ساراپشىلار: ەۋروپا قىتايدىڭ ءار قادامىن قاداعالاۋى كەرەك

قىتاي ىقپالىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانى ورتا ازيالىق ءبىزدى عانا ەمەس، باتىس جۇرتىندا الاڭداتادى. قىتاي بيلىگىنىڭ جاڭا سىرتقى ساياساتى مەن ەكونوميكالىق ساياساتى ەل ىقپالىن ەۋرازيا، افريكا، ءتىپتى لاتىن امەريكاسىنا دەيىن كەڭەيتۋدە. بۇعان باتىس ەلدەرى نە ىستە جاتىر جانە نە ىستەمەك؟ ساراپشىلار نە دەيدى؟ وسى تاقىرىپتى قاۋزاپ كورەلىك.

قىتايدىڭ رەفورما جانە سىرت ەلدەرگە اشىق قاتىناس ورناتقاننان بەرگى ليدەرلەرىمەن سالىستىرعاندا شي ءجينپيڭنىڭ بيلىك پەن يدەولوگيالىق باقىلاۋدى ورتالىقتاندىرۋ قادامدارى قۋاتتى ءارى تابىستى بولدى. ول ورتاعا سالعان كوپتەگەن ساياسي ۇستانىمدار اراسىندا «قىتايلىق باعدارلاما» مەن «ادامزات ورتاق تۇلعا» قاتارلى ۇستانىمدارى قىتايدىڭ سىرتقى بايلانىستارىنىڭ ماڭىزدى بولەگىنە اينالدى.

جاقىندا بواو ازيا ەكونوميكالىق فورۋمىندا «ادامزات ورتاق تۇلعا» يدەياسىن تاعى دا اتاپ ءوتتى.  قىتايدىڭ «شينحۋا» رەسمي اقپارات اگەنتتىگىنىڭ حابارلارىندا «قىتاي داۋىسى»، «ازيا داۋىسى»، «الەم داۋىسى» ادامزاتتىڭ ورتاق تۇلعاعا اينالۋ ءداۋىرىن جاقىنداتتى»، – دەي كەلىپ، شي ءجينپيڭنىڭ ءسوزىن العا تارتتى. جالپى، سوڭعى كەزدەرى قىتاي ءوزىنىڭ سىرتقى اسەرىنە كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ جاتقانى بايقالادى. وسىعان بايلانىستى بىرقاتار ەۋروپالىق ساراپشىلار: «ەۋروپا ەلدەرىنە قىتايدىڭ كەڭەيۋ قادامىن نەعۇرلىم انىق ءبىلۋى جانە قارسى كۇرەستىڭ جاڭا ستراتەگيالارىن جاساۋى قاجەت»، – دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

قىتايدىڭ ەۋروپاداعى ىقپالى: باتىس-شىعىس ەۋروپادا بىردەي ەمەس

2013 جىلى قىتاي مەن ورتا، شىعىس ەۋروپانىڭ 16 ەلى بىرلەسىپ، «16+1» ىنتىماقتاستىعىن قۇردى. سونداي-اق، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى ارقىلى ورتا جانە شىعىس ەۋروپادا بىرقاتار ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى ينۆەستيتسيالاۋعا ۋادە بەردى. «شينحۋانىڭ» مالىمەتىنە قاراعاندا، قىتاي ورتا، شىعىس ەۋروپاعا 9 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا سالماق. ايتالىق ۆارشاۆادا جاڭا اۋەجاي قۇرىلىسى، سەربيا مەن ۆەنگريا اراسىنداعى جوعارى جىلدامدىقتى تەمىر جول قاتارلى ينۆەستيتسيالىق جوبالارى بار.

دەگەنمەن، التى جىلدان بەرى قىتاي تارابى ۋادە ەتكەن بۇل جوبالاردىڭ كوبى جۇزەگە اسقان جوق. كەيبىر ورتا جانە شىعىس ەۋروپا ەلدەرى قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋدان پايدا تاباتىندارىنا كۇمانمەن قاراي باستادى. ەۋروپالىق Project Sinopsis مەديا جوباسىنىڭ جاۋاپتىسى مارتين حالا (Martin Hala), قىتاي مەن ەۋروپانىڭ قارىم-قاتىناسى تۋرالى الاڭداۋشىلىعىن جەتكىزىپ، قىتاي مەن شىعىس ەۋروپا اراسىنداعى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستىڭ باتىس ەۋروپامەن بولعان بايلانىستاردان ءالسىز ەكەنىن، بىراق قىتايدىڭ ىقپالى بىرتىندەپ جوعارلاپ كەلە جاتقانىن ايتادى.

