فوتو: كورنەكى سۋرەت

وتكەن ايدا عانا استانادا ورتا ازيانىڭ بەس مەملەكەتى باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن سامميت وتكەنى بەلگىلى (تۇركىمەنستان پرەزيدەنتىنىڭ اتىنان اكچا نۇربەرديەۆا قاتىستى). وسىنداي «ءتورت كوز تۇگەل» كەزدەسۋدىڭ ۇزاق جىلدار بويى مۇمكىن بولماعانى بەلگىلى. دەگەنمەن، قالاي دەسەك تە تاريحي كەزدەسۋ اقىرى ءوتتى. بىراق اتالعان سامميتكە رەسەي پرەزيدەنتى شاقىرىلمادى. ياعني، بۇل كەزدەسۋ —  رەسەيسىز وتكەن العاشقى كەزدەسۋ رەتىندە دە ماڭىزدى. بۇل ءبىر قاراعاندا، اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي اسا ماڭىزدى قۇبىلىس بولىپ كورىنبەگەنمەن دە، كەڭەس ۇكىمەتىنەن «ەنشىلەرىن الىپ كەتكەندەرىنە» جيىرما جىلدان اسسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن ءىرى كۇشتەرگە «جالتاقتاپ» كەلە جاتقان ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ تىڭ قادامدارى سانالادى. الايدا، نەگىزگى ايتپاعىمىز بۇل ەمەس.

استانا ءسامميتى، 15 ناۋرىز، 2018 جىل. فوتو: akorda.kz

سول كەزدەسۋدىڭ قازاقستان مەن وزبەكستان پرەزيدەنتتەرى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن شافكات ميرزياەۆتىڭ مۇرىندىق بولۋلارىمەن ءوتۋى. ءيا، وزبەك باسشىسىنىڭ سوڭعى ۋاقىتتارى وسىنداي بەلسەندى ارەكەتتەرىنىڭ جيىلەپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ونىڭ سونداي ساياسي قادامدارىنا باعا بەرگەن حالىقارالىق ساراپشىلار دا، بيلىك باسىنا كەلگەن كۇننەن-اق، وزبەكستاننىڭ سول ۋاقىتقا دەيىنگى «جابىق ساياساتىنا» وزگەرىس ەنگىزگەن ميرزياەۆ ايماققا جەتەكشىلىك ەتۋدەن ءۇمىتتى مە دەگەن بولجامدار دا جاساپ ۇلگەردى.

ونىڭ ۇستىنە، «ەشكىمگە ەسىگىن اشپايتىن» وزبەكستان جاقىندا عانا تاجىكستانمەن ۆيزاسىز رەجيمگە قاتىستى كەلىسىمشارتقا قول قويدى. ميرزياەۆتىڭ وزبەكستاندا جۇرگىزگەن رەفورمالارى مەن ونىڭ تۇركىمەنستان، قىرعىزستان، تاجىكستان جانە قازاقستانعا جاساعان رەسمي ءىسساپارلارى وسى «بەستىكتىڭ» ورتا ازيادا ەۋروپا وداعى سياقتى ينتەگراتسيالىق وداق جاساۋ نيەتتەرى بار ما دەگەن پىكىرتالاستارعا ارقاۋ بولدى. بۇل — باتىستىق ساراپشىلار مەن ساياساتكەرلەردىڭ دە ۇنەمى نازارىن اۋدارعان ماسەلە. ونىڭ ۇستىنە، باتىس ەلدەرى «ورتا ازيادا بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەردىڭ قايسىسى ۇستەمدىككە يە بولماق؟»، - دەگەن سۇراقتى ۇنەمى تالقىلاپ، وسىعان قاتىستى جورامالدار جاساۋ ءۇشىن اتالعان بەس ەلدىڭ ساياسي قيمىلدارىن باعۋدا. وزگە سىرت ەلدەردى بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، اتالعان «بەستىك» اراسىندا دا ءوزارا بولجام تولاستاماي تۇر. الدەن-اق، وزبەكستاندى ورتا ازيانىڭ "جانى" رەتىندە كورۋشىلەر دە تابىلۋدا. وعان مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق، تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحموننىڭ تىلىمەن ايتساق: «وزبەكستان پرەزيدەنتىنىڭ ءوز ەلىندە دە، ورتا ازيانىڭ وزگە مەملەكەتتەرىندە دە تانىمالدىلىعى سونشا، ءاربىر ساياساتكەر وعان قىزىعىپ قارايدى»...

