فوتو: ماقسات حالىق

دوللار تاعى دا قۇنسىزداندى. وتكەن اپتادا كۇرت وسكەن دوللار باعامى 367 تەڭگەگە ءبىر-اق جەتتى. بارىمىزگە بەلگىلى، ۇلتتىق بانك 2015 جىلى تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرگەلى بەرى، دوللار باعاسىنىڭ دا جىل سايىن شارىقتاپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. قالتالارىندا كوك قاعازى بولماسا دا، تۇرعىندار اراسىندا «دوللار فوبياسى» جايلاپ تۇرعانى شىندىق. باعالاردى دەرەۋ ارتتىرعان ساۋداگەرلەردىڭ دە ايتار ۋاجدەرى بىرەۋ-اق — «دوللار كوتەرىلدى». ەندەشە، تەڭگەمىزدىڭ اۋمالى-توكپەلى جاعدايىنا ناقتى قانداي فاكتورلار ىقپال ەتۋدە؟ بۇگىنگى كۇنىمىز بەلگىلى بولعانمەن، ەرتەڭ جاعداي قالاي بولماق؟ تەڭگەمىزدىڭ تاعدىرىنا نە اسەر ەتۋدە؟ كوكەيىمىزدەگى وسى جانە باسقا دا سۇراقتارىمىزدى بەلگىلى ەكونوميست، «Pro gente» ەكونوميكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ماقسات حالىققا قويىپ كورگەن ەدىك.  

—        ماقسات مىرزا، سايتىمىزعا وسىدان ءۇش اي بۇرىن بەرگەن سۇحباتىڭىزدا تەڭگەنىڭ ءالى دە السىرەۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدىڭىز. ول كەزدە بۇنى قارا التىن قۇنىنىڭ قۇلدىراۋىمەن بايلانىستىرعان بولاتىنسىز. بۇل جولى قانداي فاكتورلار ىقپال ەتۋدە؟

