Foto: Maqsat Halıq

Dollar tağı da qwnsızdandı. Ötken aptada kürt ösken dollar bağamı 367 teñgege bir-aq jetti. Bärimizge belgili, Wlttıq bank 2015 jılı teñgeni erkin aynalımğa jibergeli beri, dollar bağasınıñ da jıl sayın şarıqtap kele jatqanın bayqaymız. Qaltalarında kök qağazı bolmasa da, twrğındar arasında «dollar fobiyası» jaylap twrğanı şındıq. Bağalardı dereu arttırğan saudagerlerdiñ de aytar uäjderi bireu-aq — «dollar köterildi». Endeşe, teñgemizdiñ aumalı-tökpeli jağdayına naqtı qanday faktorlar ıqpal etude? Bügingi künimiz belgili bolğanmen, erteñ jağday qalay bolmaq? Teñgemizdiñ tağdırına ne äser etude? Kökeyimizdegi osı jäne basqa da swraqtarımızdı belgili ekonomist, «Pro gente» ekonomikalıq zertteu ortalığınıñ jetekşisi Maqsat Halıqqa qoyıp körgen edik.  

—        Maqsat mırza, saytımızğa osıdan üş ay bwrın bergen swhbatıñızda teñgeniñ äli de älsireui mümkin ekenin aytqan ediñiz. Ol kezde bwnı qara altın qwnınıñ qwldırauımen baylanıstırğan bolatınsız. Bwl jolı qanday faktorlar ıqpal etude?

— Mwnay bağası — bwrınnan kele jatqan negizgi faktor, bügingi küni de teñgeniñ qwnsızdanuına sebep bolatın eñ negizgi faktor bolıp otır. Qazaqstan ekonomikası ekonomikanıñ klassikalıq scenariyimen damidı dep aytamız. YAğni, şikizattıq salağa qattı täueldi. Demek, mwnaydıñ älemdik narıqtağı bağası qanşalıqtı össe, bizdiñ ekonomikamız da ösedi, teñgemiz twraqtanıp, byudjette tapşılıq bolmaydı, JİÖ artadı. Sol siyaqtı, köptegen makroekonomikalıq oñ körsetkişterdi de köremiz. Al endi kerisinşe, mwnay bağası tüsse, valyutamız da qwnsızdanadı, JİÖ-diñ ösu qarqını bäseñdeydi. Jäne de ekonomikada qwldırau fazası orın aladı. YAğni, «gollandıq auruğa» säykes, ekonomikanıñ bir bağıttılığı, şikizat ülken röl oynap ketip jatadı. Jalpılay alıp qaraytın bolsaq, bizdiñ ekonomikamız negizinen şikizattıq resurstarğa, solardıñ älemdik bağalarına täueldi. Al, şikizat bağalarınıñ twraqsız keletini belgili. Birde össe, birde tömendeydi. Qısqası, özine degen älemdik swranısqa baylanıstı. Al endi, memleket şikizat emes, dayın önim şığaratın bolsa, onda sol eldiñ ekonomikası twraqtı, täuelsiz, quattı boladı. Osı twsta ayta ketetin jayt, 2003 jılı memleketimiz 2003-2015 jj. arnalğan industriyalandıru bağdarlamasın qabıldağan bolatın. Maqsatı — ekonomikamızdı ärtaraptandıru, bir ğana bağıtpen şektelmey, basqa da salalarımızdıñ bärin damıtu edi. Bwl — sırtqı faktorlarğa täuelsiz ekonomika qwru üşin kerek boldı. Biraq, ökinişke oray, industriyalandıru bağdarlamalarınıñ özi oydağıday nätije bermedi. Sonday bağdarlamalar bir emes, birneşe märte kezeñ-kezeñimen qanşa ret qabıldandı. Olardıñ bäri köp jağdayda orındalmay qaldı. Keyin, 2010 jılı «Üdemeli industriyalıq innovaciyalıq damu bağdarlaması» engizildi. Sonda biz: «Bizde bir bağdarlama twr ğoy, onda nege tağı sonday bağdarlama qabıldap jatırmız?» degen swraq qoyğan edik. Ükimettiñ sol kezdegi jauabı bılay boldı: «Biz 2007-2009 jıldardağı dağdarısqa dayın bolmadıq. Sol jıldarı ülken şığınğa battıq jäne industriyalandıru bağıtındağı köptegen jobalarımızdıñ bäri qarjılandırılmay qaldı. Biz endi sol bağdarlamalardı 2015 jılı jüzege asırıp, industriyalanğan el qatarına kirip ülgermeymiz. Sondıqtan da «üdemeli» degen sözdi qosıp, tezdetip 2020 jılğa deyin ülgeruimiz kerek», - degen edi.  Ötken jılı 2025 jılğa arnalğan jaña strategiyalıq bağdarlama äzirlendi. Endi onı äzirleuge köptegen beldi sarapşı mamandar qatıstı, aldıñğı bağdarlamalardan negizgi erekşeligi de sol. Biraq bağdarlamanı äzirleu öz aldına, al onı orındauğa kelgende atqaruşı bilik jauaptı. Sonda teñgemizdiñ quattı bolıp, ekonomikamızdıñ bäsekege qabiletti boluında Wlttıq banktiñ ğana jauapkerşiligi twrğan joq, bwl jerde ükimettiñ aldına ülken mindet qoyıladı.

