«Ğasır dauında» Ortalıq Aziya elderi qanday da bir kelisimge kele ala ma?

Ortalıq Aziyada atam zamannan su mäselesi ülken mañızğa ie. Su üşin Islam Kärimovtıñ twsında Özbekstan men Täjikstan aşıq soğısqa deyin barmaq bolğan. Qazir zaman özgerdi, adam özgerdi, bilik özgerdi. Alayda su mäselesi äli künge deyin şeşimin tapqan joq. Ne isteu kerek? Ortalıq Aziya elderi «ğasır dauında» qanday da bir kelisimge kele ala ma?

Osıdan biraz uaqıt bwrın Düniejüzilik Bank Täjikstanğa Rogun gidro elektr stanciyasın saluğa qarjı böluden bas tarttı. Bank ökilderiniñ sözinşe, Rogun GES-i salınatın bolsa, aymaq Aral teñiziniñ ayağın qwşatın ekologiyalıq apatpen soqtığısadı.

Rogun GES-niñ qwrılısı 1975 jılı Keñester odağınıñ «tiri» kezinde bastalğan. 3600 MVt elektr energiyasın beretin Rogun qwrılısına sol kezdegi injener bitken «ğasır jobası» degen ataq bergen. Biraq uaqıt ötke kele Rogun «ğasır jobası» emes «ğasır dauına» wlastı. 1991 jılı Keñester odağı älemniñ sayasi qartasınan joğalğannan keyin 1993 jılı Rogun GES-niñ qwrılısıda orta joldan toqtatıldı. Qarjı tapşılığınan Täjikstan biligi «ğasır qwrılısın» uaqıtşa toqtattı. Biraq köp wzamay resmi Dunaşbe «ğasır dauınıñ» bastaluına sebep boldı. Keñester odağı qwlap, Ortalıq Aziya elderi täuelsizdik alğan jıldardıñ basında resmi Duşanbe Rogun GES-niñ qwrılısın qayta jalğastıratının mälimdedi. Baraq bwğan Özbekstan biligi üzildi-kesildi qarsı boldı. Osıdan keyin eki el arasında 20 jılğa sozılğan teketires bastaldı. Taşkent pen Duşanbe şekaralıq aymaqtarğa minalap tastauğa deyin bardı. Sauda-ekonomikalıq, mädeni-gumanitarlıq, adami-tuıstıq qarım-qatınastıñ barlığı üzildi. Ärine bwnıñ barlığına tek Rogun GES-niñ qwrılısı sebep boldı desek artıq aytqan bolar edik. Biraq bastı sebepterdiñ biri osı boldı.

Ekologiyalıq apat aldında twrğan Ortalıq Aziya nemese «bwlıñğır bolaşaq»

2014 jılı Halıqaralıq dağdarıs tobı «Ortalıq Aziyadağı su qısımı» attı arnayı bayandama jariyaladı. Onda qazirdiñ özinde su dauına baylanıstı memleket aralıq qaqtığıtar bastalıp jatqandığı jöninde, aldağı uaqıtta bwl aşıq soğıstarğa alıp kelui mümkin ekendigi jöninde aytılğan. «Nature» halıqaralıq jurnalınıñ mälimetinşe, Oralıq Aziya elderi sudı retsiz paydalanuda älem boyınşa aldıñğı qatarda. Sudı tiimsiz paydalanu boyınşa älemdik reytingti Türkimenstan bastap twr. Odan keyingi 4 jäne 5 orındardı Özbekstan men Qırğızstan özara bölisken. Al Täjikstan men Qazaqstan 7 jäne 11 orındarğa jayğasqan. Bwl öz kezeginde Ortalıq Aziyanıñ küre tamırı sanalatın Ämudariya men Sırdariya suınıñ tartılıp, Aral tağdırınıñ qaytalanuına alıp kelui mümkin.

Ortalıq Aziyadağı su qatınası sayasi sauda men bopsalauğa wlasuda.

