AQŞ-Qıtay sauda soğısınıñ jeñimpazı kim: Soğıstan keyin älemdi ne kütip twr?

Soñğı birneşe künnen beri AQŞ pen Qıtay arasındağı sauda soğısı älem aqparat keñistiginiñ eñ bastı taqırıbına aynaldı. Tramp öziniñ «alğaşqı oğın atqanın» mälimdegennen keyin, Beyjiñ tarabı mälimdeme jasap, onıñ saldarınan qorıqpaytının, «soñına deyin sınasıp köretinin» jetkizdi. Älemdegi eki iri ekonomikanıñ arasındağı teke-tires älem nazarın özine audaruda. Äri eki iri ekonomika arasındağı tires qor narığın jaña küyge tüsirip, qarjı alıptarın şatastıruı mümkin degen boljamdar jasaluda. Olay bolsa, şınında sauda soğısı degen ne? Qarjı alıptarı neden alañdap otır? Sauda soğısı Tramp aytqanday «oñay» äri «tez jeñiske jetetin is» pe? Älemniñ iri aqparat qwraldarına şolu jasay otırıp, osı swraqtarğa jauap izdep köreyik.

1. Sauda soğısı degen ne?

Atı aytıp twrğanınday, sauda soğısı – sauda qatınasındağı eki eldiñ bir-birimen sauda şarttarı arqılı küresui. Bwl soğıstıñ bastı qaruı keden salığı men import-eksport kvotaları. Aytalıq, bir el sauda tarifterin köteredi, ekinşisi osığan wqsas jauap qaytaradı. Saudadağı keden salığı arqılı jasalğan soqqıları bir-biriniñ ekonomikasına ziyan keltirui, tipti eki el arasındağı sayasi şielenisti küşeytui mümkin.

2. Keden salığı degen ne?

Elge kirgen tauarğa salınatın salıq. Teoriyalıq twrğıdan, keden salığı salınğan halıqaralıq satıp aluğa dayın ekenin körsetedi. Sebebi, köp jağdayda keden salığı el işindegi salıqtan joğarı boladı. Barlıq keden salığınıñ maqsatı – adamdardı otandıq önimdi satıp aluğa şaqıru, wlttıq ekonomikanı qoldau.

3. Tramp nelikten mwnday qadamğa bardı?

Tramp Qıtaymen aradağı tiimsiz saudanı qısqartqısı keldi. Ol prezident saylauınan bwrın da Qıtaydı ädiletsiz sauda sayasatın jürgizip otırğanın aytıp ayıptağan. Prezident bolıp saylanğannan keyin Tramp bwl mäseleni öz biliginiñ basqı bağıtı etip belgiledi. Ol Qıtaydıñ qazirgi sauda täsili amerikalıq öndiristi twnşıqtıradı dep qaraydı. Tramp öziniñ sauda sayasatın jüzege asıru üşin Qwrama Ştattağı öñdeuşi önerkäsip ökilderine qoldau körsetui de mümkin.

4. AQŞ-Qıtay arasındağı tiimsiz sauda jağdayı şınında auır ma?

Tiimsiz saudanı sauda tapşılığı dep te ataydı. Bwl bir eldiñ import pen eksportı arasındağı ayırmaşılıqtı ölşem etedi. Ötken jılı AQŞ pen Qıtay arasındağı sauda tapşılığı 375 mlrd AQŞ dollarına jetti. Bwl AQŞ ekonomikasın örkendetudi maqsat etken Tramp üşin tım baqıtsız jağday ekeni anıq. Tramp bwnday körinisti wnatpağanımen, sauda tapşılığı tolıqtay jaman närse de emes. Soñğı birneşe on jılda damığan elder önerkäsiptik ekonomikadan servistik ekonomikağa ötti. 2017 jılı AQŞ-tıñ qızmet körsetu salasınıñ eksporttıq jalpı kölemi 242,7 mlrd. AQŞ dolların qwradı. Bwl bank, qarjı, turizm jäne basqa da salalardı öz işine qamtidı. Qızmet körsetu salası AQŞ ekonomikasınıñ 90 payızın qwraydı. Al Qıtaydıñ qızmet körsetu salasınıñ jalpı qwnı bwnımen salıstıruğa kelmeydi.

