اقش-قىتاي قايشىلىعى تىنىق مۇحيتتى سوعىس الاڭىنا اينالدىرا ما؟

2018 جىلعى «تىنىق مۇحيت اياسى» اسكەري وقۋ-جاتتىعۋى گاۆاي ارالدارىندا باستالدى. تامىزدىڭ باس شەنىنە دەيىن جالعاساتىن كەزەكتى جاتتىعۋدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى قىتايدىڭ قاتىستىرىلماۋى. ونىڭ ەسەسىنە ۆەتنامنىڭ «تىنىق مۇحيت اياسىندا» العاش رەت بوي كورسەتۋى. بۇل تۋرالى كوپتەگەن ەلدىڭ ساراپشىلارى، ۆەتنامنىڭ اسكەري جاتتىعۋعا قاتىسۋىنا باسا نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن، سەبەبى بۇل امەريكا قۇراما شتاتتارى ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى قىتايدىڭ ىقپالىن قارسى تۇرۋ ءۇشىن، وڭىردەگى باسقا ەلدەرىمەن كۇش بىرىكتىرەتىنىن كورسەتەدى دەگەن پىكىردە.

اتالمىش جاتتىعۋعا اۋستراليا (اۆستراليا), برۋنەي، برازيليا، كانادا، چيلي، كولۋمبيا، فرانتسيا، گەرمانيا، ءۇندىستان، يندونەزيا، يزرايل، جاپونيا، مالايزيا، مەكسيكا، نيدەرلاندى، جاڭا زەلانديا، پەرۋ، وڭتۇستىك كورەيا، فيليپپين، سينگاپۋر، شري-لانكا، تايلاند، تونگا، ۇلىبريتانيا، اقش جانە ۆەتنام قاتارلى 26 ەل قاتىسۋدا. بۇلاردىڭ اراسىندا، ۆەتنام، برازيليا، شري-لانكا جانە يزرايل قاتارلى ءتورت ەل جاتتىعۋعا العاش رەت قاتىسىپ وتىر.  اقش تەڭىز كۇشتەرى الەمدەگى ەڭ اۋقىمدى تەڭىز جاتتىعۋىن 27 ماۋسىم كۇنى ىسكە قوسقان. 2 تامىزعا دەيىن جالعاساتىن اسكەري جاتتىعۋعا 25 مىڭ جاۋىنگەر، 52 سوعىس كەمەسى (سۇڭگۋىر كەمەلەردى قامتىعان) جانە 200-دەن استام سوعىس ۇشاعى قاتىسادى.

جاتتىعۋداعى اقش كۇشتەرى. فوتو: VOA.

اقش ساراپتاما ورتالىعىنىڭ اسكەري-تەڭىز ىستەرى جونىندەگى ساراپشىلارى، بۇل رەتكى اسكەري وقۋ جاتتىعۋدىڭ ماقساتى تۋرالى ايتقاندا: «قۇراما شتات ورتاق ماقساتتاعى ەلدەرمەن، ايتالىق دەموكراتيانى جاقتاۋشى ەلدەرمەن بىرلەسە اسكەري جاتتىعۋ وتكىزىپ وتىر. ال، سوتسياليستىك رەجيمدەگى ۆەتنامنىڭ بۇل جاتتىعۋعا قاتىسۋى الەم نازارىن اۋدارتادى. اسىرەسە، قىتايدى قاتىستىرماي، ۆەتنامدى وزىنە تارتۋى جاتتىعۋدىڭ ماقساتىن انىق اڭعارتىپ وتىر. ايتالىق، وزىمەن ءبىر ماقساتتاعى ەلدەردىڭ كۇشىن قىتايعا قارسى بىرلىككە الىپ كەلمەك»، – دەگەن كوزقاراستا.

26 مەملەكەتتىك باسىم كوبى قىتايعا جاقىن اۋماقتا ورنالاسقان. ۆەتنام بولسا قىتايدىڭ وڭتۇستىك ىرگەسىندە، وڭتۇستىك كورەيا مەن جاپونيا شىعىسىندا، ءۇندىستان وڭتۇستىك باتىسىندا، اۋستراليا، يندونەزيا، سينگاپۋر، مالايزيا، فيليپپين ەلدەرى قىتايدى اينالا قورشاپ جاتىر. كەڭ كولەمدەگى ستراتەگيادان الىپ قاراعاندا، اقش ءوز ىقپالىن وسى اۋماقتاعى قىتايدىڭ ىقپالىمەن تەڭەستىرۋ نەمەسە اسىرۋ ءۇشىن وسى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىن دامىتا تۇسۋگە تىرىسادى. ءدال وسى ماقساتتا، ۆەتنام مەملەكەتى دەموكراتيالى ەل سانالماسا دا كەزەكتى جاتتىعۋعا تارتىپ وتىر. كەزەكتى جاتتىعۋعا ۆەتنامنىڭ تارتىلۋى اقش-ۆەتنام قاتىناسىندا ماڭىزدى قادام بولىپ سانالادى. قازىرگى كەزدە وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنەن قىتاي ىقپالىن ىعىستىرۋ ءۇشىن اقش تارابى ۆەتنامدى ماڭىزدى سەرىك رەتىندە قاراستىرىپ وتىر.