— مۇناي باعاسى — بۇرىننان كەلە جاتقان نەگىزگى فاكتور، بۇگىنگى كۇنى دە تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا سەبەپ بولاتىن ەڭ نەگىزگى فاكتور بولىپ وتىر. قازاقستان ەكونوميكاسى ەكونوميكانىڭ كلاسسيكالىق ستسەناريىمەن داميدى دەپ ايتامىز. ياعني، شيكىزاتتىق سالاعا قاتتى تاۋەلدى. دەمەك، مۇنايدىڭ الەمدىك نارىقتاعى باعاسى قانشالىقتى وسسە، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز دا وسەدى، تەڭگەمىز تۇراقتانىپ، بيۋدجەتتە تاپشىلىق بولمايدى، ءجىو ارتادى. سول سياقتى، كوپتەگەن ماكروەكونوميكالىق وڭ كورسەتكىشتەردى دە كورەمىز. ال ەندى كەرىسىنشە، مۇناي باعاسى تۇسسە، ۆاليۋتامىز دا قۇنسىزدانادى، ءجىو-ءدىڭ ءوسۋ قارقىنى باسەڭدەيدى. جانە دە ەكونوميكادا قۇلدىراۋ فازاسى ورىن الادى. ياعني، «گوللاندىق اۋرۋعا» سايكەس، ەكونوميكانىڭ ءبىر باعىتتىلىعى، شيكىزات ۇلكەن ءرول ويناپ كەتىپ جاتادى. جالپىلاي الىپ قارايتىن بولساق، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز نەگىزىنەن شيكىزاتتىق رەسۋرستارعا، سولاردىڭ الەمدىك باعالارىنا تاۋەلدى. ال، شيكىزات باعالارىنىڭ تۇراقسىز كەلەتىنى بەلگىلى. بىردە وسسە، بىردە تومەندەيدى. قىسقاسى، وزىنە دەگەن الەمدىك سۇرانىسقا بايلانىستى. ال ەندى، مەملەكەت شيكىزات ەمەس، دايىن ءونىم شىعاراتىن بولسا، وندا سول ەلدىڭ ەكونوميكاسى تۇراقتى، تاۋەلسىز، قۋاتتى بولادى. وسى تۇستا ايتا كەتەتىن جايت، 2003 جىلى مەملەكەتىمىز 2003-2015 جج. ارنالعان يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسىن قابىلداعان بولاتىن. ماقساتى — ەكونوميكامىزدى ءارتاراپتاندىرۋ، ءبىر عانا باعىتپەن شەكتەلمەي، باسقا دا سالالارىمىزدىڭ ءبارىن دامىتۋ ەدى. بۇل — سىرتقى فاكتورلارعا تاۋەلسىز ەكونوميكا قۇرۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، يندۋستريالاندىرۋ باعدارلامالارىنىڭ ءوزى ويداعىداي ناتيجە بەرمەدى. سونداي باعدارلامالار ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە كەزەڭ-كەزەڭىمەن قانشا رەت قابىلداندى. ولاردىڭ ءبارى كوپ جاعدايدا ورىندالماي قالدى. كەيىن، 2010 جىلى «ۇدەمەلى يندۋستريالىق يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى» ەنگىزىلدى. سوندا ءبىز: «بىزدە ءبىر باعدارلاما تۇر عوي، وندا نەگە تاعى سونداي باعدارلاما قابىلداپ جاتىرمىز؟» دەگەن سۇراق قويعان ەدىك. ۇكىمەتتىڭ سول كەزدەگى جاۋابى بىلاي بولدى: «ءبىز 2007-2009 جىلدارداعى داعدارىسقا دايىن بولمادىق. سول جىلدارى ۇلكەن شىعىنعا باتتىق جانە يندۋستريالاندىرۋ باعىتىنداعى كوپتەگەن جوبالارىمىزدىڭ ءبارى قارجىلاندىرىلماي قالدى. ءبىز ەندى سول باعدارلامالاردى 2015 جىلى جۇزەگە اسىرىپ، يندۋستريالانعان ەل قاتارىنا كىرىپ ۇلگەرمەيمىز. سوندىقتان دا «ۇدەمەلى» دەگەن ءسوزدى قوسىپ، تەزدەتىپ 2020 جىلعا دەيىن ۇلگەرۋىمىز كەرەك»، - دەگەن ەدى.  وتكەن جىلى 2025 جىلعا ارنالعان جاڭا ستراتەگيالىق باعدارلاما ازىرلەندى. ەندى ونى ازىرلەۋگە كوپتەگەن بەلدى ساراپشى ماماندار قاتىستى، الدىڭعى باعدارلامالاردان نەگىزگى ەرەكشەلىگى دە سول. بىراق باعدارلامانى ازىرلەۋ ءوز الدىنا، ال ونى ورىنداۋعا كەلگەندە اتقارۋشى بيلىك جاۋاپتى. سوندا تەڭگەمىزدىڭ قۋاتتى بولىپ، ەكونوميكامىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتى بولۋىندا ۇلتتىق بانكتىڭ عانا جاۋاپكەرشىلىگى تۇرعان جوق، بۇل جەردە ۇكىمەتتىڭ الدىنا ۇلكەن مىندەت قويىلادى.

تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا اسەر ەتىپ جاتقان تاعى ءبىر فاكتور — اقش-تىڭ فەدەرالدى رەزەرۆتەر جۇيەسىنىڭ دوللاردىڭ بازالىق پايىزدىق مولشەرلەمەسىن بەكىتۋىمەن بايلانىستى. وتكەن جىلدان باستاپ ونىڭ ماقساتتى تۇردە ءوسىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. وسى ناۋرىز ايىندا 1,5 %-دان 1,75 %-عا كوتەرىلدى. وتكەندە، ماۋسىم ايىندا 1,75 %-دان 2 %-عا كوتەرىلدى. بۇل — دوللار بۇكىل ەلدەردىڭ ۆاليۋتالارىنا قاتىستى ءوزىنىڭ قۇنىن ارتتىردى دەگەن ءسوز. سودان بەرى بارلىق دامۋشى مەملەكەتتەردىڭ، سايكەسىنشە بۇكىل دۇنيەجۇزى ەلدەرى ۆاليۋتالارىنىڭ قۇنسىزدانعانىن بايقايمىز.

