پەرنەتاقتاعا بايلانعان ءالىپبي: قوعام ەكىگە ءبولىندى

«ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىن قالاي قورىتىندىلايمىز؟» دەپ جۇرگەندە قازاقستاندا پارلامەنتتە ۇسىنىلعان لاتىن الىپبيىنە قاتىستى جاڭا ديسكۋسسيا باستالىپ كەتتى. 11 قىركۇيەك كۇنى شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ەربول تىلەشوۆ قازاق تىلىندەگى لاتىن ءالىپبيىنىڭ 26 ارىپتەن تۇراتىن نۇسقاسىن تانىستىردى. ال بۇل قوعام پىكىرىن ەكىگە جاردى. ءبىرى ۇسىنىلعان نۇسقا بويىنشا قازاق تىلىنە ءتان ءتول دىبىستارىنىڭ قوس ارىپپەن بەرىلۋىنە قارسى شىقسا، ەندى ءبىرى مۇنى «وركەنيەتكە ىلەسۋدىڭ جولى» دەيدى. ال بۇعان ءتىل ماماندارى مەن ساياساتتانۋشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى نە دەيدى؟ جاس بۋىننىڭ پىكىرى قانداي؟ الماتىدا وتكەن «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ: الماتى تالقىلاۋلارى» اتتى باسقوسۋدا بىراز تۇلعالار وسى جوباعا پىكىرىن ءبىلدىردى. 

جاڭا بىردەڭەنى ويلاپ تابۋدىڭ كەرەگى جوق

احمەت بايتارسىنۇلى اتىنداعى مۇراجايدىڭ جەتەكشىسى رايحان يماعانبەت لاتىن ءالىپبيىن 26 ارىپكە سىيعىزىپ، باتىسشىل بولۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، اعىلشىندار مەن ورىستار ىعىنى جىعىلماي، ولاردىڭ كولەڭكەسىنەن شىعاتىن كەز جەتكەن.

احمەت بايتارسىنۇلى اتىنداعى مۇراجايدىڭ جەتەكشىسى رايحان يماعانبەت. فوتو: QT

«ءبىز تىلىمىزگە «كومپيۋتەرگە باعىن» دەپ وتىرمىز. مەن بۇعان كەلىسپەيمىن. عالىمدار ءبىر ارىپكە، ءبىر دىبىسقا ءبىر تاڭبانى بەكەر ويلاپ تاپقان جوق. 1931 جىلعى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءالىپبيى جالپى تۇركى ەملەسى رەتىندە مويىندالىپ، ماسكەۋدە شىعاتىن «ليتەراتۋرنايا ەنتسيكلوپەدياعا» كىرگەندە لاتىنشا نۇسقاسى بەرىلگەن. سوندىقتان جاڭا بىردەڭەنى ويلاپ تابۋدىڭ كەرەگى جوق. سونشا قىپ-قىزىل شىعىنعا ۇرىنۋدىڭ دا كەرەگى جوق. سول تاڭبانى ۇستاي وتىرىپ، ءالىپبي لاتىنعا كوشەتىن بولسا تۇبىندە كوشەدى. دەگەنمەن باتىسشىل بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى اعىلشىندار مەن ورىستار وسىلاي ايتتى ەكەن دەپ، بىرەۋدىڭ بودانىندا، كولەڭكەسىندە كەلدىك. ال ول كولەڭكەدەن شىعاتىن كەز جەتتى. ءبىز «عالامتور» ، «اۋەجاي» دەپ ايتقاندا ءبىز ءتول ءسوزىمىزدىڭ جۇتىلىپ كەتپەۋىن قالادىق. ال ەندى بالاماسى انداي ەكەن، مىنداي ەكەن دەپ اعىلشىن ءسوزىن پايدالانا بەرسەك، ءوزىمىزدىڭ وركەنيەتكە قالاي جۇتىلىپ كەتكەنىمىزدى بىلمەي قالامىز»، - دەيدى ءتىل مامانى.

ال «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى داۋرەن بابامۇرات بولسا پارلامەنتتە ۇسىنىلعان 26 ءارىپتى لاتىن ءالىپبيىن «كەلەمەجگە اينالدىرۋدىڭ قاجەتى جوق، QWERTY-عا كىرۋىمىز كەرەك» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