Teñgeniñ qwnsızdanuına äser etip jatqan tağı bir faktor — AQŞ-tıñ federaldı rezervter jüyesiniñ dollardıñ bazalıq payızdıq mölşerlemesin bekituimen baylanıstı. Ötken jıldan bastap onıñ maqsattı türde ösip kele jatqanın bayqaymız. Osı naurız ayında 1,5 %-dan 1,75 %-ğa köterildi. Ötkende, mausım ayında 1,75 %-dan 2 %-ğa köterildi. Bwl — dollar bükil elderdiñ valyutalarına qatıstı öziniñ qwnın arttırdı degen söz. Sodan beri barlıq damuşı memleketterdiñ, säykesinşe bükil düniejüzi elderi valyutalarınıñ qwnsızdanğanın bayqaymız.

— YAğni, AQŞ-tıñ federaldı jüyesiniñ payızdıq mölşerlemesin köterui özge valyutalardıñ qwnsızdanuına tikeley äri avtomattı türde ıqpal ete me?

—  Iä. Onıñ sebebi mınada. Damuşı elderge köbine-köp şeteldik investorlar qarjı qwyadı. Tüpki maqsattarı — köbirek tabıs tabu. Köp jağdayda osı maqsattarına jetip te jatadı. Biraq olar ülken täuekelge bara otırıp jetedi. YAğni, sol damuşı elderdiñ normativtik zañdarınıñ äli de bolsa damımağanın, ol jerde qılmıstıñ köp bolatının, tipti, töñkeristiñ de bolıp ketui mümkin ekenin bile twra, özderiniñ qarjıların qwyadı. Al endi, AQŞ federaldı rezervtik jüyesi payızdıq mölşerlemesin köterip jatsa, olar bazalıq payızdıq mölşerleme köterilgennen keyin özge de payızdardıñ, atap aytqanda — depozittiñ, qwndı qağazdardıñ payızdarı köteriletinin biledi. Säykesinşe, investorda «Men qinalıp, ülken täuekelge barıp, damuşı memleketterge aqşamdı qwyğannan göri, odan da AQŞ-tıñ depozitinde wstasam, bolmay ma» degen oy tuındaydı. Sonda kapital ağımı damuşı elderden ketedi de, AQŞ-qa ötedi. Investiciyanıñ dollarmen keletini belgili. Demek, bizde dollarğa degen swranıs avtomattı türde payda boladı. Kelip jatqan investiciya toqtağandıqtan, oğan degen swranıs artadı. Damuşı elder osı processti qattı sezinedi. Sebebi, olar investorlardıñ aqşasına belgili bir därejede täueldi. Damuşı memleketterdegi scenariydi osılay köremiz.