ۆەتنامدا سوڭعى ەكى جىلدان بەرى قىتايعا قارسى دەمونستراتسيالار بەلەڭ الدى. ەل ازاماتتارى اراسىندا دا قىتاي كاسىپورىندارىنا دەگەن نارازىلىقتار كۇن سايىن ءورشي تۇسۋدە. 2016 جىلدان بەرى اقش پەن ۆەتنام اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كۇشەيە ءتۇستى. ناۋرىز ايىندا اقش-تىڭ ۇشاق تاسىمالداۋشى الىپ كەمەسى ۆەتنام جاعالاۋىنا كەلىپ توقتاپ، 40 جىلدان بەرى قايتالانباعان تاريحي وقيعاعا اينالدى. جاپونيانىڭ «ديپلومات» اتتى رەسمي باسىلىمى دا ۆەتنامدى ءۇندى-تىنىق مۇحيتىندا جاپونيانىڭ سەنىمدى سەرىكتەسى دەپ باعالاعان.

ۆەتنامدا دا قىتايعا قارسى نارازىلىق ءورشىدى. فوتو: The Chronicle Herald.

وسىنىڭ ءبارى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا اقش-تىڭ قىتايعا قارسى ۇلكەن ستراتەگياسى دەۋگە بولادى. «اقش-قىتاي اراسىندا سوعىس بولعان جاعدايدا قالاي بولماق؟» دەگەن ماسەلەگە تالداۋ جاساعان اسكەري ىستەر ماماندارى مەن ساراپشىلارى ءبىر اۋىزدان اۋە جانە تەڭىز سوعىسىنىڭ بولاتىنىن، تىنىق مۇحيت باستى سوعىس الاڭىنا اينالاتىنىن ايتقان. سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتا قىتاي تارابى وسىنى انىق زەرتتەپ تانىپ، ءوزىنىڭ تەڭىز جانە اۋە كۇشتەرىن باسا دامىتتى. بۇعان دەيىن قىتاي ءوزىنىڭ قۋاتتى قۇرلىق ارمياسىمەن ماقتانىپ كەلگەنى دە راس. قازىر قىتايدىڭ تەڭىز جانە اۋە كۇشتەرى تولىقتاي اقش-پەن تەڭ كەلمەسە دە، كەيبىر سالالاردا وق بويى وزىپ كەتكەنى ءمالىم. ونىڭ سەبەبىن ساراپشىلار، قىتاي تارابى وزىنە كەرەكتى نەگىزگى تەتىكتەردى تالداپ، سولاردى الدىمەن دامىتۋدى كوزدەگەنىمەن بايلانىستىرادى.

قىتاي تەڭىز ارمياسىن جەدەل دامىتۋدا. فوتو: Manila Livewire.

ەكى دەرجاۆا اراسىنداعى بۇل تىرەس، شىن مانىسىندە، ۇزاق جىلدار بويى جەتىلگەن قايشىلىق دەۋگە بولادى. ۇقساماعان ساياسي جۇيەدەگى جانە ۇقساماعان باعىتتاعى ەكى ەل بيلىگى تىنىق مۇحيت سىندى الىپ قازاندا بىرگە قايناي المايتىنىن بۇرىننان بىلگەن. سوندىقتان دا، بىلتىر قىركۇيەك ايىندا ترامپ قىتايدى قۇراما شتاتتىڭ ستراتەگيالىق قارسىلاسى رەتىندە رەسمي تۇردە اتادى. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە سەنەر بولساق، اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ەكونوميكالىق، ساياسي جانە اسكەري تەكەتىرەس بولاشاقتا اقش-رەسەي اراسىنداعى قايشىلىقتاردان دا اسىپ ءتۇسۋى بەك مۇمكىن.

“The Qazaq Times”