— ياعني، اقش-تىڭ فەدەرالدى جۇيەسىنىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسىن كوتەرۋى وزگە ۆاليۋتالاردىڭ قۇنسىزدانۋىنا تىكەلەي ءارى اۆتوماتتى تۇردە ىقپال ەتە مە؟

—  ءيا. ونىڭ سەبەبى مىنادا. دامۋشى ەلدەرگە كوبىنە-كوپ شەتەلدىك ينۆەستورلار قارجى قۇيادى. تۇپكى ماقساتتارى — كوبىرەك تابىس تابۋ. كوپ جاعدايدا وسى ماقساتتارىنا جەتىپ تە جاتادى. بىراق ولار ۇلكەن تاۋەكەلگە بارا وتىرىپ جەتەدى. ياعني، سول دامۋشى ەلدەردىڭ نورماتيۆتىك زاڭدارىنىڭ ءالى دە بولسا دامىماعانىن، ول جەردە قىلمىستىڭ كوپ بولاتىنىن، ءتىپتى، توڭكەرىستىڭ دە بولىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلە تۇرا، وزدەرىنىڭ قارجىلارىن قۇيادى. ال ەندى، اقش فەدەرالدى رەزەرۆتىك جۇيەسى پايىزدىق مولشەرلەمەسىن كوتەرىپ جاتسا، ولار بازالىق پايىزدىق مولشەرلەمە كوتەرىلگەننەن كەيىن وزگە دە پايىزداردىڭ، اتاپ ايتقاندا — دەپوزيتتىڭ، قۇندى قاعازداردىڭ پايىزدارى كوتەرىلەتىنىن بىلەدى. سايكەسىنشە، ينۆەستوردا «مەن قينالىپ، ۇلكەن تاۋەكەلگە بارىپ، دامۋشى مەملەكەتتەرگە اقشامدى قۇيعاننان گورى، ودان دا اقش-تىڭ دەپوزيتىندە ۇستاسام، بولماي ما» دەگەن وي تۋىندايدى. سوندا كاپيتال اعىمى دامۋشى ەلدەردەن كەتەدى دە، اقش-قا وتەدى. ينۆەستيتسيانىڭ دوللارمەن كەلەتىنى بەلگىلى. دەمەك، بىزدە دوللارعا دەگەن سۇرانىس اۆتوماتتى تۇردە پايدا بولادى. كەلىپ جاتقان ينۆەستيتسيا توقتاعاندىقتان، وعان دەگەن سۇرانىس ارتادى. دامۋشى ەلدەر وسى پروتسەسستى قاتتى سەزىنەدى. سەبەبى، ولار ينۆەستورلاردىڭ اقشاسىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تاۋەلدى. دامۋشى مەملەكەتتەردەگى ستسەناريدى وسىلاي كورەمىز.

