اقش-قىتاي ساۋدا سوعىسىنىڭ جەڭىمپازى كىم: سوعىستان كەيىن الەمدى نە كۇتىپ تۇر؟

سوڭعى بىرنەشە كۇننەن بەرى اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى الەم اقپارات كەڭىستىگىنىڭ ەڭ باستى تاقىرىبىنا اينالدى. ترامپ ءوزىنىڭ «العاشقى وعىن اتقانىن» مالىمدەگەننەن كەيىن، بەيجىڭ تارابى مالىمدەمە جاساپ، ونىڭ سالدارىنان قورىقپايتىنىن، «سوڭىنا دەيىن سىناسىپ كورەتىنىن» جەتكىزدى. الەمدەگى ەكى ءىرى ەكونوميكانىڭ اراسىنداعى تەكە-تىرەس الەم نازارىن وزىنە اۋدارۋدا. ءارى ەكى ءىرى ەكونوميكا اراسىنداعى تىرەس قور نارىعىن جاڭا كۇيگە ءتۇسىرىپ، قارجى الىپتارىن شاتاستىرۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار جاسالۋدا. ولاي بولسا، شىنىندا ساۋدا سوعىسى دەگەن نە؟ قارجى الىپتارى نەدەن الاڭداپ وتىر؟ ساۋدا سوعىسى ترامپ ايتقانداي «وڭاي» ءارى «تەز جەڭىسكە جەتەتىن ءىس» پە؟ الەمنىڭ ءىرى اقپارات قۇرالدارىنا شولۋ جاساي وتىرىپ، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

1. ساۋدا سوعىسى دەگەن نە؟

اتى ايتىپ تۇرعانىنداي، ساۋدا سوعىسى – ساۋدا قاتىناسىنداعى ەكى ەلدىڭ ءبىر-بىرىمەن ساۋدا شارتتارى ارقىلى كۇرەسۋى. بۇل سوعىستىڭ باستى قارۋى كەدەن سالىعى مەن يمپورت-ەكسپورت كۆوتالارى. ايتالىق، ءبىر ەل ساۋدا تاريفتەرىن كوتەرەدى، ەكىنشىسى وسىعان ۇقساس جاۋاپ قايتارادى. ساۋداداعى كەدەن سالىعى ارقىلى جاسالعان سوققىلارى ءبىر-ءبىرىنىڭ ەكونوميكاسىنا زيان كەلتىرۋى، ءتىپتى ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي شيەلەنىستى كۇشەيتۋى مۇمكىن.

2. كەدەن سالىعى دەگەن نە؟

ەلگە كىرگەن تاۋارعا سالىناتىن سالىق. تەوريالىق تۇرعىدان، كەدەن سالىعى سالىنعان حالىقارالىق ساتىپ الۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتەدى. سەبەبى، كوپ جاعدايدا كەدەن سالىعى ەل ىشىندەگى سالىقتان جوعارى بولادى. بارلىق كەدەن سالىعىنىڭ ماقساتى – ادامداردى وتاندىق ءونىمدى ساتىپ الۋعا شاقىرۋ، ۇلتتىق ەكونوميكانى قولداۋ.

3. ترامپ نەلىكتەن مۇنداي قادامعا باردى؟

ترامپ قىتايمەن اراداعى ءتيىمسىز ساۋدانى قىسقارتقىسى كەلدى. ول پرەزيدەنت سايلاۋىنان بۇرىن دا قىتايدى ادىلەتسىز ساۋدا ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعانىن ايتىپ ايىپتاعان. پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن ترامپ بۇل ماسەلەنى ءوز بيلىگىنىڭ باسقى باعىتى ەتىپ بەلگىلەدى. ول قىتايدىڭ قازىرگى ساۋدا ءتاسىلى امەريكالىق ءوندىرىستى تۇنشىقتىرادى دەپ قارايدى. ترامپ ءوزىنىڭ ساۋدا ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قۇراما شتاتتاعى وڭدەۋشى ونەركاسىپ وكىلدەرىنە قولداۋ كورسەتۋى دە مۇمكىن.

