونوميكامىزعا قاراساق، وتە كىشكەنتاي مەملەكەتپىز. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋى دا، رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋى دا بىزگە قاتىسى جوق. كەيبىر ساراپشىلار ايتادى، «ءبىز رەسەي ەكونوميكاسىنا بايلانىپ قالعانبىز» دەپ. نەگە ءبىز بايلانىپ قالامىز؟ ءبىز ءوزىمىز ەگەمەندى مەملەكەتپىز. ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بانكىمىز بار، التىن ۆاليۋتا قورىمىز بار. سوندىقتان ەگەر بۇگىنگى كۇنى حالىقتىڭ جالاقسىن، زەينەتكەرلەردىڭ زەينەت اقىسىن كوبەيتەتىن بولسا، وندا تەڭگە ءبىر اپتانىڭ ىشىندە 30 تەڭگەگە ويناۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭ، حالىقتىڭ قولىندا كوبىرەك اقشا بولادى، ولار بارادى دا ايىرباستايدى ۆاليۋتانى. سول كەزدە بارىپ ۆاليۋتا كوتەرىلەدى.

-  بۇگىنگى ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ ەرتەڭگى سايلاۋعا اسەر ەتەتىندەي جاعداي تۋى مۇمكىن بە؟

-  مەنىڭ جاڭاعى ساعان ايتىپ وتىرعانىمنىڭ استارى بار. ەگەر جاڭاعىنداي ادال سايلاۋعا دايىندىق بولماسا، سايلاۋدى دۇرىس وتكىزۋ ءۇشىن زاڭداردىڭ بارلىعىن وزگەرتپەسە، حالىق كوشەگە شىعىپ، ەل اراسىنان ارمەنياداعى پاشەنيان سياقتى ادامدار شىعادى. حالىق سونىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتەدى...

-  جوعارى بيلىكتەگى، اسىرەسە بەشىمباەۆ سياقتى جاستاردىڭ جەمقورلىقپەن ۇستالۋى نەنىڭ كورىنىسى؟

-  بۇل نەنىڭ كورىنىسى؟ بىزدە سوت جۇيەسىنىڭ ءوزى جەكە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ول پرەزيدەنتكە، پرەزيدەنتتىڭ اكىمشىلىگىنە نەمەسە مەملەكەت باسشىسىنا باعىنباۋى كەرەك. ال بىزدە وسى سوت جۇيەسىن كىم تاعايىندايدى؟ ونىڭ بارلىعىن پرەزيدەنت تاعايىندايدى. نەگىزىندە تومەندەگىلەردىڭ بارلىعىن جەرگىلىكتى ءماسليحاتتار تاعايىنداۋى كەرەك. ال جوعارىداعىلاردىڭ بارلىعىن ءماجىلىس تاعايىنداۋى ءتيىس. زاڭ بويىنشا جۇمىس ىستەگەندەردىڭ ورنىن الماستىرماۋ كەرەك. ايتپەسە، بىزدە ۇناماي قالسا سۋديالاردىڭ ءوزىن قاماپ تاستايدى... جەمقورلارمەن كۇرەسەتىن ورگان پارلامەنت. دەپۋتاتتاردىڭ بارلىعى كىمنىڭ جەمقور ەكەنىن، كىمنىڭ قانداي جۇمىس ىستەپ جاتقانىن بىلەدى. حالىق عالامتوردان وقىپ، ءبىلىپ وتىر. جاقىندا «نە حابار؟» دەگەن سايتتان وقىدىم. سەنات دەپۋتاتى تالعات مۇساباەۆتىڭ قارىنداسىنىڭ ءبىر توپتى ۇيىمداستىرىپ، 2005 جىلدان بەرى 1 ميلليارد 100 ميلليون دوللار نەسيە العان. ول نەسيە ءالى كۇنگە دەيىن قايتارىلماعان. قارىنداسى، ونىڭ وتباسى بارلىعى شەتەلگە قاشىپ كەتكەن. سوت جۇيەسى جۇمىس ىستەمەگەننەن كەيىن، جاي نەمقۇرايلى قاراي سالعان. بىراق 1 ميلليارد 100 ميلليون دوللار جوق. ول ءبىزدىڭ جىلدىق ەكونوميكامىزداعى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 1 پايىزى. ءبىر ادامنىڭ ىستەگەنى وسى. ال ەندى مۇساباەۆتىڭ ءوزىنىڭ قىزمەت ىستەپ تۇرىپ ىستەگەن قانشاما جەمقورلىق ارەكەتتەرى بولدى. باسقا ادامداردى سوتتادى. وعان ەشكىم تيىسكەن جوق. ونى الدىداعى سەناتور قىلىپ قويدى...

-  سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

         "The Qazaq Times"