بۇل ايتىلعانداردان بولەك، سوڭعى ۋاقىتتا قاتتى اسەرىن تيگىزىپ جاتقان ءۇشىنشى ءبىر فاكتور بار. ول — رەسەيگە قاتىستى سالىنىپ جاتقان سانكتسيالار. مىسالى، رەسەيلىك كومپانيالارعا سالىنعان سانكتسيالار سول كومپانيا اكتسيالارىنىڭ كۇرت ءتۇسىپ كەتۋىنە ىقپال ەتتى. ارينە، سول كومپانيالاردا قازاقستاندىق ينۆەستورلار دا وتىرۋى مۇمكىن. دەمەك، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ولار دا ءوز قاراجاتتارىنان ايىرىلدى دەگەن ءسوز. تۋرا سول سياقتى، ەندى سول كومپانيالاردىڭ قاتارىنا بانكتەردى دە قوسىپ وتىر. ياعني، ءالى ناقتى سالىنباسا دا، بىزدە جۇمىس ىستەپ جاتقان بانكتەردىڭ دە اتتارى اتالىپ قالدى. رەسەي قور بيرجاسىندا بولعان جاعداي بىردەن ءبىزدىڭ قور بيرجامىزعا دا اسەرىن تيگىزەدى. رۋبل قۇنسىزدانىپ جاتسا، ءبىزدىڭ قور بيرجامىز دا ينۆەستورلار كوپتەپ دوللار ساتىپ الا باستايدى. سەبەبى، ەرتەڭ تەڭگە قۇنسىزدانادى دەپ ويلايدى. سول وي بىردەن تەڭگەنىڭ دە قۇنسىزدانۋىنا اكەپ سوعادى. نەگە ونداي وي قالىپتاسىپ وتىرعانىن دا ايتايىن. سەبەبى ۇلتتىق بانك ءرۋبلدى 5,5 كولەمىندە ۇستاپ وتىرۋ ساياساتىن كوزدەيدى. 2015 جىلدان بەرگى جاعدايدى قاراپ وتىرساق، رۋبل قۇنسىزدانسا تەڭگەمىز دە قۇنسىزدانعان. رۋبل قۇندى بولا باستاسا، تەڭگەمىز دە قۇندى بولا باستاعان. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى تىعىز بايلانىستى كورە الامىز. بۇل ەندى، ۇلتتىق بانكتىڭ ساياساتى. ونى اقتاۋعا دا بولادى، داتتاۋعا دا بولادى. اقتايتىن جاعى — بارىمىزگە بەلگىلى، رەسەي رۋبلدارىن ەركىن اينالىمعا ءبىرىنشى جىبەردى. 2015 جىلى تەڭگەمىزدىڭ قۇندى بولعانى سونشا، 1 رۋبل 2,5 تەڭگەگە دەيىن قۇنسىزداندى. سول كەزدە ءبىز مىناداي تەندەنتسيانى كوردىك. ءبىزدىڭ حالىق رەسەي تاۋارلارىن، سونىڭ ىشىندە، زاڭدى-زاڭسىز جولدارمەن قانشاما كولىك ساتىپ اكەلە باستادى. ودان بولەك، ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن جاپپاي ساتىپ الا باستادى. ءتىپتى، ماسكەۋدەن پاتەر ساتىپ العاندارى دا بولدى. ناتيجەسىندە، بىزدەن كاپيتال اعىمى بولدى. قازاقستاندا كاپيتال ساقتالماي، ءبارى رەسەيگە ءوتتى. ۇلتتىق بانك باسشىلىعى اۋىسقالى، رۋبل قالاي جۇرەدى، تەڭگە دە سولاي ءجۇرىپ كەلە جاتىر. تەڭگەمىزدى قۇندى قىلىپ جىبەرسەك، بىزدەن كاپيتال كەتىپ قالادى. سوندىقتان رۋبل قۇنسىزدانسا ءبىز دە قۇنسىزداندىرامىز.

— ۇلتتىق بانكتىڭ تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرمەي، سونشا ۋاقىت ۇستاپ تۇرۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