4. اقش-قىتاي اراسىنداعى ءتيىمسىز ساۋدا جاعدايى شىنىندا اۋىر ما؟

ءتيىمسىز ساۋدانى ساۋدا تاپشىلىعى دەپ تە اتايدى. بۇل ءبىر ەلدىڭ يمپورت پەن ەكسپورتى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ولشەم ەتەدى. وتكەن جىلى اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا تاپشىلىعى 375 ملرد اقش دوللارىنا جەتتى. بۇل اقش ەكونوميكاسىن وركەندەتۋدى ماقسات ەتكەن ترامپ ءۇشىن تىم باقىتسىز جاعداي ەكەنى انىق. ترامپ بۇنداي كورىنىستى ۇناتپاعانىمەن، ساۋدا تاپشىلىعى تولىقتاي جامان نارسە دە ەمەس. سوڭعى بىرنەشە ون جىلدا دامىعان ەلدەر ونەركاسىپتىك ەكونوميكادان سەرۆيستىك ەكونوميكاعا ءوتتى. 2017 جىلى اقش-تىڭ قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ ەكسپورتتىق جالپى كولەمى 242,7 ملرد. اقش دوللارىن قۇرادى. بۇل بانك، قارجى، تۋريزم جانە باسقا دا سالالاردى ءوز ىشىنە قامتيدى. قىزمەت كورسەتۋ سالاسى اقش ەكونوميكاسىنىڭ 90 پايىزىن قۇرايدى. ال قىتايدىڭ قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ جالپى قۇنى بۇنىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.

سوندىقتاندا ترامپتىڭ ساۋدا تاپشىلىعىن بولدىرماۋعا بارىن سالۋى كۇشتى قولداۋعا يە بولا قويۋى ەكى تالاي. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا ترامپ ۇكىمەتى پروتەكتسيونيزمگە، ياعني ۇلتتىق ەكونوميكاسىن قورعاۋعا ۇمتىلادى.

6. پروتەكتسيونيزم پايدالى ما؟

پايدالى دەۋگە بولادى اقش-تىڭ بولات ونەركاسىبى سۇرانىستىڭ ارتۋىنا بايلانىستى تابىسى ارتا ءتۇستى. ءوز ونەركاسىبىن قورعاۋ اقش-قا جۇمىسپەن قامتۋ جانە ەكونوميكانى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن پايدالى بولۋى مۇمكىن.

دەگەنمەن، تاعى ءبىر قىرىنان الىپ قاراعاندا، بولات پەن اليۋميني ءوندىرۋشى امەريكالىق كاسىپورىندار وزدەرىنىڭ شيكىزاتتىق شىعىنىن ارتتىرىپ جىبەردى. ايتالىق، اۆتوكولىك، ۇشاق وندىرۋشىلەردە باعانى كوتەرۋىنە تۋرا كەلەدى. سونىڭ سالدارىنان ەلدەگى تۇتىنۋشىلار زيان شەگۋى مۇمكىن. مىسالى، اقش-تا اۆتوكولىك، ۇشاق جانە ۇشاق بيلەتتەرىنىڭ باعاسىنان تارتىپ، باسقا دا مەحانيكالىق ونىمدەر، ءتىپتى سىرانىڭ دا باعاسى شارىقتاپ كەتۋى بەك مۇمكىن. سەبەبى، سىرا قۇتىلارى دا مەتاللدان جاسالادى.

