Foto: Körneki suret

Ötken ayda ğana Astanada Orta Aziyanıñ bes memleketi basşılarınıñ qatısuımen sammit ötkeni belgili (Türkimenstan prezidentiniñ atınan Akça Nwrberdieva qatıstı). Osınday «tört köz tügel» kezdesudiñ wzaq jıldar boyı mümkin bolmağanı belgili. Degenmen, qalay desek te tarihi kezdesu aqırı ötti. Biraq atalğan sammitke Resey prezidenti şaqırılmadı. YAğni, bwl kezdesu —  Reseysiz ötken alğaşqı kezdesu retinde de mañızdı. Bwl bir qarağanda, auız toltırıp aytatınday asa mañızdı qwbılıs bolıp körinbegenmen de, Keñes ükimetinen «enşilerin alıp ketkenderine» jiırma jıldan assa da, äli künge deyin iri küşterge «jaltaqtap» kele jatqan Orta Aziya elderiniñ tıñ qadamdarı sanaladı. Alayda, negizgi aytpağımız bwl emes.

Astana sammiti, 15 naurız, 2018 jıl. Foto: akorda.kz

Sol kezdesudiñ Qazaqstan men Özbekstan prezidentteri Nwrswltan Nazarbaev pen Şafkat Mirziyaevtıñ mwrındıq bolularımen ötui. Iä, özbek basşısınıñ soñğı uaqıttarı osınday belsendi äreketteriniñ jiilep ketkeni jasırın emes. Onıñ sonday sayasi qadamdarına bağa bergen halıqaralıq sarapşılar da, bilik basına kelgen künnen-aq, Özbekstannıñ sol uaqıtqa deyingi «jabıq sayasatına» özgeris engizgen Mirziyaev aymaqqa jetekşilik etuden ümitti me degen boljamdar da jasap ülgerdi.

Onıñ üstine, «eşkimge esigin aşpaytın» Özbekstan jaqında ğana Täjikstanmen vizasız rejimge qatıstı kelisimşartqa qol qoydı. Mirziyaevtıñ Özbekstanda jürgizgen reformaları men onıñ Türkimenstan, Qırğızstan, Täjikstan jäne Qazaqstanğa jasağan resmi issaparları osı «bestiktiñ» Orta Aziyada Europa Odağı siyaqtı integraciyalıq odaq jasau nietteri bar ma degen pikirtalastarğa arqau boldı. Bwl — batıstıq sarapşılar men sayasatkerlerdiñ de ünemi nazarın audarğan mäsele. Onıñ üstine, Batıs elderi «Orta Aziyada bwrınğı keñestik elderdiñ qaysısı üstemdikke ie bolmaq?», - degen swraqtı ünemi talqılap, osığan qatıstı joramaldar jasau üşin atalğan bes eldiñ sayasi qimıldarın bağuda. Özge sırt elderdi bılay qoyğannıñ özinde, atalğan «bestik» arasında da özara boljam tolastamay twr. Älden-aq, Özbekstandı Orta Aziyanıñ "janı" retinde köruşiler de tabıluda. Oğan mısaldı alıstan izdemey-aq, Täjikstan prezidenti Emomali Rahmonnıñ tilimen aytsaq: «Özbekstan prezidentiniñ öz elinde de, Orta Aziyanıñ özge memleketterinde de tanımaldılığı sonşa, ärbir sayasatker oğan qızığıp qaraydı»...

Halıqaralıq sayasi belsendiligimiz ben ekonomikamızdıñ ozıq bolğanına qaramastan, bizdiñ emes, Özbekstannıñ, yağni özbek basşısınıñ Orta Aziyadağı bastı sayasi figurağa aynaluı mümkin ekendigi nege köp talqılanuda? Salıstıru maqsatında emes, jalpı Mirziyaev turalı osınday pikirler nege tuındağanına azıraq üñilip körsek... Bilik basına kelgenine bir jıldan endi ğana asqan Mirziyaev kezinde Taşkentpen Duşanbe arasındağı salqın qarım-qatınas jaqsarıp, eki el qatınasındağı mwz eri bastadı. Negizinen, Täjikstan men Özbekstannıñ arasında memleket basşılarınıñ kezdesui wyımdastırılmağalı tura 18 jıl bolıptı. Özbekstannıñ bwrınğı prezidenti Islam Karimovtıñ twsında eki el qarım-qatınasınıñ naşarlağanı sonday, taraptar arasındağı kelispeuşilik qarulı qaqtığıs deñgeyine deyin şielenisken edi. Naurız ayında Täjikstanğa resmi saparmen barğan Mirziyaev, äriptesi Rahmonmen kezdesuinde wzaq uaqıttan beri eki el arasında daulı mäselege aynalğan Rogun GES jobasına qatıstı kelisimşarttıñ ayaqtaluına sebepşi boldı. Sonımen qatar, taraptar eki el arasındağı sauda kölemin birneşe esege arttıru, seriktestik qwru sındı mäselelerde mämilege keldi.