Sondıqtanda Tramptıñ sauda tapşılığın boldırmauğa barın saluı küşti qoldauğa ie bola qoyuı eki talay. Sarapşılardıñ pikirine qarağanda Tramp ükimeti protekcionizmge, yağni wlttıq ekonomikasın qorğauğa wmtıladı.

6. Protekcionizm paydalı ma?

Paydalı deuge boladı AQŞ-tıñ bolat önerkäsibi swranıstıñ artuına baylanıstı tabısı arta tüsti. Öz önerkäsibin qorğau AQŞ-qa jwmıspen qamtu jäne ekonomikanı ilgeriletu üşin paydalı boluı mümkin.

Degenmen, tağı bir qırınan alıp qarağanda, bolat pen alyuminiy öndiruşi amerikalıq käsiporındar özderiniñ şikizattıq şığının arttırıp jiberdi. Aytalıq, avtokölik, wşaq öndiruşilerde bağanı köteruine tura keledi. Sonıñ saldarınan eldegi twtınuşılar ziyan şegui mümkin. Mısalı, AQŞ-ta avtokölik, wşaq jäne wşaq biletteriniñ bağasınan tartıp, basqa da mehanikalıq önimder, tipti sıranıñ da bağası şarıqtap ketui bek mümkin. Sebebi, sıra qwtıları da metalldan jasaladı.

7. Keden salığı özine keri äser alıp kelui mümkin be?

Keden salığı, sauda tarifteriniñ ösui sauda baylanısındağı barlıq elderge äser etui, sonıñ saldarınan ol AQŞ-qa keri äsermen aynalıp soğuı mümkin. Äsirese Qıtay bwğan jauap retinde şara qoldanuğa dayındalıp otır. Aytalıq, Qıtay AQŞ-tıñ auıl şaruaşılığı önimderi men önerkäsip önimderine salıq saludı josparlap otır. Bwl soya bwrşaq, et önimderinen tartıp, wşaq, avtokölik, keme önimderin de öz işine qamtidı äri onıñ ıqpalı asa joğarı boladı. Tipti, teoriyalıq twrğıdan Qıtay tarabı  Apple kompaniyası sekildi tehnologiya öndiruşilerine şekteu qoya aladı. Bwdan Apple kompaniyası jäne onıñ alarmandarı zardap şegedi.

Eger, AQŞ-tıñ bolat önimderine jaña salığı Europalıq Odaq, Argentina, Australiya (Avstraliya), Braziliya, Kanada, Meksika jäne Oñtüstik Koreyanı da qamtitın bolsa, jahandıq sauda soğısı barlıq twtınuşılardı zaqımdauı mümkin.

8. Erkin sauda qatınası paydalı ma?

Erkin sauda protekcionizmniñ qarama-qayşı. YAğni, tarif tömenirek, adamdarğa arzan, jaqsı önimderdi kez kelgen jerden satıp aluğa erkindik beredi. Al, şığındarın azaytuğa tırısatın öndiruşiler üşin bwl tiimdi deuge kelmeydi. Negizinen jekelegen siz ben biz sekildi jekelegen twtınuşılar üşin, erkin sauda qatınası älemniñ är eliniñ önimderin paydalanuğa mümkindik beredi.

Biraq, erkin sauda qatınasınıñ endi bir qırına üñiletin bolsaq, öndiruşiler men twtınuşılardıñ otandıq önimdi paydalanuın azaytadı. Bwl äsirese damığan elderdiñ jwmıs orındarın qısqartıp tastaydı. Sebebi, damuşı elderdiñ salıstırmalı arzan önimder damığan elderdiñ öndirisin twnşıqtıra tüsedi. Onıñ soñğı jwmıssızdıq pen ekonomikanıñ qwldırauına äkelip soğadı.