7. كەدەن سالىعى وزىنە كەرى اسەر الىپ كەلۋى مۇمكىن بە؟

كەدەن سالىعى، ساۋدا تاريفتەرىنىڭ ءوسۋى ساۋدا بايلانىسىنداعى بارلىق ەلدەرگە اسەر ەتۋى، سونىڭ سالدارىنان ول اقش-قا كەرى اسەرمەن اينالىپ سوعۋى مۇمكىن. اسىرەسە قىتاي بۇعان جاۋاپ رەتىندە شارا قولدانۋعا دايىندالىپ وتىر. ايتالىق، قىتاي اقش-تىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى مەن ونەركاسىپ ونىمدەرىنە سالىق سالۋدى جوسپارلاپ وتىر. بۇل سويا بۇرشاق، ەت ونىمدەرىنەن تارتىپ، ۇشاق، اۆتوكولىك، كەمە ونىمدەرىن دە ءوز ىشىنە قامتيدى ءارى ونىڭ ىقپالى اسا جوعارى بولادى. ءتىپتى، تەوريالىق تۇرعىدان قىتاي تارابى  Apple كومپانياسى سەكىلدى تەحنولوگيا وندىرۋشىلەرىنە شەكتەۋ قويا الادى. بۇدان Apple كومپانياسى جانە ونىڭ الارماندارى زارداپ شەگەدى.

ەگەر، اقش-تىڭ بولات ونىمدەرىنە جاڭا سالىعى ەۋروپالىق وداق، ارگەنتينا، اۋستراليا (اۆستراليا), برازيليا، كانادا، مەكسيكا جانە وڭتۇستىك كورەيانى دا قامتيتىن بولسا، جاھاندىق ساۋدا سوعىسى بارلىق تۇتىنۋشىلاردى زاقىمداۋى مۇمكىن.

8. ەركىن ساۋدا قاتىناسى پايدالى ما؟

ەركىن ساۋدا پروتەكتسيونيزمنىڭ قاراما-قايشى. ياعني، تاريف تومەنىرەك، ادامدارعا ارزان، جاقسى ونىمدەردى كەز كەلگەن جەردەن ساتىپ الۋعا ەركىندىك بەرەدى. ال، شىعىندارىن ازايتۋعا تىرىساتىن وندىرۋشىلەر ءۇشىن بۇل ءتيىمدى دەۋگە كەلمەيدى. نەگىزىنەن جەكەلەگەن ءسىز بەن ءبىز سەكىلدى جەكەلەگەن تۇتىنۋشىلار ءۇشىن، ەركىن ساۋدا قاتىناسى الەمنىڭ ءار ەلىنىڭ ونىمدەرىن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

بىراق، ەركىن ساۋدا قاتىناسىنىڭ ەندى ءبىر قىرىنا ۇڭىلەتىن بولساق، وندىرۋشىلەر مەن تۇتىنۋشىلاردىڭ وتاندىق ءونىمدى پايدالانۋىن ازايتادى. بۇل اسىرەسە دامىعان ەلدەردىڭ جۇمىس ورىندارىن قىسقارتىپ تاستايدى. سەبەبى، دامۋشى ەلدەردىڭ سالىستىرمالى ارزان ونىمدەر دامىعان ەلدەردىڭ ءوندىرىسىن تۇنشىقتىرا تۇسەدى. ونىڭ سوڭعى جۇمىسسىزدىق پەن ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوعادى.

9. بۇل ساۋدا سوعىسىنىڭ جەڭىمپازى كىم بولماق؟

ترامپ سوزىندە: «ساۋدا سوعىسى جاقسى ءىس، تەز جەڭىسكە جەتۋگە بولادى»، – دەدى. بىراق كوپتەگەن ەكونوميستەر مەن ساراپشىلار بۇل پىكىرمەن كەلىسە بەرمەيدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ەگەر اۋقىمدى ساۋدا سوعىسى باستالسا بارلىق تۇتىنۋشىلار زيان شەگەدى جانە اقش-تىڭ ءوزى دە شىعىنعا باتادى.

اقش سىرتقى قاتىناستار قاۋىمداستىعىنىڭ اعا كەڭەسشىسى ەدۆارد الدەن بۇل تۋرالى پىكىرىندە: «ەگەر ساۋدا سوعىسىندا ازىراق جاراقات الۋشى دەگەن باعالاۋ بولسا اقش-تى ايتۋعا بولار ەدى. بىراق، اۋقىمدى ساۋدا سوعىسىنىڭ جەڭىمپازى بولمايدى»، – دەگەن ويىن ايتادى.

قىتايدىڭ بۇرىنعى ەكونوميكا ءمينيسترى لۋ جيۆەي پىكىرىندە: «ساۋدا سوعىسى ەكى تاراپتى دا بىردەي شىعىنعا ۇشىراتادى. ايتالىق سوعىستا جاۋدىڭ مىڭ ادامىن جويۋ ءۇشىن ءوزىڭ 800 ادامدى قۇربان ەتكەنمەن بىردەي»، – دەپ باعالاعان.

