Varru balaları. Foto: Jacobus de Waar.

VIÇ virusı Latın Amerika qwrlığınıñ bayırğı twrğındarın tolıqtay joyıp jiberuge jaqın twr. Älemdegi eñ wzın Amazonka dariyasınıñ jağasındağı, äsirese Venesuelanıñ oñtüstik-şığısındağı Orinoko (Orinoko) taularında jasaytın keybir taypalarda bir de bir erkek kindikti qalmay qırılğan. Atalğan öñirdegi jergilikti taypalardıñ 10 payızı VIÇ virusınan zardap şekken. Keybir taypalardıñ 16-23 jas aralığındağı erler atalğan virustı jwqtırğan.

Bir halıqtıñ 10 payızı az körsetkiş bolıp köringenimen, şın mänisinde bwl öte qorqınıştı statistika. Aytalıq, Varrudıñ keybir taypalarında erkekter tügelimen köz jwmıp, tek äyelderi ğana qaldı. Osı taypanıñ aman qalğan qızdarı eşkimge twrmısqa şıqqısı kelmeydi. Öñirdegi jergilikti taypalar olar turalı «bireu dualap ketken» nemese «qarğıs atqan» degen qauesetter aytadı.

BWW-nıñ atalğan qorqınıştı indet jönindegi mekemesi taratqan mälimetke qarağanda Venesuelanıñ özge aymaqtarında  halıqtıñ 0,6 payızı indetke şaldıqqan. Mälimetter körsetkendey Varru etnikalıq tobı VIÇ dertiniñ eñ negizgi taralu ob'ektisi bolıp otır. Al Varru halqınıñ sanı bar bolğanı 50 mıñ şamasında.

Venesuelanıñ Ğılımi zertteu institutınıñ direktorı Vlor Pujor BBC-ge bergen mälimetinde: «Öte auqımdı taralıp jatqan indet alañdatpay qoymaydı. Bwl virustı jwqtırğandar tım köp, Afrikadağı epidemiyağa wqsas mwnda da virus tım tez taralıp otır. Bwl bir sirek jağday, VIÇ virusı şet jerden kelgen jäne bwl bwdan bwrın Latın Amerikasınıñ bayırğı twrğındarında bolğan emes», – degen pikirin aytadı.

Varru jwrtına tarağan virustıñ erekşeligi ol tez arada SPID-ke aynalıp, jwqtırğan adam köp wzamay köz jwmadı. Bwdan özge Guayo jwrtına da kesepattı auru taralıp jatır. Zertteuşiler virustı filippinderden kelgen boluı mümkin dep boljaydı. Biraq, onı naqtı däleldeu qiın. Epidemiyanıñ tağı bir erekşeligi erkekterge köbirek taraydı. Basım köp taypalarda orta eseppen 35 payız erkek virus jwqtırsa, äyelderi 2 payız aynalasında ğana.

Ğalımdar bwl qorqınıştı jağdaydıñ sırın wğu üşin Varru  etnikalıq tobınıñ gomoseksualdıq jäne biseksualdılıqqa qaratqan közqarasın zertteu kerek dep qaraydı. Negizinde bwl etnikalıq toptarda transgenderdiñ «pätşağarlıq» äreketteri joq emes. 2013 jılı jariyalağan zertteu nätijesinde, keybir antropologtar Varru taypalarınıñ transgenderdi ekinşi äyeldikke alatını turalı mälimdegen. Oğan qosa bwl etnikalıq toptarda tuberkulez indeti de köptep tarağan. Sondıqtanda olarda VIÇ indetin jwqtıru ıqtimaldığı joğarı boladı.  

Venesueladağı dağdarıs ta indetti tizgindeuge kedergi bolıp otır. Eldegi densaulıq saqtau salası osıdan birneşe jıl bwrın tolıqtay dağdarısqa wşırap, bolıp jatqan jağdaylardı baqılaudan şığarıp alğan. Qazirdiñ özinde eldegi däri-därmektiñ 85 payızı jaramsız. Qazir damığan elderdiñ zertteuşileri, därigerleri men ğalımdarı Varru jwrtına kömektesip virusqa qarsı şaralardı qoldan kelgenşe jasauda. Degenmen, jergilikti twrğındardıñ indet turalı tüsinikteri de tım tömen. Jalpı Varru jwrtına kömektesude qiınşılıqtar da köp. Bwl taypalar şalğay taulı, ormandı alaptarda jasaytındıqtan, olarğa jetu de oñay emes. Eñ jaqın qaladan jürdek qayıqpen tez bolğanda 8 sağatta jetuge boladı. Al, Venesuelanıñ ortalıq qalası Karakastan 700 şaqırım qaşıqtıqta.

Eldegi dağdarıstıñ auırlığı sonşalıq zertteuşiler men därigerler qayıqtarına janarmay da taba almay äbden qinaladı. Oğan qosa eldegi äleumettik jağdaydıñ qiındauına baylanıstı qılmıs jasau deñgeyi de arta tüsken. Bwl jağdaylar Varru jwrtındağı indet turalı jağdaydı baqılauğa aluğa mümkindik bermeydi. Zertteuşiler men därigerler bir ret barıp tekserip-zerttep, virus jwqtırğandardıñ sanın anıqtap, ekinşi ret kömekke barğanşa aldınğıları tolıqtay köz jwmğanın aytadı. Ğalımdar bwl taypalardıñ tolığımen qırılıp, jer betinen joq bolıp ketui  bek mümkin deydi.

Adamzat tarihınıñ «Amerika qwrlığınıñ aşıluı» dep atalatın mañızdı parağı bar. Biraq, bwl paraq köp jağdayda Oñtüstik jäne Soltüstik Amerika qwrılığındağı jergilikti halıqtıñ zaualına aşılğanday. Jazuşı T. Äbdikovtiñ «Tozaq ottarı jımıñdaydı» attı şığarmasında atalğan ayanıştı jayttıñ astarın aşıp, öz basımızdağı qasiretti meñzep edi. Dese de osı bir «qarğısqa wşırağan» taypalardıñ tağdırı oylandırmay qoymas. Olarğa sırttan kelgen indet öz aldına da, özderindegi kisi balasına jat qılıqtarı öz aldına zaual bolıp tönude. Bwl bizge qoğamımızdağı keybir keleñsizdikti erterek tıyıp, asıl tekti aman saqtau kerek ekenin eskertkendey. Al, genetika ilimine jüginer bolsaq, sol alıs qwrlıq twrğındarınıñ qanı türki tekti halıqqa irgesindegi körşi wlttardan da jaqın.  

“The Qazaq Times”