Joğarıda aytqanımızday Islam Kärimovtiñ twsında Özbekstan men Täjikstan su mäselesinde aşıq soğısqa barmaq ta boldı. Ol kezde Islam Kärimov Emomali Rahmonğa Özbekstanğa keletin su bastaularınıñ basına elektr stanciyaların saludı toqtatudı talap etip, kerek bolğan jağdayda äskeri is-qimıldarğa baratındığın aytıp sayasi qısım jasağan. Däl osığan wqsas sayasi kartanı bıltır Qırğızstan prezidenti Almazbek Atambaev Qazaqstanğa qarsı paydalanbaq bolğan. Esteriñizde bolsa, Atambaev mırza Qırğızstanda ötken prezident saylauı uaqıtında bolğan şekara dauı kezinde «Biz sudı basınan bögep tastaytın bolsaq, Qazaqstan özdiginen şekarasın aşatın boladı» degen mağınada mälimdeme jasağan. Däl osı uaqıtta halıq arasında «Qırğızstan Qazaqstanğa keletin özenderdiñ basında twrğan su bögetterin aşıp, Jambıl oblısındağı eldi-mekenderdi su astında qaldırmaq» degen qañqu sözderde jiilegen. Nwrswltan Nazarbaevta öziniñ kezekti mälimdemeleriniñ birinde: «Biz sudıñ bastauında otırğan bauırlarımızğa sälem joldağımız keledi. Tömen jaqta otırğan Qazaqstan, Özbekstan jäne Türkimenstan su tapşılığın jii köredi. Biz bwl mäseleni birlese otırıp, barlığına ıñğaylı kelisim boyınşa şeşemiz dep oylaymın» - degen.

Jalpı, Özbekstanda bilik basına Şavkat Mirzieevtıñ keluimen Ortalıq Aziya elderi arasındağı qarım-qatınas jaña deñgeyge köterilgenimen su jäne azıq tülik tapşılığı mäselesi sol qalpında qaldı. Su tapşılığı saldarınan Ferğana alqabı siyaqtı Ortalıq Aziyadağı halıq eñ köp şoğırlanğan aymaqtardan halıq jappay köşude. Bwl qazir tas-talqanı şığıp jatqan Tayau Şığıstağı «Arab köktemine» deyingi oqiğalardı eske tüsiredi. Ol jaqtada «Arab köktemine» deyin halıqtıñ aştıqtan, joqşılıqtan eşqanday baqılausız qonıs audaruı bolğan. Qazirgi tañda Özbekstan men Täjikstan halqınıñ 30 payızınıñ et önimderin satıp aluğa mümkindigi joq. Bwl öz kezeginde balalar men jasöspirimder arasında salmaqsızdıq pen dwrıs jetilmeu auruların tuğızuda. Aynalıp kelgende et önimderin twtınuğa mümkindigi joq 2 millionğa juıq adam wlt genofonnıñ bwzıluına äser etude.

Mamandar pikirinşe, däl qazirgi jağdayda Ortalıq Aziya elderine Keñester odağı twsındağı trensşekaralıq özenderdi bölisu modeline wqsaytın ortaq jüye qwru kerek. Su qatınasındağı barlıq mäseleler sol jüye ayasında şeşilui tiis. Mısalğa, Keñester odağı twsında transşekaralıq özenderdiñ basında otırğan Qırğızstan men Täjikstan tömen jaqta otırğan Qazaqstan, Özbekstan jäne Türkimenstanğa egin uaqıtı kezinde sudı kerek mölşerde jiberip otırğan. Al öz kezeginde Qazaq-özbek-türkimen üştigi qıs uaqıtındağı jılıtu mausımında Qırğızstan men Täjikstanğa kömir, mazut, benzin jäne mwnay önimderin tömen bağada bergen. Narıq tilimen aytqanda ol uaqıtta Ortalıq Aziyadağı bes memleket su qatınasın «barter» jasau arqılı rettegen.

"The Qazaq Times"