Bwl aytılğandardan bölek, soñğı uaqıtta qattı äserin tigizip jatqan üşinşi bir faktor bar. Ol — Reseyge qatıstı salınıp jatqan sankciyalar. Mısalı, reseylik kompaniyalarğa salınğan sankciyalar sol kompaniya akciyalarınıñ kürt tüsip ketuine ıqpal etti. Ärine, sol kompaniyalarda qazaqstandıq investorlar da otıruı mümkin. Demek, belgili bir därejede olar da öz qarajattarınan ayırıldı degen söz. Tura sol siyaqtı, endi sol kompaniyalardıñ qatarına bankterdi de qosıp otır. YAğni, äli naqtı salınbasa da, bizde jwmıs istep jatqan bankterdiñ de attarı atalıp qaldı. Resey qor birjasında bolğan jağday birden bizdiñ qor birjamızğa da äserin tigizedi. Rubl' qwnsızdanıp jatsa, bizdiñ qor birjamız da investorlar köptep dollar satıp ala bastaydı. Sebebi, erteñ teñge qwnsızdanadı dep oylaydı. Sol oy birden teñgeniñ de qwnsızdanuına äkep soğadı. Nege onday oy qalıptasıp otırğanın da aytayın. Sebebi Wlttıq bank rubl'di 5,5 köleminde wstap otıru sayasatın közdeydi. 2015 jıldan bergi jağdaydı qarap otırsaq, rubl' qwnsızdansa teñgemiz de qwnsızdanğan. Rubl' qwndı bola bastasa, teñgemiz de qwndı bola bastağan. Ekeuiniñ arasındağı tığız baylanıstı köre alamız. Bwl endi, Wlttıq banktiñ sayasatı. Onı aqtauğa da boladı, dattauğa da boladı. Aqtaytın jağı — bärimizge belgili, Resey rubl'darın erkin aynalımğa birinşi jiberdi. 2015 jılı teñgemizdiñ qwndı bolğanı sonşa, 1 rubl' 2,5 teñgege deyin qwnsızdandı. Sol kezde biz mınaday tendenciyanı kördik. Bizdiñ halıq Resey tauarların, sonıñ işinde, zañdı-zañsız joldarmen qanşama kölik satıp äkele bastadı. Odan bölek, azıq-tülik önimderin jappay satıp ala bastadı. Tipti, Mäskeuden päter satıp alğandarı da boldı. Nätijesinde, bizden kapital ağımı boldı. Qazaqstanda kapital saqtalmay, bäri Reseyge ötti. Wlttıq bank basşılığı auısqalı, rubl' qalay jüredi, teñge de solay jürip kele jatır. Teñgemizdi qwndı qılıp jibersek, bizden kapital ketip qaladı. Sondıqtan rubl' qwnsızdansa biz de qwnsızdandıramız.

— Wlttıq banktiñ teñgeni erkin aynalımğa jibermey, sonşa uaqıt wstap twruınıñ sebebi nede?

— Olay isteudiñ qajeti joq pa edi dep oylaymın. Sebebi, N.Nazarbaevtıñ özi: «Erkin aynalımğa jiberuimiz kerek, sebebi teñgemizdi wstap twru üşin 28 milliard dollar jwmsaldı» degen bolatın. Al 28 milliard dollar az qarajat emes. Salıstırmalı türde aytar bolsaq, «EKSPO-2017» körmesiniñ özine 3,5 milliard dollar jwmsalğan. Al sol körmeni ötkizu üşin biz äleumettik bağıttağı qanşama şığındardı tejedik. Tipti, balalardıñ mekteptegi tegin tamağına da şekteu qoyıldı. Sonda ketken qarjı — 3,5 milliard dollar. Al, teñgemizdi 1-2 jıldıñ köleminde wstap  twru üşin ketken qarajat — 28 milliard dollar. Şının aytqanda, ol aqşağa qanşama äleumettik jobalardı şeşuge bolatın edi, qanşama twrğın üy saluğa bolatın edi?...