— ولاي ىستەۋدىڭ قاجەتى جوق پا ەدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى: «ەركىن اينالىمعا جىبەرۋىمىز كەرەك، سەبەبى تەڭگەمىزدى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن 28 ميلليارد دوللار جۇمسالدى» دەگەن بولاتىن. ال 28 ميلليارد دوللار از قاراجات ەمەس. سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق، «ەكسپو-2017» كورمەسىنىڭ وزىنە 3,5 ميلليارد دوللار جۇمسالعان. ال سول كورمەنى وتكىزۋ ءۇشىن ءبىز الەۋمەتتىك باعىتتاعى قانشاما شىعىنداردى تەجەدىك. ءتىپتى، بالالاردىڭ مەكتەپتەگى تەگىن تاماعىنا دا شەكتەۋ قويىلدى. سوندا كەتكەن قارجى — 3,5 ميلليارد دوللار. ال، تەڭگەمىزدى 1-2 جىلدىڭ كولەمىندە ۇستاپ  تۇرۋ ءۇشىن كەتكەن قاراجات — 28 ميلليارد دوللار. شىنىن ايتقاندا، ول اقشاعا قانشاما الەۋمەتتىك جوبالاردى شەشۋگە بولاتىن ەدى، قانشاما تۇرعىن ءۇي سالۋعا بولاتىن ەدى؟...

—        حالىق اراسىندا ءبىر دوللاردىڭ قۇنى 460-500 تەڭگەگە دەيىن جەتۋى مۇمكىن دەگەن اقپارات جەلدەي جەلىپ ءجۇر. كۇن سايىن كوتەرىلگەن باعامعا قاراساق شىندىققا دا جاناساتىن سياقتى ما؟...

— بۇل دا — مەن ايتقالى وتىرعان تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا اپاراتىن فاكتورلاردىڭ تاعى ءبىرى. ءوزىڭىز دە ايتىپ وتىرعانداي، «دوللار مەن تەڭگەنىڭ ايىرماسى 400 تەڭگە بولىپ كەتۋى مۇمكىن» دەگەن ءسوز حالىققا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سەنىم ۇيالاتادى. وسىنداي قاۋەسەتكە سەنگەن حالىق جاپپاي دوللار ساتىپ الا باستايدى. ءتىپتى، ەشقانداي ەكونوميكالىق نەگىزى جوق ءبىر ماقالانىڭ ءوزى دوللارعا دەگەن سۇرانىستى ارتتىرىپ، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.

—  تۇرىك ليراسىنىڭ قۇنسىزدانۋى دا تەڭگەمىزگە ىقپال ەتىپ جاتىر ما؟

— قازىر ءبىز ليرانىڭ كادىمگىدەي قۇنسىزدانۋىن بايقاپ وتىرمىز. تۇركيانىڭ ورتالىق بانكى وزدەرىنىڭ بازالىق پايىزدارىنىڭ مولشەرلەمەسىن 16 %-عا كوتەرەدى دەپ ايتىپ جاتىر. 16 % — وتە ۇلكەن پايىز. كەزىندە ونداي پايىزدى ءبىز دە قويعانبىز. قازىرگى ۋاقىتتا بىزدەگى بازالىق پايىز مولشەرلەمەسى — 9 %. اقىرىنداپ ءتۇسىپ كەلە جاتىر. بازالىق پايىزدىق مولشەرلەمە نەعۇرلىم جوعارى بولعان سايىن، سول ەلدىڭ ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنى دا سوعۇرلىم جوعارى بولادى. سەبەبى، سول ەلدەگى دەپوزيتتەردىڭ پايىزى، قۇندى قاعازداردىڭ پايىزى جوعارى بولادى. تيىسىنشە، ينۆەستورلار سول ۆاليۋتاعا قىزىعىپ كەلەدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ونداي كەزەڭنەن ءبىز دە وتكەنبىز. الايدا، مۇنىڭ ءتيىمسىز تۇسى بار. بازالىق پايىزدىق مولشەرلەمە جوعارى بولعاننان كەيىن باسقا دا پايىزداردىڭ باعاسى وسەدى. ماسەلەن، دەپوزيتتىڭ پايىزى جوعارى بولسا، كرەديتتىڭ دە پايىزى كوتەرىلەدى. 2014-15 جىلدارى بىزدە ءتىپتى بانكتەر دە يپوتيكالىق نەسيە بەرۋدەن باس تارتتى. سەبەبى، پايىزدار وتە جوعارى بولدى. سول جىلدارى ءبولىپ تولەۋگە بەرەتىن بانكتەر، تەك نەسيە بەرەتىن بولدى. ال ەندى، قازىر بازالىق پايىزدىق مولشەرلەمە 9 %-عا دەيىن ءتۇستى. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ۇلتتىق بانكتەن تەڭگەنى 9 %-بەن الادى دا ۇستىنە مارجاسىن قوسىپ حالىققا بەرەدى دەگەن ءسوز. بىزدە قازىرگى ۋاقىتتا نەسيە الۋ ءتيىمدى بولا باستادى. بۇل — بازالىق پايىزدىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى. ال ەندى، تۇركيادا كەرىسىنشە جاعداي ورىن الىپ جاتىر. ول ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا تىكەلەي اسەر ەتەدى دەپ ايتا المايمىز. كەرىسىنشە، ليرا قۇسىزدانسا ءبىزدىڭ حالىققا ءتيىمدى بولادى. مىسالى، تۇركياعا بارىپ دەمالۋ ىڭعايلىراق بولادى. ارينە، بۇل جاعداي ىشكى تۋريزمگە كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. سەبەبى، ەلىمىزدە دەمالعاننان گورى، باعاسىندا ايىرماشىلىق جوق تۇركياعا بارعان ءجون سانايتىندار كوبەيەدى.