حالىقارالىق ساياسي بەلسەندىلىگىمىز بەن ەكونوميكامىزدىڭ وزىق بولعانىنا قاراماستان، ءبىزدىڭ ەمەس، وزبەكستاننىڭ، ياعني وزبەك باسشىسىنىڭ ورتا ازياداعى باستى ساياسي فيگۋراعا اينالۋى مۇمكىن ەكەندىگى نەگە كوپ تالقىلانۋدا؟ سالىستىرۋ ماقساتىندا ەمەس، جالپى ميرزياەۆ تۋرالى وسىنداي پىكىرلەر نەگە تۋىنداعانىنا ازىراق ءۇڭىلىپ كورسەك... بيلىك باسىنا كەلگەنىنە ءبىر جىلدان ەندى عانا اسقان ميرزياەۆ كەزىندە تاشكەنتپەن دۋشانبە اراسىنداعى سالقىن قارىم-قاتىناس جاقسارىپ، ەكى ەل قاتىناسىنداعى مۇز ەري باستادى. نەگىزىنەن، تاجىكستان مەن وزبەكستاننىڭ اراسىندا مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى ۇيىمداستىرىلماعالى تۋرا 18 جىل بولىپتى. وزبەكستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتىڭ تۇسىندا ەكى ەل قارىم-قاتىناسىنىڭ ناشارلاعانى سونداي، تاراپتار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك قارۋلى قاقتىعىس دەڭگەيىنە دەيىن شيەلەنىسكەن ەدى. ناۋرىز ايىندا تاجىكستانعا رەسمي ساپارمەن بارعان ميرزياەۆ، ارىپتەسى راحمونمەن كەزدەسۋىندە ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ەكى ەل اراسىندا داۋلى ماسەلەگە اينالعان روگۋن گەس جوباسىنا قاتىستى كەلىسىمشارتتىڭ اياقتالۋىنا سەبەپشى بولدى. سونىمەن قاتار، تاراپتار ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا كولەمىن بىرنەشە ەسەگە ارتتىرۋ، سەرىكتەستىك قۇرۋ سىندى ماسەلەلەردە مامىلەگە كەلدى.

ميرزياەۆ تاجىك پرەزيدەنتىمەن. فوتو: worldbulletin.net

سونىمەن قاتار، ميرزياەۆ بيلىك باسىنا كەلگەنىنە كوپ بولا قويماعان قىرعىزستان پرەزيدەنتى سوورونباي جەەنبەكوۆپەن دە جىلى قارىم-قاتىناس ورناتۋدا. وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا تاشكەنتكە رەسمي ساپارمەن بارعان س.جەەەنبەكوۆ وزبەك ارىپتەسىنىڭ جومارتتىعىنا تاڭقالعان ەدى. ميرزياەۆ، وزبەكستان بانكتەرىنەن قىرعىزستانعا 100 ملن دوللارلىق نەسيە بولىنەتىنىنە ۋادە بەرگەن ەدى. سول كەزدەسۋدە تاراپتار وزبەكستان-قىرعىزستان-قىتاي تەمىرجول جەلىسىنىڭ قۇرىلىسىن جەدەلدەتۋ ماسەلەسىندە دە كەلىسىمگە كەلگەن ەدى.

ميرزياەۆتىڭ تاعى ءبىر نازار اۋدارتارلىق قادامدارىنىڭ ءبىرى — تۇركىمەنستانمەن ارا-قاتىناسىن جاقسارتۋى ەدى. وتكەن جىلى وزبەكستان باسشىسى ناۋرىز جانە مامىر ايلارىندا ەكى رەت تۇركىمەنستانعا ساپارلاپ، گۋربانوگلۋ بەردىمۇحامەدوۆپەن ەكىجاقتى ديالوگ قۇردى. تاراپتار ەلەكترەنەرگياسىنىڭ وزبەكستاننىڭ ەنەرگيا جۇيەسى ارقىلى تۇركىمەنستاننان قازاقستان مەن قىرعىزستانعا جەتكىزۋگە قاتىستى ماڭىزدى قۇجاتقا قول قويدى. وزبەكستان مەن تۇركىمەنستاننىڭ كاسپي تەڭىزىندە بۇدان بىلاي مۇناي-گاز كەن ورىندارىن جۇرگىزۋ ماسەلەسىندە دە بىرگە جۇمىس ىستەۋگە شەشىم شىعارۋلارى ماڭىزدى.