—        Halıq arasında bir dollardıñ qwnı 460-500 teñgege deyin jetui mümkin degen aqparat jeldey jelip jür. Kün sayın köterilgen bağamğa qarasaq şındıqqa da janasatın siyaqtı ma?...

— Bwl da — men aytqalı otırğan teñgeniñ qwnsızdanuına aparatın faktorlardıñ tağı biri. Öziñiz de aytıp otırğanday, «Dollar men teñgeniñ ayırması 400 teñge bolıp ketui mümkin» degen söz halıqqa belgili bir därejede senim wyalatadı. Osınday qauesetke sengen halıq jappay dollar satıp ala bastaydı. Tipti, eşqanday ekonomikalıq negizi joq bir maqalanıñ özi dollarğa degen swranıstı arttırıp, teñgeniñ qwnsızdanuına septigin tigizedi.

—  Türik lirasınıñ qwnsızdanuı da teñgemizge ıqpal etip jatır ma?

— Qazir biz liranıñ kädimgidey qwnsızdanuın bayqap otırmız. Türkiyanıñ ortalıq banki özderiniñ bazalıq payızdarınıñ mölşerlemesin 16 %-ğa köteredi dep aytıp jatır. 16 % — öte ülken payız. Kezinde onday payızdı biz de qoyğanbız. Qazirgi uaqıtta bizdegi bazalıq payız mölşerlemesi — 9 %. Aqırındap tüsip kele jatır. Bazalıq payızdıq mölşerleme neğwrlım joğarı bolğan sayın, sol eldiñ valyutasınıñ qwnı da soğwrlım joğarı boladı. Sebebi, sol eldegi depozitterdiñ payızı, qwndı qağazdardıñ payızı joğarı boladı. Tiisinşe, investorlar sol valyutağa qızığıp keledi. Joğarıda aytıp ötkenimdey, onday kezeñnen biz de ötkenbiz. Alayda, mwnıñ tiimsiz twsı bar. Bazalıq payızdıq mölşerleme joğarı bolğannan keyin basqa da payızdardıñ bağası ösedi. Mäselen, depozittiñ payızı joğarı bolsa, kredittiñ de payızı köteriledi. 2014-15 jıldarı bizde tipti bankter de ipotikalıq nesie beruden bas tarttı. Sebebi, payızdar öte joğarı boldı. Sol jıldarı bölip töleuge beretin bankter, tek nesie beretin boldı. Al endi, qazir bazalıq payızdıq mölşerleme 9 %-ğa deyin tüsti. Ekinşi deñgeyli bankter Wlttıq bankten teñgeni 9 %-ben aladı da üstine marjasın qosıp halıqqa beredi degen söz. Bizde qazirgi uaqıtta nesie alu tiimdi bola bastadı. Bwl — bazalıq payızdıñ tömendeuine baylanıstı. Al endi, Türkiyada kerisinşe jağday orın alıp jatır. Ol bizdiñ ekonomikamızğa tikeley äser etedi dep ayta almaymız. Kerisinşe, lira qwsızdansa bizdiñ halıqqa tiimdi boladı. Mısalı, Türkiyağa barıp demalu ıñğaylıraq boladı. Ärine, bwl jağday işki turizmge keri äserin tigizui mümkin. Sebebi, elimizde demalğannan göri, bağasında ayırmaşılıq joq Türkiyağa barğan jön sanaytındar köbeyedi.

