«عاسىر داۋىندا» ورتالىق ازيا ەلدەرى قانداي دا ءبىر كەلىسىمگە كەلە الا ما؟

ورتالىق ازيادا اتام زاماننان سۋ ماسەلەسى ۇلكەن ماڭىزعا يە. سۋ ءۇشىن يسلام كارىموۆتىڭ تۇسىندا وزبەكستان مەن تاجىكستان اشىق سوعىسقا دەيىن بارماق بولعان. قازىر زامان وزگەردى، ادام وزگەردى، بيلىك وزگەردى. الايدا سۋ ماسەلەسى ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپقان جوق. نە ىستەۋ كەرەك؟ ورتالىق ازيا ەلدەرى «عاسىر داۋىندا» قانداي دا ءبىر كەلىسىمگە كەلە الا ما؟

وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن دۇنيەجۇزىلىك بانك تاجىكستانعا روگۋن گيدرو ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا قارجى بولۋدەن باس تارتتى. بانك وكىلدەرىنىڭ سوزىنشە، روگۋن گەس-ءى سالىناتىن بولسا، ايماق ارال تەڭىزىنىڭ اياعىن قۇشاتىن ەكولوگيالىق اپاتپەن سوقتىعىسادى.

روگۋن گەس-ءنىڭ قۇرىلىسى 1975 جىلى كەڭەستەر وداعىنىڭ «ءتىرى» كەزىندە باستالعان. 3600 مۆت ەلەكتر ەنەرگياسىن بەرەتىن روگۋن قۇرىلىسىنا سول كەزدەگى ينجەنەر بىتكەن «عاسىر جوباسى» دەگەن اتاق بەرگەن. بىراق ۋاقىت وتكە كەلە روگۋن «عاسىر جوباسى» ەمەس «عاسىر داۋىنا» ۇلاستى. 1991 جىلى كەڭەستەر وداعى الەمنىڭ ساياسي قارتاسىنان جوعالعاننان كەيىن 1993 جىلى روگۋن گەس-ءنىڭ قۇرىلىسىدا ورتا جولدان توقتاتىلدى. قارجى تاپشىلىعىنان تاجىكستان بيلىگى «عاسىر قۇرىلىسىن» ۋاقىتشا توقتاتتى. بىراق كوپ ۇزاماي رەسمي دۋناشبە «عاسىر داۋىنىڭ» باستالۋىنا سەبەپ بولدى. كەڭەستەر وداعى قۇلاپ، ورتالىق ازيا ەلدەرى تاۋەلسىزدىك العان جىلداردىڭ باسىندا رەسمي دۋشانبە روگۋن گەس-ءنىڭ قۇرىلىسىن قايتا جالعاستىراتىنىن مالىمدەدى. باراق بۇعان وزبەكستان بيلىگى ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. وسىدان كەيىن ەكى ەل اراسىندا 20 جىلعا سوزىلعان تەكەتىرەس باستالدى. تاشكەنت پەن دۋشانبە شەكارالىق ايماقتارعا مينالاپ تاستاۋعا دەيىن باردى. ساۋدا-ەكونوميكالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق، ادامي-تۋىستىق قارىم-قاتىناستىڭ بارلىعى ءۇزىلدى. ارينە بۇنىڭ بارلىعىنا تەك روگۋن گەس-ءنىڭ قۇرىلىسى سەبەپ بولدى دەسەك ارتىق ايتقان بولار ەدىك. بىراق باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى وسى بولدى.

ەكولوگيالىق اپات الدىندا تۇرعان ورتالىق ازيا نەمەسە «بۇلىڭعىر بولاشاق»

2014 جىلى حالىقارالىق داعدارىس توبى «ورتالىق ازياداعى سۋ قىسىمى» اتتى ارنايى بايانداما جاريالادى. وندا قازىردىڭ وزىندە سۋ داۋىنا بايلانىستى مەملەكەت ارالىق قاقتىعىتار باستالىپ جاتقاندىعى جونىندە، الداعى ۋاقىتتا بۇل اشىق سوعىستارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن ەكەندىگى جونىندە ايتىلعان. «Nature» حالىقارالىق جۋرنالىنىڭ مالىمەتىنشە، ورالىق ازيا ەلدەرى سۋدى رەتسىز پايدالانۋدا الەم بويىنشا الدىڭعى قاتاردا. سۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋ بويىنشا الەمدىك رەيتينگتى تۇركىمەنستان باستاپ تۇر. ودان كەيىنگى 4 جانە 5 ورىنداردى وزبەكستان مەن قىرعىزستان ءوزارا بولىسكەن. ال تاجىكستان مەن قازاقستان 7 جانە 11 ورىندارعا جايعاسقان. بۇل ءوز كەزەگىندە ورتالىق ازيانىڭ كۇرە تامىرى سانالاتىن ءامۋداريا مەن سىرداريا سۋىنىڭ تارتىلىپ، ارال تاعدىرىنىڭ قايتالانۋىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن.