مارتىن حالا سوزىندە: «قىتايدىڭ اقشاسىنىڭ تارتىمدى بولاتىنى قىتاي «شارت قويمايدى». ەۋرووداقتان بولىنەتىن قاراجاتقا اشىق بولۋ جانە قاراجات جۇمسالىمىن قاداعالاۋ سىندى تالاپتار ەرە جۇرەدى، ال، قىتاي قاراجاتىندا مۇنداي تالاپتار جوق. كادىمگى قالىپتى مامىلەلەر ءۇشىن پايدالانۋ وڭاي»، – دەدى. ونىڭ پىكىرىنشە، شىعىس ەۋروپا ءبىر كەزدەرى كوممۋنيزمنەن بەت بۇرعان، الايدا ولار قىتايدىڭ كوممۋنيزمى باسقاشا دەپ قارايدى. ول جانە مىنا ءبىر ماڭىزدى ءتۇيىندى اتاپ ءوتتى: «2008 جىلعى ەكونوميكالىق داعدارىس پەن 2015 جىلعى ميگراتسيا داعدارىسى شىعىس ەۋروپالىقتاردىڭ 1989 جىلى ۇمتىلعان دەموكراتيالىق كاپيتاليزم سەنىمىنە ۇلكەن سوققى بولدى. تۇستا كوپتەگەن ادامدار قىتايدىڭ «بايلىققا تولى كۇنگەي بەتىن» كوبىرەك كوردى دە، «ديكتاتۋراداعى تەرىسكەي بەتىنە» كوز جۇمدى».

باتىس ەلدەرى قالاي قابىلدايدى؟

گەرمانياداعى Mercator قىتاي زەرتتەۋ ورتالىعى (MERICS) عىلىمي ديرەكتورى  كريستين شي-كۋپفەر (Kristin Shi-Kupfer) قۇراما شتاتتاعى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ازيا وداعىندا سويلەگەن سوزىندە: «ەۋروپا قىتايدىڭ بارلىق قادامدارىنان ساقتانۋعا ءتيىس بولسا دا، قىتايدىڭ توتاليتاريزمگە بەيىمدەلىپ كەلە جاتقانىن ءتۇسىنۋ كەرەك»، – دەگەن ويىن ورتاعا سالدى. ول ەو ءوزىنڭى باق-تارىنا جانە اكادەميالارىنا قارجى ءبولىپ، ەو بىرلىگىن نىعايتۋى كەرەك ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

گەرمانياداعى اتالعان زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋشىسى مارەيك وحلبەرگ (Mareike Ohlberg) بۇل تۋرالى: «قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى اقپاراتتىق ناسيحاتتىڭ بارعان سايىن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتە المايتىنىن تانىپ جەتتى. تەك ول عانا ەمەس، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ قولداۋىنا مۇقتاج ەكەنىن، باسقا ەلدەردىڭ كوزقاراسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋى قاجەت ەكەنىن ءبىلدى. «قىتاي باعدارلاماسى» ساياساتى مىنە وسى باعىتتاعى قادامنىڭ ءبىرى»، – دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى. مارەيك وحلبەرگتىڭ پىكىرىنشە، ەۋروپا قارسى شارالاردىڭ سىرتىندا ءوزىنىڭ دەموكراتيالىق جۇيەسىن نىعايتۋى كەرەك.

كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سان-ديەگوداعى ءبولىمى «XXI عاسىر جوباسىنىڭ» جەتەكشىسى سيۋزەن شريك حالىقارالىق ستراتەگياداعى قىتاي مەن رەسەيدىڭ ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارىن سالىستىرا كەلە، ەكى ەلدىڭ ءتۇرلى ەكونوميكالىق مۇددەگە يە ەكەنىن العا تارتادى. رەسەي بولسا ءىرى ەنەرگەتيكالىق ەل رەتىندە مۇناي باعاسىنىڭ جوعارىلاۋىن ءۇمىت ەتەدى. سوندىقتان، الەمدەگى، اسىرەسە ورتا-شىعىستاعى تۇراقسىزدىق رەسەيگە كوبىرەك پايدا اكەلەدى. بىراق، قىتاي ءۇشىن تۇراقتى سىرتقى جاعداي بارىنشا ءتيىمدى.  سيۋزەن سوزىندە: «ساياسي جاعدايلارعا كەلەتىن بولساق، پۋتين دەموكراتيالىق باتىس ەلدەرىندەگى ساياسي جاعدايدىڭ تۇراقسىزدىعىنان ۇمىتكەر. بۇل تۇرعىدا شي جينپيڭ «ءبۇلدىرۋشى» بولعىسى كەلمەيدى، الايدا قۇرمەت پەن مارتەبەگە يە بولعىسى بار. بۇل باتىستىڭ ونىمەن ىنتىماقتاسۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر»، – دەدى.

بۇل پىكىرلەردەن ەۋروپا مەن قىتاي اراسىنداعى تىرەستىڭ اۋقىمدىلىعىن اڭعارۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە قىتاي مەن باتىس اراسىنداعى قارسىلاستىق رەسەي مەن باتىس اراسىنداعى شيەلەنىستەن باسقاشا بولماق.

“The Qazaq Times”