9. Bwl sauda soğısınıñ jeñimpazı kim bolmaq?

Tramp sözinde: «Sauda soğısı jaqsı is, tez jeñiske jetuge boladı», – dedi. Biraq köptegen ekonomister men sarapşılar bwl pikirmen kelise bermeydi. Olardıñ aytuınşa, eger auqımdı sauda soğısı bastalsa barlıq twtınuşılar ziyan şegedi jäne AQŞ-tıñ özi de şığınğa batadı.

AQŞ Sırtqı qatınastar qauımdastığınıñ ağa keñesşisi Edvard Alden bwl turalı pikirinde: «Eger sauda soğısında azıraq jaraqat aluşı degen bağalau bolsa AQŞ-tı aytuğa bolar edi. Biraq, auqımdı sauda soğısınıñ jeñimpazı bolmaydı», – degen oyın aytadı.

Qıtaydıñ bwrınğı ekonomika ministri Lu Jivey pikirinde: «Sauda soğısı eki taraptı da birdey şığınğa wşıratadı. Aytalıq soğısta jaudıñ mıñ adamın joyu üşin öziñ 800 adamdı qwrban etkenmen birdey», – dep bağalağan.

Jeñimpazdı anıqtau üşin Tramp ükimetiniñ jaña salıq josparın tolıqtay saraptap şığuğa tura keledi. Demek, bwl öz aldına ülken taqırıptı, auqımdı maqalağa jük bolmaq.

10. Soğıstan keyin älem qanday küyde bolmaq?

Bwl swraqqa kelgende älemdik ekonomika men sayasattıñ sarapşı mamandarı da tosıladı. Olar sauda soğısınan keyingi älemniñ ekonomikalıq jağdayın tap basıp aytıp beru qiın ekenin alğa tartadı.

Aldağı eki apta işinde AQŞ Sauda departamenti jaña tariftiñ tizimine engen önimderdi jariya etedi jäne 30 künnen keyin jüzege asırıla bastaydı. AQŞ-tıñ naqtı şaralarınan keyin, Qıtay tarabı da onıñ jauabın dayındauğa kirisedi. Köptegen taraptar Tramptıñ bwl sayasatına qarsılıq tanıtuda. AQŞ-ta Respublikaşıldar partiyası Tramptıñ kezekti qadamına qarsılığın tolassız bildirip keledi.

Qıtaydıñ bwrınğı ekonomika ministriniñ boljamına sensek, sauda soğısınıñ alğaşqı soqqı almasuınan keyin AQŞ-Qıtay arasında daulı kelissözder procesi bastaluı mümkin. Batıs elderiniñ de köptegen ekonomisteri de AQŞ pen Qıtay arasında sauda kelissözderin jürgizip, sauda problemaların qaytalay şeşuge, kedergilerdi ortaq şeşuge tırısuın ümit etip otır. Keybir sarapşılardıñ aytuınşa, Tramptıñ sauda soğısına degen ıntası, Qıtaydı kelissözge mäjbürleydi.

Tipti keybir sarapşılar sauda soğısı yadrolıq qarumen birdey dep bağalağan. Eşkimde onı paydalanğısı kelmeydi, sondıqtan Qıtay men AQŞ ta tereñ qarsılastıqqa kete qoyması anıq degen boljamdar aytadı.

Biraq, Tramp prezident bola salısımen TPP-dan şığıp ketti jäne DSW-nı auır sınnıñ astına aldı. Sonday-aq, Soltüstik Amerika Erkin Sauda keñesin qayta jolğa qoydı, tağısın tağı... Bwl jolı da Tramptıñ naqtı qadam jasamasına kim kepil? Onı eşkim tap basıp aytıp bere almaydı.

Biraq, bir anığı – eger AQŞ pen Qıtay sauda soğısında betpe-bet kezdesse, onıñ äseri eki eldegi twtınuşılarğa ğana emes, älemniñ köptegen elindegi twtınuşılarğa ıqpal etedi.

“The Qazaq Times”