Ortalıq Aziya sayasi ömirindegi Islam dininiñ röli qanday?

Keñester Odağı qwlap, Ortalıq Aziya elderi täuelsizdik alğan 26 jılda Täjikstan, Qırğızstan, Özbekstan, Qazaqstanda, jalpı Ortalıq Aziyada islam dini men adamnıñ dini senim-nanımına degen bilik közqarası qalay özgerdi?

Ortalıq Aziya elderinde islam dinine qaytıp oralu Keñester Odağı qwlay salısımen bastalğanı belgili. Mäskeuden ajırağan 26 jıl işinde Täjikstan, Qırğızstan, Özbekstan jäne Qazaqstan, jalpı aymaq halqı jappay dinge bet bwra bastadı. Jetpis jıl ateistik qoğamda ömir sürgen Ortalıq Aziya 1991 jılı bir mezette senim bostandığına ie boldı. Biraq däl osı uaqıttan bastap bilik pen dinşilder arasında teketires bastaldı. Atalmış taytalastıñ eñ qatigez forması Täjikstanda boldı. Bwl jerde dinşilder men bilik ökilderiniñ kelispeui saldarınan 1992-1997 jıldar aralığanda elde azamat soğısı boldı. Azamat soğısı atqaruşı bilik pen mwsılman memleketin qwruşılar arasında jürdi. Qos tarap ta bilik üşin talasta aldılarına jan salmadı. «Aldına kelgenin tistedi, artına kelgenin tepti». Biraq bwl soğıstan eki jaq ta wtqan joq. Aqır soñında titıqtap bitken eki jaq mämilege keldi. Kelisim boyınşa, islam dinin jeleu etken top müşeleri el parlamentinen orın ala bastadı. Täjikstanda Ortalıq Aziyada bwrın soñdı bolmağan jağday ornadı. Elde küşi jağınan bilik partiyasınan kem tüspeytin oppoziciyalıq Täjikstan islam qozğalısı partiyası qwrıldı. Atalmış partiya 2015 jılğa deyin jwmıs istep keldi. Biraq däl osı jılı elde memlekettik töñkeris jasamaq bolğan sol kezdegi qorğanıs ministriniñ orınbasarı Abdulhalim Nazarzodamen «Täjikstan islam qozğalısı» partiyasınıñ qatısı bar ekendigi anıqtalıp, partiya el aumağında terrorlıq wyım dep tanıldı. Osıdan keyin sol kezdegi partiya basında bolğan azamattar ekstremistik toptardıñ qatarın tolıqtırdı. Bwl aynalıp kelgende 1094 täjikstandıqtıñ «Islam memleketi» wyımınıñ sapında soğısuına alıp keldi. Bwl resmi statistika ekendigin eskersek, Süriya, Irak, Auğanstanda soğısıp jürgen täjikstandıqtardıñ sanı qanşa ekendigin oylaudıñ özi qorqınıştı.

Endi bizdiñ oñtüstiktegi körşimiz Özbekstanğa kelsek. Bwl elde de täuelsizdik ala salğan jıldarı halıq jappay dinge bet bwra bastağanın bayqaymız. 1989-1993 jıldar aralığındağı statistikağa süyensek, Özbekstan aumağındağı meşitter sanı 300-den aynaldırğan 4 jıl işinde 6 mıñğa deyin biraq köbeydi. Qaptağan qalıñ jwrt Mekkege qajılıqqa ağıla bastadı. Osı twsta el prezidenti Islam Kärimov din salasın memleket qaramağına alu jayında şeşim qabıldadı. Onıñ bwnday qadamdarğa baruına negiz de joq emes edi. 1992-1997 jıldar aralığında körşiles Täjikstanda bolğan jağday men el işindegi «Özbekstan islam qozğalısı» wyımınıñ bas kötere bastauı Islam Kärimovtı osınday şeşim qabıldauğa itermeledi. Bwğan 1999 jılı Taşkent qalasında bolğan terrorlıq şabuıl men 2005 jılğı «Akromiya» lañkestik wyımınıñ bas köteruin qossaq, Kärimovtıñ ne üşin din salasın qıspaqqa alğanın tüsinuge boladı. Biraq bwl onıñ Özbekstanda diktatorlıq rejim qalıptastırğanın qay jağınan alıp qarasaq ta aqtamaytını anıq. Al Özbekstannıñ qazirgi jağdayına keler bolsaq, bwl jerde bir qarağanda mülde tüsiniksiz jağday qalıptasqan. Olay deytin sebebimiz özbek eliniñ qazirgi basşısı Şavkat Mirzieev prezident bolıp saylanğalı beri din salasın qoldap, Özbekstan halqınıñ qajılıqqa baru kvotalarınıñ sanın köbeytudi wsınuda. Bwnımen qatar küştik qwrılımdar din jolında jürgen azamattardı qudalap, qamauğa aluda.

