«توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» نەمەسە لاتىن امەريكاسىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىن جالماعان دەرت

ۆيچ ۆيرۋسى لاتىن امەريكا قۇرلىعىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن تولىقتاي جويىپ جىبەرۋگە جاقىن تۇر. الەمدەگى ەڭ ۇزىن امازونكا دارياسىنىڭ جاعاسىنداعى، اسىرەسە ۆەنەسۋەلانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى ورينوكو (Orinoko) تاۋلارىندا جاسايتىن كەيبىر تايپالاردا ءبىر دە ءبىر ەركەك كىندىكتى قالماي قىرىلعان. اتالعان وڭىردەگى جەرگىلىكتى تايپالاردىڭ 10 پايىزى ۆيچ ۆيرۋسىنان زارداپ شەككەن. كەيبىر تايپالاردىڭ 16-23 جاس ارالىعىنداعى ەرلەر اتالعان ۆيرۋستى جۇقتىرعان.

ءبىر حالىقتىڭ 10 پايىزى از كورسەتكىش بولىپ كورىنگەنىمەن، شىن مانىسىندە بۇل وتە قورقىنىشتى ستاتيستيكا. ايتالىق، ۆاررۋدىڭ كەيبىر تايپالارىندا ەركەكتەر تۇگەلىمەن كوز جۇمىپ، تەك ايەلدەرى عانا قالدى. وسى تايپانىڭ امان قالعان قىزدارى ەشكىمگە تۇرمىسقا شىققىسى كەلمەيدى. وڭىردەگى جەرگىلىكتى تايپالار ولار تۋرالى «بىرەۋ دۋالاپ كەتكەن» نەمەسە «قارعىس اتقان» دەگەن قاۋەسەتتەر ايتادى.

بۇۇ-نىڭ اتالعان قورقىنىشتى ىندەت جونىندەگى مەكەمەسى تاراتقان مالىمەتكە قاراعاندا ۆەنەسۋەلانىڭ وزگە ايماقتارىندا  حالىقتىڭ 0,6 پايىزى ىندەتكە شالدىققان. مالىمەتتەر كورسەتكەندەي ۆاررۋ ەتنيكالىق توبى ۆيچ دەرتىنىڭ ەڭ نەگىزگى تارالۋ وبەكتىسى بولىپ وتىر. ال ۆاررۋ حالقىنىڭ سانى بار بولعانى 50 مىڭ شاماسىندا.

ۆەنەسۋەلانىڭ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ۆلور پۋجور BBC-گە بەرگەن مالىمەتىندە: «وتە اۋقىمدى تارالىپ جاتقان ىندەت الاڭداتپاي قويمايدى. بۇل ۆيرۋستى جۇقتىرعاندار تىم كوپ، افريكاداعى ەپيدەمياعا ۇقساس مۇندا دا ۆيرۋس تىم تەز تارالىپ وتىر. بۇل ءبىر سيرەك جاعداي، ۆيچ ۆيرۋسى شەت جەردەن كەلگەن جانە بۇل بۇدان بۇرىن لاتىن امەريكاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىندا بولعان ەمەس»، – دەگەن پىكىرىن ايتادى.

ۆاررۋ جۇرتىنا تاراعان ۆيرۋستىڭ ەرەكشەلىگى ول تەز ارادا سپيد-كە اينالىپ، جۇقتىرعان ادام كوپ ۇزاماي كوز جۇمادى. بۇدان وزگە گۋايو جۇرتىنا دا كەسەپاتتى اۋرۋ تارالىپ جاتىر. زەرتتەۋشىلەر ۆيرۋستى فيليپپيندەردەن كەلگەن بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى. بىراق، ونى ناقتى دالەلدەۋ قيىن. ەپيدەميانىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ەركەكتەرگە كوبىرەك تارايدى. باسىم كوپ تايپالاردا ورتا ەسەپپەن 35 پايىز ەركەك ۆيرۋس جۇقتىرسا، ايەلدەرى 2 پايىز اينالاسىندا عانا.

