ازيانىڭ شىعىسىنداعى جاپونيا مەن قىتاي الەم ەكونوميكاسى مەن دامۋ قارقىنىنا بەلسەندى قاتىسۋشى ەلدەر. قىتاي مەن جاپون قارىم-قاتىناسى ەجەلدەن شيەلەنىسكە تولى. حح عاسىردىڭ باس شەنىندە باستالعان بۇل كەرەعارلىق، ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىن تىپتەن ءورشىدى. بىردە قابىنداپ، بىردە باسەڭدەپ، ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى قايشىلىقتارمەن ۇلاسىپ كەلەدى. انىق ءبىر اسكەري-ساياسي قاقتىعىستارعا  بارماعانىمەن، ءبىر-ءبىرىنىڭ شەكارالىق ايماقتارىنا باسا-كوكتەپ كىرۋ، تەڭىز ايدىنىندا سوعىس كەمەلەرى ارقىلى قىر كورسەتۋ، شەكاراعا جاقىن ماڭدا اسكەري وقۋ-جاتتىعۋلار وتكىزۋ سىندى ءبىر-ءبىرىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارىنا قايشى اركەتتەرى ۇزبەي جالعاسۋدا. ەكى تاراپتان دا دوستىق قارىم-قاتىناسقا مۇتىلۋ بەلسەندىلىگى بايقالعان ەمەس.

ولاي بولسا، قىتاي-جاپون قارىم-قاتىناسىنداعى شيەلەنىستىڭ سەبەبىنە ءۇڭىلىپ كورەيىك. بۇل، بىرىنشىدەن تاريحي وقيعالاردا، ەكى ەل ارا جۇرگىزىلگەن شاپقىنشىلىق سوعىستاردا بولسا، ەكىنشىدەن قوس ەلدىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىندە جاتىر. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا جاپونيا ۇلتتىق بىرەگەيلىك جولىندا ماڭىزدى رەفورماعا قادام باستى. مەملەكەت باسقارۋ ءىسىن جاڭارتىپ، دامۋدىڭ تىڭ ساتىسىنا ءوتتى. سودان باستاپ، جوپونيا شىعىس ازياداعى الدىڭعى قاتارلى ەلگە اينالدى. جاپوندىق ۇلتتىق سانا-سەزىم ويانىپ، وزىنە ءتان جاپوندىق دۇنيەتانىممەن الەمگە قاراي باستادى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قىتايدى وتارلاۋشى سەگىز مەملەكەتتىڭ قاتارىندا، قىتايدىڭ شىعىس-سولتۇستىك ايماقتارىنا ءوز ىقپالىن جۇرگىزدى.  1911 جىلى فەودالدىق چيڭ پاتشالىعىن قۇلاتىپ، قىتايدا حالىقتىق رەسپۋبليكا مينگو ۇكىمەتى بيلىككە كەلدى. بۇعان قارسى جاپونيا ءوزى ىقپال ەتىپ تۇرعان شىعىس-تەرىستىك ايماقتا بۇرىنعى چيڭ پاتشالىعىن قۇرۋشى مانجۇرلەردى قولداپ، مانجۋريا ۇكىمەتىن قۇردى. ال، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى كەزىندە جاپونيا فاشيزمدىك سوعىس اشىپ، قىتايعا باسىپ كىردى. مىنە، وسى وقيعالار ەكى ەلدى بىتىسپەس اتا جاۋعا اينالدىرسا كەرەك.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن جاپونيا عىلىم-تەحنيكا مەن ەكونوميكاسىن جانداندىرىپ، تىڭ دامۋ جولىن تاۋىپ كەتتى. ال، قىتايدا ازاماتتىق سوعىس تولاستاپ، سوتسياليستىك قحر قۇرىلعاننان كەيىن دە كوپ ۋاقىت جابىق كۇيدە، دامۋدان كەنجە قالىپ قويدى. وسى كەزدەردە قىتاي جاپونياعا اشىق تۇردە قارسىلىق پوزيتسياسىنان تانباي كەلگەن. قىتاي رەفورماتورى دىڭ شياوپين بيلىگىنەن كەيىن قىتاي الەمگە ەسىك اشىپ، ديپلوماتيالىق، ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىس جاساي باستادى. جاپونيا-قىتاي قارىم-قاتىناسى جاڭا دەڭگەيگە ءوتتى. ەكى ەل اراسىنداعى يمپورت-ەكسپورتقا وراي، جاپون ءوندىرىس تەحنيكالارى بۇرىنعىدان دا كوبىرەك كىرگىزىلدى. جاپونياعا كوپتەگەن قىتايلىق ستۋدەنتتەر ءبىلىم الۋعا باردى. دەي تۇرعانمەن، قىتاي ءوز ىشىندە جاپونيانى سىناپ-مىنەۋىن، حالىققا جاپوندىقتاردى جاۋ ەتىپ كورسەتۋدەن قايتپادى.