Jalpı joğarıda atalğan eki elmen salıstırğanda täuelsizdik alğalı dini senim-nanım bostandığı jağınan Qırğızstan oq boyı ozıp twrğanı belgili. Asqar Aqaevtıñ kezinde qırğız biliginiñ eldegi dini ahualğa degen közqarası tek tarihi-mädeni jañğıru deñgeyinde ğana boldı. Biraq bwl közqaras bilik basına Qwrmanbek Bakievtiñ keluimen özgere bastadı. Ol islam dinine degen öz oyın biik-biik minberlerden aşıq ayttı. Bakiev Manas äuejayın Auğanstan jerine qaru-jaraq pen äsker tasımaldau üşin arnalğan alañ retinde AQŞ äskerilerine jalğa bergen künniñ özinde, eldegi dini wyımdar men toptardıñ jwmısına kedergi jasağan joq. Ol tipti «islam dini qırğız wltın qozğauşı küşterdiñ biri» dep mälimdedi. Qwrmanbek Bakievtiñ kezinen bastap islam qarapayım halıqtan bastap, bilikke deyin taray bastadı. 2011 jılı parlament ğimaratınan twñğış ret namazhana aşıldı. Al 2010 jılı oppoziciyalıq deputat Twrsınbay Bäkirwlı Konstituciya emes, Qwran wstap twrıp ant berdi. Bwdan bölek soñğı uaqıttarı BAQ betterinde 2017 jılğı prezident saylauında jeñiske jetken Sooronbay Jeenbekovtıñ inileriniñ «Saud Arabiyası şeyhtarımen qatısı bar» degen aqparattar şığa bastadı. Biraq Qırğızstanda dini senim-nanımğa jasağan bwnday bostandıqta qırğız halqın terrorlıq, ekstremistik wyımdardıñ arbauınan saqtap qala alğan joq. Säuir ayınıñ 3-i küni Reseydiñ Sankt-Peterburg qalasınıñ metrosın Oş qalasınıñ tuması Aqbordan Jalilov jarıp jiberdi. Saldarınan 14 adam köz jwmıp, 50-ge juıq adam jaraqat aldı.

Täjikstan, Özbekstan, Qırğızstandağı 26 jılda qalıptasqan dini ahualdan keyin, endi Qazaqstanğa oralsaq. Qazaqstan jağdayı joğarıda atalğan eki elmen salıstırğanda Qırğızstandağı jağdaylarmen wqsas. Bizdiñ elimizde de täuelsizdik alğan jıldardan bastap, qazirge deyin dini senim-nanımğa bilik tarapınan anau aytqanday şekteuler qoyılğan joq. Osınıñ saldarınan 1991 jıldan beri elimizge türli dnii wyımdar men sektalar esepsiz keldi. Olardıñ Qazaqstan aumağında zañdı türde tirkelgenderiniñ özi 700-ge juıq. Al tirkelmey jasırın jwmıs istep jatqan dini wyımdardıñ sanın bir qwday biledi. Jalpı Qazaqstan biligi 26 jıl boyı halıq tärbiesi jayında mülde oylanğan joq. Osı uaqıt aralığında qazaq qoğamında uahabit te, säläfit te, krişnayt te tamır jayıp ülgerdi. Sonıñ saldarınan Atıraudan bastap, Alatauğa deyingi qala köşelerinde Külekbaev siyaqtılar qaru asınıp jüretin hälge jettik. Meşitterde imamdar men jat ağımnıñ jeteginde jürgen jwrt arasında jii dau tuatın boldı. San ğasırlar boyı täuelsizdikti añsağan qazaq balası «üş qaynasa sorpası qosılmaytın» Süriyağa soğısqa attandı. Bir sözben aytqanda qazaq balası aynaldırğan 26 jıl işinde dosı qaysı, dwşpanı qaysı ekenin ajırata almaytın hälge jetti. Bwnıñ erteñi ne boladı onı aytu qiın, ärine. Biraq qazir qazaq qoğamında jaña qazaq balasın qalıptastıru üşin küres jürip jatqandığı anıq. Al bolaşaq qazaq balası dinşil bola ma, joq älde azat oylı wltşıl bola ma onı uaqıt körsetedi.

“The Qazaq Times”