عالىمدار بۇل قورقىنىشتى جاعدايدىڭ سىرىن ۇعۋ ءۇشىن ۆاررۋ  ەتنيكالىق توبىنىڭ گوموسەكسۋالدىق جانە بيسەكسۋالدىلىققا قاراتقان كوزقاراسىن زەرتتەۋ كەرەك دەپ قارايدى. نەگىزىندە بۇل ەتنيكالىق توپتاردا ترانسگەندەردىڭ «پاتشاعارلىق» ارەكەتتەرى جوق ەمەس. 2013 جىلى جاريالاعان زەرتتەۋ ناتيجەسىندە، كەيبىر انتروپولوگتار ۆاررۋ تايپالارىنىڭ ترانسگەندەردى ەكىنشى ايەلدىككە الاتىنى تۋرالى مالىمدەگەن. وعان قوسا بۇل ەتنيكالىق توپتاردا تۋبەركۋلەز ىندەتى دە كوپتەپ تاراعان. سوندىقتاندا ولاردا ۆيچ ىندەتىن جۇقتىرۋ ىقتيمالدىعى جوعارى بولادى.  

ۆەنەسۋەلاداعى داعدارىس تا ىندەتتى تىزگىندەۋگە كەدەرگى بولىپ وتىر. ەلدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن تولىقتاي داعدارىسقا ۇشىراپ، بولىپ جاتقان جاعدايلاردى باقىلاۋدان شىعارىپ العان. قازىردىڭ وزىندە ەلدەگى ءدارى-دارمەكتىڭ 85 پايىزى جارامسىز. قازىر دامىعان ەلدەردىڭ زەرتتەۋشىلەرى، دارىگەرلەرى مەن عالىمدارى ۆاررۋ جۇرتىنا كومەكتەسىپ ۆيرۋسقا قارسى شارالاردى قولدان كەلگەنشە جاساۋدا. دەگەنمەن، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ىندەت تۋرالى تۇسىنىكتەرى دە تىم تومەن. جالپى ۆاررۋ جۇرتىنا كومەكتەسۋدە قيىنشىلىقتار دا كوپ. بۇل تايپالار شالعاي تاۋلى، ورماندى الاپتاردا جاسايتىندىقتان، ولارعا جەتۋ دە وڭاي ەمەس. ەڭ جاقىن قالادان جۇردەك قايىقپەن تەز بولعاندا 8 ساعاتتا جەتۋگە بولادى. ال، ۆەنەسۋەلانىڭ ورتالىق قالاسى كاراكاستان 700 شاقىرىم قاشىقتىقتا.

ەلدەگى داعدارىستىڭ اۋىرلىعى سونشالىق زەرتتەۋشىلەر مەن دارىگەرلەر قايىقتارىنا جانارماي دا تابا الماي ابدەن قينالادى. وعان قوسا ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ قيىنداۋىنا بايلانىستى قىلمىس جاساۋ دەڭگەيى دە ارتا تۇسكەن. بۇل جاعدايلار ۆاررۋ جۇرتىنداعى ىندەت تۋرالى جاعدايدى باقىلاۋعا الۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. زەرتتەۋشىلەر مەن دارىگەرلەر ءبىر رەت بارىپ تەكسەرىپ-زەرتتەپ، ۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ سانىن انىقتاپ، ەكىنشى رەت كومەككە بارعانشا الدىنعىلارى تولىقتاي كوز جۇمعانىن ايتادى. عالىمدار بۇل تايپالاردىڭ تولىعىمەن قىرىلىپ، جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتۋى  بەك مۇمكىن دەيدى.

ادامزات تاريحىنىڭ «امەريكا قۇرلىعىنىڭ اشىلۋى» دەپ اتالاتىن ماڭىزدى پاراعى بار. بىراق، بۇل پاراق كوپ جاعدايدا وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك امەريكا قۇرىلىعىنداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ زاۋالىنا اشىلعانداي. جازۋشى ت. ابدىكوۆتىڭ «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» اتتى شىعارماسىندا اتالعان ايانىشتى جايتتىڭ استارىن اشىپ، ءوز باسىمىزداعى قاسىرەتتى مەڭزەپ ەدى. دەسە دە وسى ءبىر «قارعىسقا ۇشىراعان» تايپالاردىڭ تاعدىرى ويلاندىرماي قويماس. ولارعا سىرتتان كەلگەن ىندەت ءوز الدىنا دا، وزدەرىندەگى كىسى بالاسىنا جات قىلىقتارى ءوز الدىنا زاۋال بولىپ تونۋدە. بۇل بىزگە قوعامىمىزداعى كەيبىر كەلەڭسىزدىكتى ەرتەرەك تىيىپ، اسىل تەكتى امان ساقتاۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتكەندەي. ال، گەنەتيكا ىلىمىنە جۇگىنەر بولساق، سول الىس قۇرلىق تۇرعىندارىنىڭ قانى تۇركى تەكتى حالىققا ىرگەسىندەگى كورشى ۇلتتاردان دا جاقىن.  

“The Qazaq Times”