جەڭىمپازدى انىقتاۋ ءۇشىن ترامپ ۇكىمەتىنىڭ جاڭا سالىق جوسپارىن تولىقتاي ساراپتاپ شىعۋعا تۋرا كەلەدى. دەمەك، بۇل ءوز الدىنا ۇلكەن تاقىرىپتى، اۋقىمدى ماقالاعا جۇك بولماق.

10. سوعىستان كەيىن الەم قانداي كۇيدە بولماق؟

بۇل سۇراققا كەلگەندە الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ ساراپشى ماماندارى دا توسىلادى. ولار ساۋدا سوعىسىنان كەيىنگى الەمنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن تاپ باسىپ ايتىپ بەرۋ قيىن ەكەنىن العا تارتادى.

الداعى ەكى اپتا ىشىندە اقش ساۋدا دەپارتامەنتى جاڭا ءتاريفتىڭ تىزىمىنە ەنگەن ونىمدەردى جاريا ەتەدى جانە 30 كۇننەن كەيىن جۇزەگە اسىرىلا باستايدى. اقش-تىڭ ناقتى شارالارىنان كەيىن، قىتاي تارابى دا ونىڭ جاۋابىن دايىنداۋعا كىرىسەدى. كوپتەگەن تاراپتار ترامپتىڭ بۇل ساياساتىنا قارسىلىق تانىتۋدا. اقش-تا رەسپۋبليكاشىلدار پارتياسى ترامپتىڭ كەزەكتى قادامىنا قارسىلىعىن تولاسسىز ءبىلدىرىپ كەلەدى.

قىتايدىڭ بۇرىنعى ەكونوميكا ءمينيسترىنىڭ بولجامىنا سەنسەك، ساۋدا سوعىسىنىڭ العاشقى سوققى الماسۋىنان كەيىن اقش-قىتاي اراسىندا داۋلى كەلىسسوزدەر پروتسەسى باستالۋى مۇمكىن. باتىس ەلدەرىنىڭ دە كوپتەگەن ەكونوميستەرى دە اقش پەن قىتاي اراسىندا ساۋدا كەلىسسوزدەرىن جۇرگىزىپ، ساۋدا پروبلەمالارىن قايتالاي شەشۋگە، كەدەرگىلەردى ورتاق شەشۋگە تىرىسۋىن ءۇمىت ەتىپ وتىر. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ترامپتىڭ ساۋدا سوعىسىنا دەگەن ىنتاسى، قىتايدى كەلىسسوزگە ماجبۇرلەيدى.

ءتىپتى كەيبىر ساراپشىلار ساۋدا سوعىسى يادرولىق قارۋمەن بىردەي دەپ باعالاعان. ەشكىمدە ونى پايدالانعىسى كەلمەيدى، سوندىقتان قىتاي مەن اقش تا تەرەڭ قارسىلاستىققا كەتە قويماسى انىق دەگەن بولجامدار ايتادى.

بىراق، ترامپ پرەزيدەنت بولا سالىسىمەن TPP-دان شىعىپ كەتتى جانە دسۇ-نى اۋىر سىننىڭ استىنا الدى. سونداي-اق، سولتۇستىك امەريكا ەركىن ساۋدا كەڭەسىن قايتا جولعا قويدى، تاعىسىن تاعى... بۇل جولى دا ترامپتىڭ ناقتى قادام جاساماسىنا كىم كەپىل؟ ونى ەشكىم تاپ باسىپ ايتىپ بەرە المايدى.

بىراق، ءبىر انىعى – ەگەر اقش پەن قىتاي ساۋدا سوعىسىندا بەتپە-بەت كەزدەسسە، ونىڭ اسەرى ەكى ەلدەگى تۇتىنۋشىلارعا عانا ەمەس، الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندەگى تۇتىنۋشىلارعا ىقپال ەتەدى.

“The Qazaq Times”