ورتالىق ازياداعى سۋ قاتىناسى ساياسي ساۋدا مەن بوپسالاۋعا ۇلاسۋدا.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي يسلام كارىموۆتىڭ تۇسىندا وزبەكستان مەن تاجىكستان سۋ ماسەلەسىندە اشىق سوعىسقا بارماق تا بولدى. ول كەزدە يسلام كارىموۆ ەمومالي راحمونعا وزبەكستانعا كەلەتىن سۋ باستاۋلارىنىڭ باسىنا ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتىپ، كەرەك بولعان جاعدايدا اسكەري ءىس-قيمىلدارعا باراتىندىعىن ايتىپ ساياسي قىسىم جاساعان. ءدال وسىعان ۇقساس ساياسي كارتانى بىلتىر قىرعىزستان پرەزيدەنتى المازبەك اتامباەۆ قازاقستانعا قارسى پايدالانباق بولعان. ەستەرىڭىزدە بولسا، اتامباەۆ مىرزا قىرعىزستاندا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋى ۋاقىتىندا بولعان شەكارا داۋى كەزىندە «ءبىز سۋدى باسىنان بوگەپ تاستايتىن بولساق، قازاقستان وزدىگىنەن شەكاراسىن اشاتىن بولادى» دەگەن ماعىنادا مالىمدەمە جاساعان. ءدال وسى ۋاقىتتا حالىق اراسىندا «قىرعىزستان قازاقستانعا كەلەتىن وزەندەردىڭ باسىندا تۇرعان سۋ بوگەتتەرىن اشىپ، جامبىل وبلىسىنداعى ەلدى-مەكەندەردى سۋ استىندا قالدىرماق» دەگەن قاڭقۋ سوزدەردە جيىلەگەن. نۇرسۇلتان نازارباەۆتا ءوزىنىڭ كەزەكتى مالىمدەمەلەرىنىڭ بىرىندە: «ءبىز سۋدىڭ باستاۋىندا وتىرعان باۋىرلارىمىزعا سالەم جولداعىمىز كەلەدى. تومەن جاقتا وتىرعان قازاقستان، وزبەكستان جانە تۇركىمەنستان سۋ تاپشىلىعىن ءجيى كورەدى. ءبىز بۇل ماسەلەنى بىرلەسە وتىرىپ، بارلىعىنا ىڭعايلى كەلىسىم بويىنشا شەشەمىز دەپ ويلايمىن» - دەگەن.

جالپى، وزبەكستاندا بيلىك باسىنا شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ كەلۋىمەن ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىمەن سۋ جانە ازىق تۇلىك تاپشىلىعى ماسەلەسى سول قالپىندا قالدى. سۋ تاپشىلىعى سالدارىنان فەرعانا القابى سياقتى ورتالىق ازياداعى حالىق ەڭ كوپ شوعىرلانعان ايماقتاردان حالىق جاپپاي كوشۋدە. بۇل قازىر تاس-تالقانى شىعىپ جاتقان تاياۋ شىعىستاعى «اراب كوكتەمىنە» دەيىنگى وقيعالاردى ەسكە تۇسىرەدى. ول جاقتادا «اراب كوكتەمىنە» دەيىن حالىقتىڭ اشتىقتان، جوقشىلىقتان ەشقانداي باقىلاۋسىز قونىس اۋدارۋى بولعان. قازىرگى تاڭدا وزبەكستان مەن تاجىكستان حالقىنىڭ 30 پايىزىنىڭ ەت ونىمدەرىن ساتىپ الۋعا مۇمكىندىگى جوق. بۇل ءوز كەزەگىندە بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىندا سالماقسىزدىق پەن دۇرىس جەتىلمەۋ اۋرۋلارىن تۋعىزۋدا. اينالىپ كەلگەندە ەت ونىمدەرىن تۇتىنۋعا مۇمكىندىگى جوق 2 ميلليونعا جۋىق ادام ۇلت گەنوفوننىڭ بۇزىلۋىنا اسەر ەتۋدە.

ماماندار پىكىرىنشە، ءدال قازىرگى جاعدايدا ورتالىق ازيا ەلدەرىنە كەڭەستەر وداعى تۇسىنداعى ترەنسشەكارالىق وزەندەردى ءبولىسۋ مودەلىنە ۇقسايتىن ورتاق جۇيە قۇرۋ كەرەك. سۋ قاتىناسىنداعى بارلىق ماسەلەلەر سول جۇيە اياسىندا شەشىلۋى ءتيىس. مىسالعا، كەڭەستەر وداعى تۇسىندا ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ باسىندا وتىرعان قىرعىزستان مەن تاجىكستان تومەن جاقتا وتىرعان قازاقستان، وزبەكستان جانە تۇركىمەنستانعا ەگىن ۋاقىتى كەزىندە سۋدى كەرەك مولشەردە جىبەرىپ وتىرعان. ال ءوز كەزەگىندە قازاق-وزبەك-تۇركىمەن ۇشتىگى قىس ۋاقىتىنداعى جىلىتۋ ماۋسىمىندا قىرعىزستان مەن تاجىكستانعا كومىر، مازۋت، بەنزين جانە مۇناي ونىمدەرىن تومەن باعادا بەرگەن. نارىق تىلىمەن ايتقاندا ول ۋاقىتتا ورتالىق ازياداعى بەس مەملەكەت سۋ قاتىناسىن «بارتەر» جاساۋ ارقىلى رەتتەگەن.

"The Qazaq Times"