ورتالىق ازيا ساياسي ومىرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ ءرولى قانداي؟

كەڭەستەر وداعى قۇلاپ، ورتالىق ازيا ەلدەرى تاۋەلسىزدىك العان 26 جىلدا تاجىكستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، قازاقستاندا، جالپى ورتالىق ازيادا يسلام ءدىنى مەن ادامنىڭ ءدىني سەنىم-نانىمىنا دەگەن بيلىك كوزقاراسى قالاي وزگەردى؟

ورتالىق ازيا ەلدەرىندە يسلام دىنىنە قايتىپ ورالۋ كەڭەستەر وداعى قۇلاي سالىسىمەن باستالعانى بەلگىلى. ماسكەۋدەن اجىراعان 26 جىل ىشىندە تاجىكستان، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە قازاقستان، جالپى ايماق حالقى جاپپاي دىنگە بەت بۇرا باستادى. جەتپىس جىل اتەيستىك قوعامدا ءومىر سۇرگەن ورتالىق ازيا 1991 جىلى ءبىر مەزەتتە سەنىم بوستاندىعىنا يە بولدى. بىراق ءدال وسى ۋاقىتتان باستاپ بيلىك پەن دىنشىلدەر اراسىندا تەكەتىرەس باستالدى. اتالمىش تايتالاستىڭ ەڭ قاتىگەز فورماسى تاجىكستاندا بولدى. بۇل جەردە دىنشىلدەر مەن بيلىك وكىلدەرىنىڭ كەلىسپەۋى سالدارىنان 1992-1997 جىلدار ارالىعاندا ەلدە ازامات سوعىسى بولدى. ازامات سوعىسى اتقارۋشى بيلىك پەن مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋشىلار اراسىندا ءجۇردى. قوس تاراپ تا بيلىك ءۇشىن تالاستا الدىلارىنا جان سالمادى. «الدىنا كەلگەنىن تىستەدى، ارتىنا كەلگەنىن تەپتى». بىراق بۇل سوعىستان ەكى جاق تا ۇتقان جوق. اقىر سوڭىندا تيتىقتاپ بىتكەن ەكى جاق مامىلەگە كەلدى. كەلىسىم بويىنشا، يسلام ءدىنىن جەلەۋ ەتكەن توپ مۇشەلەرى ەل پارلامەنتىنەن ورىن الا باستادى. تاجىكستاندا ورتالىق ازيادا بۇرىن سوڭدى بولماعان جاعداي ورنادى. ەلدە كۇشى جاعىنان بيلىك پارتياسىنان كەم تۇسپەيتىن وپپوزيتسيالىق تاجىكستان يسلام قوزعالىسى پارتياسى قۇرىلدى. اتالمىش پارتيا 2015 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلدى. بىراق ءدال وسى جىلى ەلدە مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماق بولعان سول كەزدەگى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ابدۋلحاليم نازارزودامەن «تاجىكستان يسلام قوزعالىسى» پارتياسىنىڭ قاتىسى بار ەكەندىگى انىقتالىپ، پارتيا ەل اۋماعىندا تەررورلىق ۇيىم دەپ تانىلدى. وسىدان كەيىن سول كەزدەگى پارتيا باسىندا بولعان ازاماتتار ەكسترەميستىك توپتاردىڭ قاتارىن تولىقتىردى. بۇل اينالىپ كەلگەندە 1094 تاجىكستاندىقتىڭ «يسلام مەملەكەتى» ۇيىمىنىڭ ساپىندا سوعىسۋىنا الىپ كەلدى. بۇل رەسمي ستاتيستيكا ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ءسۇريا، يراك، اۋعانستاندا سوعىسىپ جۇرگەن تاجىكستاندىقتاردىڭ سانى قانشا ەكەندىگىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.