—          سىزدىڭشە، تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋى قاشانعا دەيىن جالعاسۋى مۇمكىن؟

— تەڭگەنىڭ بۇگىنگى قۇنسىزدانۋى — وسى جىلدىڭ شىڭى دەپ ويلايمىن. دوللار مەن تەڭگەنىڭ ايىرماشىلىعى 367 تەڭگەگە دەيىن بارۋى — وسى جىلداعى ەڭ جوعارعى كورسەتكىش دەپ سانايمىن. كەرىسىنشە، ەندى دوللار باعامى ءتۇسۋى كەرەك. ولاي ويلاۋىمنىڭ سەبەبى، 2015 جىلدان بەرگى ۋاقىتتى قاراساق، جىل سايىن تامىز ايىندا تەڭگە قاتتى قۇنسىزدانادى. وتكەن جىلى دا، ونىڭ الدىڭعى جىلداردا دا تامىز ايلارىندا وسى جاعداي قايتالانۋدا. وتكەن جىلى قىركۇيەك-قازان ايلارىندا دا ءبىراز قۇنسىزدانۋ بولدى. وعان دا سول، جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، قاۋەسەت سەبەپ بولدى. «ەكسپو-2017» كورمەسى بىتكەننەن كەيىن دەۆالۆاتسيا بولادى» - دەگەن داقپىرت حالىقتىڭ ابدەن سەنىمىن جاۋلاپ الدى. ءسويتىپ، حالىق كوپتەپ دوللار ساتىپ الا باستادى. وسىلاي قولدان ءوسىرىلدى.

—        ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا قاتىستى قانداي شارا قولدانىپ وتىر؟