ميرزياەۆ تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى گۋربانوگلۋ بەردىمۇحامەدوۆپەن. فوتو: qha.com.ua

ال ەندى، رەسەيدىڭ ارالاسۋىنسىز، ورتا ازياداعى كەڭ اۋقىمدى ينتەگراتسيالىق جوبالاردى كىم قارجىلاندىرماق؟ ول ەلدىڭ قىتاي بولۋى مۇمكىن بە؟

وتكەن جىلدىڭ مامىر ايىندا ميرزياەۆ بەيجىڭگە جاساعان رەسمي ساپارى كەزىندە بارلىعى 23 ملرد دوللار تۇراتىن 105-كە جۋىق ەكىجاقتى كەلىسىمشارتتار مەن قۇجاتتارعا قول قويدى. بەيجىڭ ۇكىمەتى دە وزبەكستاننىڭ بارلىق جەتەكشى سەكتورلارىن، اسىرەسە ەنەرگيا، مۇناي وڭدەۋ، اۋىلشارۋاشىلىق سەكتورلارىن جاڭعىرتۋعا دايىن.

شافكات ميرزياەۆ جانە شي جينپيڭ. فوتو: kamuoyu.org

ميرزياەۆتىڭ، قىتايلىق ليدەر شي جينپيڭپەن (سي تسزينپين / Xi Jinping) ديالوگ قۇرا بىلگەنى راس. ونىڭ ءبىر دالەلى — ەكى ەل باسشىلارىنىڭ «ۇلى جىبەك جولىن» قۇرۋ ماسەلەسىندە كەلىسىمگە كەلۋلەرى. ماماندار قىتايدىڭ بۇل جوباسىنىڭ ەەو (ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق) مەن تمد اياسىنداعى باسقا جوبالارعا بالاما رەتىندە ويلاستىرعانىن دا ايتۋدا. مىنە، سوندىقتان دا وزبەكستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا قاتىسۋدان باس تارتقان. ال تاجىكستان ءالى ەكىويلى.

ۋاشينگتون كرەملگە ايماقتىڭ وسى بەس ەلىنە ۇستەمدىك جۇرگىزۋگە ۇمتىلادى دەپ كىنا ارتادى. امەريكالىق گەنەرال دجوزەف ۆوتەل دە ترامپقا ۇسىنعان بايانداماسىندا: «رەسەي اقش پەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىق پەن سەرىكتەستىك جۇمىستارىنا كەدەرگى جاساۋ ءۇشىن تىرىسادى»، - دەگەن.

رەسەي دە بۇعان جاۋابىن كەشىكتىرمەدى. رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن جاسالعان مالىمدەمەدە اقش-تىڭ ورتا ازيا ەلدەرىن رەسەي مەن بۇرىنعى كەڭەس ەلدەرىمەن سەرىكتەستىك جاساتپاۋعا ۇمتىلاتىنى ايتىلعان. سوڭعى 10 جىلدا ايماقتا رەسەيدىڭ ينۆەستيتسيا كولەمىنىڭ 20 ملرد دوللاردان اسقاندىعى بىلدىرىلگەن قۇجاتتا «ورتا ازياداعى دوستارىمىز كىممەن سەرىكتەس بولاتىندارىن وزدەرى شەشەدى. ءبىز دە ولار قانداي شەشىم شىعارسا دا قۇرمەتپەن قارايمىز. سونىمەن قاتار، وسى سەرىكتەستىكتەردىڭ ءبىزدى ءبىر-بىرىمىزگە قارسى قويۋلارىنا دا الاڭدايمىز» ، - دەلىنگەن.

فوتو: qha.com.ua

توقەتەرى، شەتەلدىك ساراپشىلار توپشىلاپ وتىرعانداي، الداعى ۋاقىتتاردا قازاقستان مەن قىتايدىڭ قولداۋىنا يە وزبەكستان ورتا ازياداعى جەتەكشى كۇشتەر رەتىندە تانىلۋى مۇمكىن بە؟ ەگەر ەكەۋىنىڭ بىرەۋى بولۋى شارتتى دەسەك، بۇل ابدەن مۇمكىن. ولاي بولسا، قىتايدىڭ ورتا ازياداعى ينۆەستيتسيا كولەمىن بۇرىنعىدان دا ارتتىرۋعا ۇمتىلۋى عاجاپ ەمەس. وسى ايماقتا قىتاي مەن رەسەي باسەكەسى تايتالاس ۇستىندە. ال، اقش-تىڭ وسى ەلدەردەگى ساياسي مۇددەلەرىن دە نازارعا الساق، بۇل تايتالاستا اقش تا بار. دەگەنمەن، ازيا-تىنىق مۇحيتى، شىعىس ەۋروپا جانە ورتا شىعىسپەن سالىستىرىلعاندا ورتا ازيانى ءىرى كۇشتەردىڭ قاقتىعىس الاڭىنا اينالۋ ىقتيمالدىلىعى از ايماق دەي الامىز.

“The Qazaq Times”