Mirziyaev täjik prezidentimen. Foto: worldbulletin.net

Sonımen qatar, Mirziyaev bilik basına kelgenine köp bola qoymağan Qırğızstan prezidenti Sooronbay Jeenbekovpen de jılı qarım-qatınas ornatuda. Ötken jıldıñ jeltoqsan ayında Taşkentke resmi saparmen barğan S.Jeeenbekov özbek äriptesiniñ jomarttığına tañqalğan edi. Mirziyaev, Özbekstan bankterinen Qırğızstanğa 100 mln dollarlıq nesie bölinetinine uäde bergen edi. Sol kezdesude taraptar Özbekstan-Qırğızstan-Qıtay temirjol jelisiniñ qwrılısın jedeldetu mäselesinde de kelisimge kelgen edi.

Mirziyaevtıñ tağı bir nazar audartarlıq qadamdarınıñ biri — Türkimenstanmen ara-qatınasın jaqsartuı edi. Ötken jılı Özbekstan basşısı naurız jäne mamır aylarında eki ret Türkimenstanğa saparlap, Gurbanoglu Berdimwhamedovpen ekijaqtı dialog qwrdı. Taraptar elektrenergiyasınıñ Özbekstannıñ energiya jüyesi arqılı Türkimenstannan Qazaqstan men Qırğızstanğa jetkizuge qatıstı mañızdı qwjatqa qol qoydı. Özbekstan men Türkimenstannıñ Kaspiy teñizinde bwdan bılay mwnay-gaz ken orındarın jürgizu mäselesinde de birge jwmıs isteuge şeşim şığaruları mañızdı.

Mirziyaev Türkimenstan prezidenti Gurbanoglu Berdimwhamedovpen. Foto: qha.com.ua

Al endi, Reseydiñ aralasuınsız, Orta Aziyadağı keñ auqımdı integraciyalıq jobalardı kim qarjılandırmaq? Ol eldiñ Qıtay boluı mümkin be?

Ötken jıldıñ mamır ayında Mirziyaev Beyjiñge jasağan resmi saparı kezinde barlığı 23 mlrd dollar twratın 105-ke juıq ekijaqtı kelisimşarttar men qwjattarğa qol qoydı. Beyjiñ ükimeti de Özbekstannıñ barlıq jetekşi sektorların, äsirese energiya, mwnay öñdeu, auılşaruaşılıq sektorların jañğırtuğa dayın.

Şafkat Mirziyaev jäne Şi Jinpiñ. Foto: kamuoyu.org

Mirziyaevtıñ, qıtaylıq lider Şi Jinpiñpen (Si Czin'pin / Xi Jinping) dialog qwra bilgeni ras. Onıñ bir däleli — eki el basşılarınıñ «Wlı jibek jolın» qwru mäselesinde kelisimge keluleri. Mamandar Qıtaydıñ bwl jobasınıñ EEO (Euraziyalıq ekonomikalıq odaq) men TMD ayasındağı basqa jobalarğa balama retinde oylastırğanın da aytuda. Mine, sondıqtan da Özbekstan Euraziyalıq ekonomikalıq odaqqa qatısudan bas tartqan. Al Täjikstan äli ekioylı.

Uaşington Kremlge aymaqtıñ osı bes eline üstemdik jürgizuge wmtıladı dep kinä artadı. Amerikalıq general Djozef Votel de Trampqa wsınğan bayandamasında: «Resey AQŞ pen Orta Aziya elderiniñ ıntımaqtastıq pen seriktestik jwmıstarına kedergi jasau üşin tırısadı», - degen.

Resey de bwğan jauabın keşiktirmedi. Resey Sırtqı İster ministrliginen jasalğan mälimdemede AQŞ-tıñ Orta Aziya elderin Resey men bwrınğı Keñes elderimen seriktestik jasatpauğa wmtılatını aytılğan. Soñğı 10 jılda aymaqta Reseydiñ investiciya köleminiñ 20 mlrd dollardan asqandığı bildirilgen qwjatta «Orta Aziyadağı dostarımız kimmen seriktes bolatındarın özderi şeşedi. Biz de olar qanday şeşim şığarsa da qwrmetpen qaraymız. Sonımen qatar, osı seriktestikterdiñ bizdi bir-birimizge qarsı qoyularına da alañdaymız» , - delingen.

Foto: qha.com.ua

Toqeteri, şeteldik sarapşılar topşılap otırğanday, aldağı uaqıttarda Qazaqstan men Qıtaydıñ qoldauına ie Özbekstan Orta Aziyadağı jetekşi küşter retinde tanıluı mümkin be? Eger ekeuiniñ bireui boluı şarttı desek, bwl äbden mümkin. Olay bolsa, Qıtaydıñ Orta Aziyadağı investiciya kölemin bwrınğıdan da arttıruğa wmtıluı ğajap emes. Osı aymaqta Qıtay men Resey bäsekesi taytalas üstinde. Al, AQŞ-tıñ osı elderdegi sayasi müddelerin de nazarğa alsaq, bwl taytalasta AQŞ ta bar. Degenmen, Aziya-Tınıq Mwhitı, Şığıs Europa jäne Orta Şığıspen salıstırılğanda Orta Aziyanı iri küşterdiñ qaqtığıs alañına aynalu ıqtimaldılığı az aymaq dey alamız.

“The Qazaq Times”