قازىرگى كۇنى، ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي دۇلدارازدىققا تۇز سەبەتىن جاعدايلار قازىر دە ءجۇز بەرۋدە. ماسەلەن، قىتاي بيلىگى ءۇشىن تايۆان ماسەلەسى «ۇلكەن قىتاي» (قىتاي، تايۆان، گونگونگ) يدەياسىنداعى ماڭىزدى ماسەلە. وسى رەتكى اقش پرەزيدەنتىنە كانديدات ترامپ تايۆان باسشىسىنىڭ تەلەفونىن قابىلداعانى ءۇشىن دە قىتايلىق باق كوپ داۋرىقتى. ال، جاپونيا تايۆان ماسەلەسىندە بەيجىڭنىڭ قاباعىنا قاراعان ەمەس. ورتادا دياو يداو ارالى وقيعاسى تۋىلعانى ءمالىم. كەيبىر ساراپشىلار وسى وقيعانى قىتاي بيلىگىنىڭ ءوزى ۇيىمداستىردى دەگەن پىكىر ايتادى. نەگە ولاي دەيتىنىنە ءسال كەيىن توقتاليىق. شىعىس ازيانىڭ ەكى الپاۋىتى اراسىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى تەكە-تىرەستەر، ولارمەن دوستىق بايلانىستاعى ەلدەردى كەيدە ابىگەرگە سالىپ قويادى. قىتاي كەز-كەلگەن ەلمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتاردا ەڭ الدىمەن ايقىندايتىنى – سول ەلدىڭ «ۇلكەن قىتاي» ساياساتىنا بولعان ۇستانىمى. ەگەر، بۇل ۇستانىم قىتايدىڭ ويلاعانىنداي شىقپاسا، ديپلوماتيالىق قاتىناس ءساتسىز دەپ قارايدى. بۇل قىتاي مەن كەلەسى ءبىر ەلدىڭ عانا ەمەس، قىتاي قاتىسقان حالىقارالىق سامميتتەر نەمەسە دوستىق-ىنتىماقتاستىق ۇيىمداردا دا قاتتى قاداعالايتىن ساياسي ءتۇيىندى ماسەلەسى.

وسى قاراما-قايشىلىقتىڭ باستى سەبەپتەرى جوعارىدا ءبىز كورسەتكەن ەكى سەبەپ بولسا، ال بۇنىڭ جانامالاي سەبەبى تاعى بار. ول – قىتايدىڭ انتي-جاپوندىق دەمونستراتسياسى. قحر قۇرىلعان جىلدارى ەلدى جاپپاي سوتسياليستىك قۇرىلىسقا باعىتتادى. بۇل كەزدە قىتاي قوعامى جابىق كۇيدە، اراسىندا كەڭەس وداعىمەن عانا بارىس-كەلىس جاسادى. ەل ىشىندە جەكە باسقا تابىندىرۋ، كوممۋنيزم يدەياسىن ۇگىتتەۋ ارقىلى يدەولوگيانى ءبىر باعىتتا ۇستاپ تۇردى. 1980 جىلداردا قىتاي رەفورما جاساپ، شەتەلدەرگە ەسىك اشتى. حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار بولعان جەردە، ءار ەل ءوز مۇددەسىن ورتاعا سالارى انىق. ول قىتاي مۇددەسىنە ساي كەلۋ-كەلمەۋى دە مۇكىن. بۇل عانا ەمەس، قىتاي جەدەل دامۋ ساتىسىنا ءوتىپ، الەممەن جان-جاقتىلى بايلانىس ورناتىسىمەن، ىشكى-سىرتقى تىڭ پروبلەمالارعا جولىقتى. ونىڭ كەيبىرى بۇرىننان قىتايدا بار پروبلەمالار بولسا، ال كەيىبىرەۋى تىڭنان تۋىنداعان داعدارىس قاينارلارى ەدى. مىسالعا، كۇن سايىن ارتقان دەموگرافيالىق ءوسىم، سودان كەلىپ شىعاتىن جۇمىسپەن قامتۋ، حالىقتىڭ تۇتىنۋ قاجەتتىلىگىن وتەۋ، بايلىق رەسۋرستارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى سىندى قىتاي داعدارىسىنىڭ بەلگىلەرى.