— نەگىزىندە، ۇلتتىق بانك بۇل قۇنسىزدانۋدى اۋىزدىقتاي الادى. ولاردىڭ قولىندا تۇرعان دۇنيە. قاراپ وتىرساق، ۇلتتىق بانك وتكەن جىلى تامىز ايىندا دا، قىركۇيەك-قازان ايلارىندا دا ينتەرۆەنتسيا جاسادى. ول كەزدەگى ينتەرۆەنتسيانىڭ كولەمى شامامەن 500 ملن. دوللاردان اسىپ جىعىلدى. وتكەن ايداعى ينتەرۆەنتسيالىق جاعدايدى قاراساق، ۇلتتىق بانك ەشقانداي ارالاسپاعان. ولاي بولسا، «قازىر نەگە ينتەرۆەنتسيا جاساماي تۇر؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. مەنىڭ ويىمشا ەكى جاعداي بولۋى مۇمكىن. ءبىرىنشىسى — بىزدە بيۋدجەت تاپشىلىعى جوعارى. 2014 جىلدان بەرى بيۋدجەت تاپشىلىعىن ۇلتتىق قوردان اۋدارىمدار ارقىلى جاۋىپ كەلە جاتىرمىز. مەنىڭ ويىمشا، تۋرا وسى ۋاقىتتا سول اۋدارىمداردى جاساپ جاتقان سياقتى. وسىنداي،  دوللار كوتەرىلىپ تۇرعان كەزدە اۋدارىپ الۋدى كوزدەپ جاتقان دا بولۋى مۇمكىن. سەبەبى دوللار ارزان كەزدە اۋدارعاننان گورى، قىمبات كەزدە اۋدارعان پايدالىراق. بۇل —بيۋدجەت ءۇشىن تيىمدىرەك. بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋعا مۇمكىندىك بولادى. ەكىنشىسى — بۇل لوببي توپتاردىڭ اسەرىنەن بولۋى مۇمكىن. مىسالى، مۇنايدى ەكسپورتتايتىن كومپانيالارعا مۇنايدى قازىرگىدەي جوعارى باعامەن ەكسپورتتاۋ تيىمدىرەك. مەنىڭ ويىمشا بەلگىلى ءبىر ازاماتتار، كاپيتاليستەر ىقپال ەتىپ وتىرعان سياقتى. بۇلار ەندى، بولجام عانا. ال، ۇلتتىق بانك دوللاردىڭ بۇدان ءارى وسۋىنە جول بەرمەيدى دەپ ويلايمىن.

— ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ بۇل قۇنسىزدانۋ حالىقتىڭ قالتاسىنا قاتتى اسەر ەتكەن جوق، سوندىقتان دۇرلىگەتىن ەشتەڭە جوق دەپ مالىمدەدى. بىراق، بۇل — بۇگىنگە دەيىن باعامدانعان احۋال. ال، قازىرگى تاڭدا «دوللار كوتەرىلدى» دەگەن جەلەۋمەن باعانىڭ كۇرت ارتقانى دا بايقالادى. ءبىر كوتەرىلگەن باعانى قايتارا الماسىمىز دا انىق. ءمينيستردىڭ ءسوزى مەن بۇگىنگى باعادا ايىرماشىلىق بار ما؟

— مەنىڭشە، ۇكىمەت ۇنەمى وسىنداي پوزيتسيا ۇستايدى. مۇنداي سوزگە ۇيرەنەتىن كەز كەلدى. ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى مىندەتى — حالىقتى سابىرعا شاقىرۋ. سوندىقتان دا ولار وسىنداي سوزدەردى كوپ ايتادى. بىراق، 1-2 اپتانىڭ اينالاسىندا دوللاردىڭ وتە قاتتى كوتەرىلۋى باعالارعا كەرى سالدارىن تيگىزدى. دوللار وسسە، شەتەلدەن تاۋار اكەلىپ جۇرگەن كاسىپكەرلەر باعانى كوتەرىپ قويادى. سەبەبى، ولارعا دا تابىس تابۋ كەرەك. قازىر باعالار ءوسىپ جاتىر. ءبىر وكىنىشتىسى، ءبىر كوتەرىلگەن باعا كەيىن تۇسپەيدى. بىزدەگى انتيمونوپوليالىق كوميتەت قانا باعانى تىم ءوسىرىپ جاتقاندارعا ارالاسا الادى. ەگەر باعانى ءوسىرۋشى تاراپ ءوز ارەكەتىن نەگىزدەپ بەرىپ جاتسا، ولاردىڭ دا قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى. ودان كەيىن بىزدە مىناداي دا جاعداي بار. دوللار وسسە بولدى، شەتەلدەن اكەلمەي-اق، ىشكى نارىقتىڭ تاۋارىن ساتىپ تۇرسا دا ونىڭ باعاسىن وسىرەتىن كاسىپكەرلەرىمىز دە بار. بۇل دا حالىقتىڭ بيۋدجەتىنە ءتيىمسىز اسەرىن تيگىزەدى.