—          Sizdiñşe, teñgeniñ qwldırauı qaşanğa deyin jalğasuı mümkin?

— Teñgeniñ bügingi qwnsızdanuı — osı jıldıñ şıñı dep oylaymın. Dollar men teñgeniñ ayırmaşılığı 367 teñgege deyin baruı — osı jıldağı eñ joğarğı körsetkiş dep sanaymın. Kerisinşe, endi dollar bağamı tüsui kerek. Olay oylauımnıñ sebebi, 2015 jıldan bergi uaqıttı qarasaq, jıl sayın tamız ayında teñge qattı qwnsızdanadı. Ötken jılı da, onıñ aldıñğı jıldarda da tamız aylarında osı jağday qaytalanuda. Ötken jılı qırküyek-qazan aylarında da biraz qwnsızdanu boldı. Oğan da sol, jaña aytıp ötkenimdey, qaueset sebep boldı. «EKSPO-2017» körmesi bitkennen keyin deval'vaciya boladı» - degen daqpırt halıqtıñ äbden senimin jaulap aldı. Söytip, halıq köptep dollar satıp ala bastadı. Osılay qoldan ösirildi.

—        Wlttıq bank teñgeniñ qwnsızdanuına qatıstı qanday şara qoldanıp otır?

— Negizinde, Wlttıq bank bwl qwnsızdanudı auızdıqtay aladı. Olardıñ qolında twrğan dünie. Qarap otırsaq, Wlttıq bank ötken jılı tamız ayında da, qırküyek-qazan aylarında da intervenciya jasadı. Ol kezdegi intervenciyanıñ kölemi şamamen 500 mln. dollardan asıp jığıldı. Ötken aydağı intervenciyalıq jağdaydı qarasaq, Wlttıq bank eşqanday aralaspağan. Olay bolsa, «Qazir nege intervenciya jasamay twr?» degen swraq tuındaydı. Meniñ oyımşa eki jağday boluı mümkin. Birinşisi — bizde byudjet tapşılığı joğarı. 2014 jıldan beri byudjet tapşılığın wlttıq qordan audarımdar arqılı jauıp kele jatırmız. Meniñ oyımşa, tura osı uaqıtta sol audarımdardı jasap jatqan siyaqtı. Osınday,  dollar köterilip twrğan kezde audarıp aludı közdep jatqan da boluı mümkin. Sebebi dollar arzan kezde audarğannan göri, qımbat kezde audarğan paydalıraq. Bwl —byudjet üşin tiimdirek. Byudjet tapşılığın jabuğa mümkindik boladı. Ekinşisi — bwl lobbi toptardıñ äserinen boluı mümkin. Mısalı, mwnaydı eksporttaytın kompaniyalarğa mwnaydı qazirgidey joğarı bağamen eksporttau tiimdirek. Meniñ oyımşa belgili bir azamattar, kapitalister ıqpal etip otırğan siyaqtı. Bwlar endi, boljam ğana. Al, Wlttıq bank dollardıñ bwdan äri ösuine jol bermeydi dep oylaymın.

— Wlttıq ekonomika ministri Timur Süleymenov bwl qwnsızdanu halıqtıñ qaltasına qattı äser etken joq, sondıqtan dürligetin eşteñe joq dep mälimdedi. Biraq, bwl — büginge deyin bağamdanğan ahual. Al, qazirgi tañda «dollar köterildi» degen jeleumen bağanıñ kürt artqanı da bayqaladı. Bir köterilgen bağanı qaytara almasımız da anıq. Ministrdiñ sözi men bügingi bağada ayırmaşılıq bar ma?