ەندى ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى كورشىمىز وزبەكستانعا كەلسەك. بۇل ەلدە دە تاۋەلسىزدىك الا سالعان جىلدارى حالىق جاپپاي دىنگە بەت بۇرا باستاعانىن بايقايمىز. 1989-1993 جىلدار ارالىعىنداعى ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، وزبەكستان اۋماعىنداعى مەشىتتەر سانى 300-دەن اينالدىرعان 4 جىل ىشىندە 6 مىڭعا دەيىن بىراق كوبەيدى. قاپتاعان قالىڭ جۇرت مەككەگە قاجىلىققا اعىلا باستادى. وسى تۇستا ەل پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆ ءدىن سالاسىن مەملەكەت قاراماعىنا الۋ جايىندا شەشىم قابىلدادى. ونىڭ بۇنداي قادامدارعا بارۋىنا نەگىز دە جوق ەمەس ەدى. 1992-1997 جىلدار ارالىعىندا كورشىلەس تاجىكستاندا بولعان جاعداي مەن ەل ىشىندەگى «وزبەكستان يسلام قوزعالىسى» ۇيىمىنىڭ باس كوتەرە باستاۋى يسلام كارىموۆتى وسىنداي شەشىم قابىلداۋعا يتەرمەلەدى. بۇعان 1999 جىلى تاشكەنت قالاسىندا بولعان تەررورلىق شابۋىل مەن 2005 جىلعى «اكروميا» لاڭكەستىك ۇيىمىنىڭ باس كوتەرۋىن قوسساق، كارىموۆتىڭ نە ءۇشىن ءدىن سالاسىن قىسپاققا العانىن تۇسىنۋگە بولادى. بىراق بۇل ونىڭ وزبەكستاندا ديكتاتورلىق رەجيم قالىپتاستىرعانىن قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا اقتامايتىنى انىق. ال وزبەكستاننىڭ قازىرگى جاعدايىنا كەلەر بولساق، بۇل جەردە ءبىر قاراعاندا مۇلدە تۇسىنىكسىز جاعداي قالىپتاسقان. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز وزبەك ەلىنىڭ قازىرگى باسشىسى شاۆكات ميرزيەەۆ پرەزيدەنت بولىپ سايلانعالى بەرى ءدىن سالاسىن قولداپ، وزبەكستان حالقىنىڭ قاجىلىققا بارۋ كۆوتالارىنىڭ سانىن كوبەيتۋدى ۇسىنۋدا. بۇنىمەن قاتار كۇشتىك قۇرىلىمدار ءدىن جولىندا جۇرگەن ازاماتتاردى قۋدالاپ، قاماۋعا الۋدا.

جالپى جوعارىدا اتالعان ەكى ەلمەن سالىستىرعاندا تاۋەلسىزدىك العالى ءدىني سەنىم-نانىم بوستاندىعى جاعىنان قىرعىزستان وق بويى وزىپ تۇرعانى بەلگىلى. اسقار اقاەۆتىڭ كەزىندە قىرعىز بيلىگىنىڭ ەلدەگى ءدىني احۋالعا دەگەن كوزقاراسى تەك تاريحي-مادەني جاڭعىرۋ دەڭگەيىندە عانا بولدى. بىراق بۇل كوزقاراس بيلىك باسىنا قۇرمانبەك باكيەۆتىڭ كەلۋىمەن وزگەرە باستادى. ول يسلام دىنىنە دەگەن ءوز ويىن بيىك-بيىك مىنبەرلەردەن اشىق ايتتى. باكيەۆ ماناس اۋەجايىن اۋعانستان جەرىنە قارۋ-جاراق پەن اسكەر تاسىمالداۋ ءۇشىن ارنالعان الاڭ رەتىندە اقش اسكەريلەرىنە جالعا بەرگەن كۇننىڭ وزىندە، ەلدەگى ءدىني ۇيىمدار مەن توپتاردىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى جاساعان جوق. ول ءتىپتى «يسلام ءدىنى قىرعىز ۇلتىن قوزعاۋشى كۇشتەردىڭ ءبىرى» دەپ مالىمدەدى. قۇرمانبەك باكيەۆتىڭ كەزىنەن باستاپ يسلام قاراپايىم حالىقتان باستاپ، بيلىككە دەيىن تاراي باستادى. 2011 جىلى پارلامەنت عيماراتىنان تۇڭعىش رەت نامازحانا اشىلدى. ال 2010 جىلى وپپوزيتسيالىق دەپۋتات تۇرسىنباي باكىرۇلى كونستيتۋتسيا ەمەس، قۇران ۇستاپ تۇرىپ انت بەردى. بۇدان بولەك سوڭعى ۋاقىتتارى باق بەتتەرىندە 2017 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتكەن سوورونباي جەەنبەكوۆتىڭ ىنىلەرىنىڭ «ساۋد ارابياسى شەيحتارىمەن قاتىسى بار» دەگەن اقپاراتتار شىعا باستادى. بىراق قىرعىزستاندا ءدىني سەنىم-نانىمعا جاساعان بۇنداي بوستاندىقتا قىرعىز حالقىن تەررورلىق، ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ ارباۋىنان ساقتاپ قالا العان جوق. ءساۋىر ايىنىڭ 3-ءى كۇنى رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ مەتروسىن وش قالاسىنىڭ تۋماسى اقبوردان جاليلوۆ جارىپ جىبەردى. سالدارىنان 14 ادام كوز جۇمىپ، 50-گە جۋىق ادام جاراقات الدى.