ۇلتتىق بانك جىلدا ينفلياتسيانى اۋىزدىقتاۋعا تىرىسىپ كەلە جاتىر. ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە تۇتىنۋشىلار ءۇشىن جاساۋدا. باعانىڭ قاتتى وسپەگەنى حالىق ءۇشىن جاقسى. ۇلتتىق بانكتىڭ وسىنداي  ينفلياتسيالىق تارگەتتەۋ ساياساتىن جۇرگىزۋى دە سوندىقتان. 2015 جىلى بىزدە 13,6 %-دىق ينفلياتسيا بولدى. بۇل — اجەپتاۋىر ينفلياتسيالىق ءوسىم. وعان دەيىنگى جىلداردىڭ بارىندە 7-8 % كولەمىندە بولعان. سول كەزدە تەڭگەنىڭ قاتتى قۇنسىزدانۋى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ قاتتى ءوسىپ كەتۋىنە سەبەپ بولدى. ال ودان كەيىنگى جىلداردا ينفلياتسيالىق تارگەتتەۋ ساياساتىن قولعا الدى دا، ەندى اقىرىنداپ ينفلياتسيانى اۋىزدىقتاۋعا ارەكەتتەر جاسالىنۋدا. وتكەن جىلعى ينفلياتسيا 7,1 % بولدى. ەندى بيىل ماقساتتى مەجەدە 6 % بولادى دەپ بولجانۋدا. 2020 جىلى 4 %-دان اسىرمايمىز دەگەن ماقسات قويدى. مەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وسى ساياساتتىڭ ورىندالعانى دۇرىس دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ەگەر دە ينفلياتسيا تومەن بولسا، وندا تاۋارلاردىڭ باعاسىنىڭ دا شارىقتاۋى تومەندەيدى. ال، ينفلياتسيا 4 % بولسا، جاڭاعى ۇلتتىق بانكتىڭ 9 %-دىق بازالىق مولشەرلەمەسى دە تۇسەدى. ماسەلەن، 7 %-عا، 6 %-عا نەمەسە 5 %-عا تۇسەتىن بولسا، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر دە ءوزىنىڭ پايىزدارىن تۇسىرەدى. نەسيە الۋ قولايلى بولادى. يپوتەكالىق نەسيەنى 7 % ەمەس، 6 %-بەن، كەيىنگى جىلدارى  5%-بەن الۋ مۇمكىندىكتەرى بولادى. ول بەلگىلى ءبىر دارەجەدە حالىققا ىڭعايلى. ال بىراق، ەكونوميستەردىڭ اراسىندا «ۇلتتىق بانكتىڭ ساياساتى كاسىپكەرلەرگە ءتيىمسىز. سەبەبى، ولار تاۋارلارىنىڭ باعاسىن وسىرە المايدى. ناتيجەسىندە ەكونوميكا دا وسپەيدى» دەگەن ماندەگى تارتىس بار. ياعني، ولار تاۋاردىڭ باعاسىن وسىرە الماسا، كوپ تابىس تابا المايدى، جۇمىسقا كوپ ادام قابىلداي المايدى، سالىق تا كوپ تولەنبەيدى. سوندىقتان وسى پروتسەستە كەلىسپەۋشىلىك بار.

توقەتەرى، بىزدە جىل باسىنان بەرى قارايعى التى ايدا 2,9 پايىز عانا ينفلياتسيا بولعان. تاۋار باعالارى دا قاتتى قىمباتتاماعان. بىراق قازىر ءوسىم بايقالادى. مىسالى كۇزدە تاعى وسەدى، جاڭا جىلدىڭ الدىندا تاعى وسەدى. ەندى، ارى قارايعى احۋال ۇلتتىق بانككە سىن.

 اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت.

“The Qazaq Times”