— Meniñşe, ükimet ünemi osınday poziciya wstaydı. Mwnday sözge üyrenetin kez keldi. Ükimettiñ negizgi mindeti — halıqtı sabırğa şaqıru. Sondıqtan da olar osınday sözderdi köp aytadı. Biraq, 1-2 aptanıñ aynalasında dollardıñ öte qattı köterilui bağalarğa keri saldarın tigizdi. Dollar össe, şetelden tauar äkelip jürgen käsipkerler bağanı köterip qoyadı. Sebebi, olarğa da tabıs tabu kerek. Qazir bağalar ösip jatır. Bir ökiniştisi, bir köterilgen bağa keyin tüspeydi. Bizdegi Antimonopoliyalıq komitet qana bağanı tım ösirip jatqandarğa aralasa aladı. Eger bağanı ösiruşi tarap öz äreketin negizdep berip jatsa, olardıñ da qolınan eşteñe kelmeydi. Odan keyin bizde mınaday da jağday bar. Dollar össe boldı, şetelden äkelmey-aq, işki narıqtıñ tauarın satıp twrsa da onıñ bağasın ösiretin käsipkerlerimiz de bar. Bwl da halıqtıñ byudjetine tiimsiz äserin tigizedi.

Wlttıq bank jılda inflyaciyanı auızdıqtauğa tırısıp kele jatır. Ärine, birinşi kezekte twtınuşılar üşin jasauda. Bağanıñ qattı öspegeni halıq üşin jaqsı. Wlttıq banktiñ osınday  inflyaciyalıq targetteu sayasatın jürgizui de sondıqtan. 2015 jılı bizde 13,6 %-dıq inflyaciya boldı. Bwl — äjeptäuir inflyaciyalıq ösim. Oğan deyingi jıldardıñ bärinde 7-8 % köleminde bolğan. Sol kezde teñgeniñ qattı qwnsızdanuı belgili bir därejede halıq twtınatın tauarlardıñ qattı ösip ketuine sebep boldı. Al odan keyingi jıldarda inflyaciyalıq targetteu sayasatın qolğa aldı da, endi aqırındap inflyaciyanı auızdıqtauğa äreketter jasalınuda. Ötken jılğı inflyaciya 7,1 % boldı. Endi biıl maqsattı mejede 6 % boladı dep boljanuda. 2020 jılı 4 %-dan asırmaymız degen maqsat qoydı. Men belgili bir därejede osı sayasattıñ orındalğanı dwrıs dep oylaymın. Sebebi, eger de inflyaciya tömen bolsa, onda tauarlardıñ bağasınıñ da şarıqtauı tömendeydi. Al, inflyaciya 4 % bolsa, jañağı Wlttıq banktiñ 9 %-dıq bazalıq mölşerlemesi de tüsedi. Mäselen, 7 %-ğa, 6 %-ğa nemese 5 %-ğa tüsetin bolsa, ekinşi deñgeyli bankter de öziniñ payızdarın tüsiredi. Nesie alu qolaylı boladı. Ipotekalıq nesieni 7 % emes, 6 %-ben, keyingi jıldarı  5%-ben alu mümkindikteri boladı. Ol belgili bir därejede halıqqa ıñğaylı. Al biraq, ekonomisterdiñ arasında «Wlttıq banktiñ sayasatı käsipkerlerge tiimsiz. Sebebi, olar tauarlarınıñ bağasın ösire almaydı. Nätijesinde ekonomika da öspeydi» degen mändegi tartıs bar. YAğni, olar tauardıñ bağasın ösire almasa, köp tabıs taba almaydı, jwmısqa köp adam qabılday almaydı, salıq ta köp tölenbeydi. Sondıqtan osı proceste kelispeuşilik bar.

Toqeteri, bizde jıl basınan beri qarayğı altı ayda 2,9 payız ğana inflyaciya bolğan. Tauar bağaları da qattı qımbattamağan. Biraq qazir ösim bayqaladı. Mısalı küzde tağı ösedi, jaña jıldıñ aldında tağı ösedi. Endi, arı qarayğı ahual Wlttıq bankke sın.

 Äñgimeñiz üşin rahmet.

“The Qazaq Times”