تاجىكستان، وزبەكستان، قىرعىزستانداعى 26 جىلدا قالىپتاسقان ءدىني احۋالدان كەيىن، ەندى قازاقستانعا ورالساق. قازاقستان جاعدايى جوعارىدا اتالعان ەكى ەلمەن سالىستىرعاندا قىرعىزستانداعى جاعدايلارمەن ۇقساس. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ، قازىرگە دەيىن ءدىني سەنىم-نانىمعا بيلىك تاراپىنان اناۋ ايتقانداي شەكتەۋلەر قويىلعان جوق. وسىنىڭ سالدارىنان 1991 جىلدان بەرى ەلىمىزگە ءتۇرلى ءدنىي ۇيىمدار مەن سەكتالار ەسەپسىز كەلدى. ولاردىڭ قازاقستان اۋماعىندا زاڭدى تۇردە تىركەلگەندەرىنىڭ ءوزى 700-گە جۋىق. ال تىركەلمەي جاسىرىن جۇمىس ىستەپ جاتقان ءدىني ۇيىمداردىڭ سانىن ءبىر قۇداي بىلەدى. جالپى قازاقستان بيلىگى 26 جىل بويى حالىق تاربيەسى جايىندا مۇلدە ويلانعان جوق. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاق قوعامىندا ۋاحابيت تە، ءسالافيت تە، كريشنايت تە تامىر جايىپ ۇلگەردى. سونىڭ سالدارىنان اتىراۋدان باستاپ، الاتاۋعا دەيىنگى قالا كوشەلەرىندە كۇلەكباەۆ سياقتىلار قارۋ اسىنىپ جۇرەتىن حالگە جەتتىك. مەشىتتەردە يمامدار مەن جات اعىمنىڭ جەتەگىندە جۇرگەن جۇرت اراسىندا ءجيى داۋ تۋاتىن بولدى. سان عاسىرلار بويى تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان قازاق بالاسى «ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن» سۇرياعا سوعىسقا اتتاندى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاق بالاسى اينالدىرعان 26 جىل ىشىندە دوسى قايسى، دۇشپانى قايسى ەكەنىن اجىراتا المايتىن حالگە جەتتى. بۇنىڭ ەرتەڭى نە بولادى ونى ايتۋ قيىن، ارينە. بىراق قازىر قازاق قوعامىندا جاڭا قازاق بالاسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتقاندىعى انىق. ال بولاشاق قازاق بالاسى ءدىنشىل بولا ما، جوق الدە ازات ويلى ۇلتشىل بولا ما ونى ۋاقىت كورسەتەدى.

“The Qazaq Times”