قىتاي بيلىگى ەل ىشىندە ءوز سەنىمى مەن ىقپالىن باياعىداي ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن، قوعامدىق پىكىردى وزگە باعىتقا بۇرۋىنا تۋرا كەلدى. جاپون تاقىرىبى بۇعان تاپتىرمايتىن تاقىرىپ ەدى. ەكى ەلدىڭ تاريحي قايشىلىقتارى مەن ءالى ۇمىتىلماعان جاپون وككۋپاتسياسىنىڭ ىزدەرى بيلىكتىڭ حالىقتى الداۋسىراتۋداعى ماڭىزدى قارۋىنا اينالدى. وعان جاپوندىقتاردىڭ بىرتوعا، العان بەتىنەن قايتپايتىن مىنەزدەرى دە ساي كەلىپ تۇر ەدى. بۇل ءىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن باق، ادەبيەت، كينو سالالارى جۇمىلدىرىلدى. ءتىپتى، مەكتەپ باعدارلاماسىنا دەيىن كىرگىزىلدى. سونىمەن، قىتاي ءححى عاسىردا حح عاسىرداعى قىتاي ءۇشىن جاپونياعا كەكتەنەتىن جاڭا بۋىن ۇرپاقتى تاربيەلەپ شىعاردى. ونى وتانشىلدىق رۋحتىڭ باستى كورىنىسى رەتىندە بەينەلەدى. جوعارىدا ءسوز بولعان دياو يداو ماسەلەسى دە سونىڭ ءبىرى بولاتىن. دياو يداو ىسىنەن بۇرىن قىتايدىڭ ىشىندە تايۆان مەن گونكونگتا بەيجىڭ بيلىگىنە نارازىلىقتار، شىنجاڭ، تيبەت اۆتونوميالى ولكەلەرىندە ۇلتارالىق جاڭجالدار تۋىلىپ جاتتى. ىشكى قىتاي ولكەلەرىندە الەۋمەتتىك جاعدايلارعا بايلانىستى بيلىككە كوڭىل تولماۋشىلىق تا كۇشەيە باستادى. وسى ماسەلەلەردى بىرجاقتىلى ەتۋگە مۇرسات الۋ ءۇشىن، بۇكىل قىتايلىقتارعا ورتاق جاپون تاقىرىبىن كوتەرىپ، قوعامدىق پىكىردى باسقا ارناعا بۇرىپ كەتتى. دياو يداو ءىسى جاريالانىسىمەن، ەل ىشىندە جاپونعا قارسىلىق شارالار ءار قالا، وڭىرلەردە بولىپ جاتتى. كەي جەرلەردە جاپوندىق كاسىپورىنداردى قيراتۋ، جاپون تاۋارلارىن ورتەۋ، ءبۇلدىرۋ سىندى ۇشقارى ىستەر دە بولدى. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە، قىتاي بيلىگىنىڭ انتي-جاپون دەمونستراتسياسىنىڭ جەمىسى عانا.

جاقىندا اتالعان ەكى ەلدىڭ جويعىش سوعىس ۇشاقتارى شىعىس قىتاي تەڭىزىندە قاقتىعىسىپ قالا جازداعان بولاتىن. جاپونيا شىعىس قىتاي تەڭىزىندە قىتاي اۋە ارمياسىنىڭ ۇشاعىنا جاقىنداعانىن مويىندامادى. بىراق، 16 جەلتوقسان كۇنى قىتايدىڭ ەڭ ۇلكەن اسكەري ىستەر تاقىرىبىنداعى سايتى (www.js7tv.cn) وسىعان بايلانىستى ۆيدەو جاريالاپ، جاپون ۇشاقتارىنىڭ سۇعاناق ارەكەتىن اشكەرلەگەنىن ايتتى. بۇل اقپاراتقا سەنەر بولساق، جاپوندىق F-15 قىرعىنداعىش ۇشاعى قىتاي اسكەري ۇشاعىنا وتە جاقىن كەلگەن. ءتىپتى، ۇشقىشتار ءبىر-ءبىرىن انىق كورگەن. الەمدىك اقپاراتتاردا قاتتى اڭىس قوزعاماعانىمەن، بۇل حابار قىتايلىقتاردى تاعى ءبىر دۇرلىكتىرىپ تاستادى.

http://bit.ly/2hgJtJH

قىتاي-جاپون قايشىلىعى جاپوندىقتار ءۇشىن بالەندەي ماڭىزدى ماسەلە بولىپ سانالمايدى. جاپوندىقتاردىڭ تاريحي تانىمى مەن قىتايلىقتاردىڭ تاريحي تانىمى دا ەكى باسقا. ولار تاريحقا وتكەن ءىس رەتىندە قارايدى جانە بۇرىنعى ادامداردىڭ جاساعان قاتەلىكتەرىنە وزدەرىن كىنالى دەپ ەسەپتەمەيدى. توكيو بەيجىڭنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىرماي، وزىندىك ۇستانىمىن اشىق كورسەتەدى. سول ءۇشىن قىتاي ىشىندەگى قانداي دا ءبىر قارسىلىق ارەكەتتەر جاپون ەلىندە كۇردەلى تالقىلاۋعا ءتۇسىپ كەتپەيدى. تەك، جەكەلەگەن جاپون ۇلتىشىلدارى اشىق تۇردە ايىپتاۋلارعا بارادى. جاپونيا مەن قىتاي قايشىلىعى قاي دەڭگەيدە بولسا دا، ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق دامۋى تۇراقتىلىعىن ساقتاپ كەلەدى. وسىنىڭ ءوزى بۇل قايشىلىقتىڭ ءبىر جاقتىلى ەكەنىن كورسەتسە كەرەك.

ەستاي بوجان