«مىسالى ءبىز «كومەنتاري» دەگەن ءسوزدى ەكى «ي»-مەن جازامىز. بىراق ول كەزەڭ ءوتىپ بارا جاتىر. ال مۇنداي تەرميندەردى، كۇندە پايدا بولعان سوزدەردى قازاق تىلىنە ءسىڭىرۋ ءۇشىن وعان ورىس ءتىلى ارقىلى اينالىپ كەلەتىن بولساق وندا ءبىزدىڭ كۇنىمىز قاراڭ. سوندىقتان لاتىن الىپيبىنە كوشۋدى كەشىكتىرمەۋىمىز كەرەك. ال كەشەگى ۇسىنىلعان نۇسقانى كەلەمەجدەپ، ءۇش ءسوزدىڭ باسىن قۇراي المايتىن كەيبىر ساراپشىلار «اناۋ دۇرىس ەمەس، مىناۋ دۇرىس ەمەس» دەپ، ەندى «بىزگە لاتىن ءالىپبيى نە ءۇشىن كەرەك؟» دەگەنگە كوشىپ كەتتى. بىراق ءبىز قالاي بولعاندا دا قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىنا قاتىستى ءتۇرلى نۇسقالاردى قاراستىرا وتىرىپ، QWERTY-عا، ياعني 26 تاڭبانىڭ ىشىنە كىرۋىمىز كەرەك. بۇل زاماننىڭ تالابى. ال توبەدەگى نوقات، قۇيرىقتى دىبىس بولاتىن بولسا وندا باستاپقى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدەگى ماقسات جوعالادى. ال ءبىر ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋ ءۇشىن ول ءتىل الەمدەگى وزىق ۇلگىدە دامىپ بارا جاتقان تىلدەرمەن دەڭگەيلەس بولۋ كەرەك. الەمدە جاڭادان اينالىمعا ەنىپ جاتقان تەرميندەردى وڭاي سىڭىرەتىندەي بولۋىمىز كەرەك. ال وعان جەتۋ ءۇشىن ءبىز كۇشپەن ەمەس، ءبىلىم مەن عىلىمدى پايدالانۋ كەرەكپىز»، - دەيدى داۋرەن بابامۇرات.

قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي فۋنكتسياسى وتە تومەن

لاتىن ءالىپبيى تۋرالى جازۋشى بەيبىت قويشىباي دا ءوز پىكىرىن ورتاعا سالدى. ول قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن قوسارلاپ بەرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيدى.

بەيبىت قويشىباي مەن سماعۇل ەلۋباي. فوتو: QT

«مەن قازاق ءتىلىنىڭ 42 ءارپىن 26 ارىپكە سىيعىزۋعا دا بولادى دەپ ويلايتىن ەم. دەگەنمەن ارىپتەردى قوسارلاپ بەرمەۋ كەرەكتىگىن دە ويلاۋعا بولادى. بىرەۋلەر ءساتسىز دەپ جاتىر. شىنىمەن دە ءساتسىز. مىسالى بۇرىن كيريل ارپىمەن قازاق ءالىپبيىن جاسادى عوي. سول كەزدە «ڭ»-دى «ng» دەپ جازاتىن. ال ونى ەشكىم «ڭ» دەپ وقىعان جوق، «ng» دەپ وقىدى. مىسالى قوڭىرقوجا قوجىقوۆتى ورىستار «كوڭگىركوجا» دەپ جازدى. ونى قازاققا دەيىن سولاي وقىدى. سوندىقتان قوسارلاپ جازۋدىڭ وسىنداي تىلدىك قيىندىقتارى بار. لاجى بولسا قوسارلاۋدان قۇتىلۋ كەرەك» - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى جازۋشى.

بەيبىت قويشىبايدىڭ سوزىنشە، قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي فۋنكتسياسى وتە تومەن جانە وعان مەملەكەتتىك ورگاندار تەجەۋ بوپ كەلەدى ەكەن.

«قازاق ءتىلى شىنىمەن مەملەكەتتىك ءتىل بولۋ كەرەك. ول ءۇشىن باسقارۋ ورگاندارى جۇمىس ىستەۋ كەرەك ەدى. الايدا سوعان تەجەۋ سالىپ كەلە جاتقان - سول مەملەكەتتىك ورگاندار. ال مۇنى تالاپ ەتۋ كەرەك. ۇلكەن كىسىنىڭ سوزىنە سەنسەك، «لاتىن ءالىپبيى - تەك قازاق ۇلتى ءۇشىن عانا» دەيدى. ال بۇل اسا دۇرىس ءسوز ەمەس. بۇعان «قازاقستان ازاماتى ءۇشىن» دەپ قاراۋ كەرەك. وسى ماسەلەنى شەشسەك، لاتىن الىپبيىنە ەنگىزۋ ومىرشەڭ بولۋى مۇمكىن. ال وسىلاي جالعاسسا، بۇل وسى جاعدايدا جالعاسا بەرەتىن بولسا مازاق بولادى»، - دەيدى ول.

دامىعان مەملەكەتتەردىڭ مادەنيەتىنە ءوتۋىمىز كەرەك

ال ساياساتتانۋشى رۋسلان جانعازى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ مادەني كەڭىستىگىنە ءوتۋ ءۇشىن 26 ءارىپتى لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋىمىز كەرەك دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپ وتىر.

ساياساتتانۋشى رۋسلان جانعازى. فوتو: QT

«قازىر تالقىلانىپ جاتقان لاتىن الىپبيىنە قاتىستى 3 مودەل ۇسىنىلىپ جاتىر. ءبىرىنشىسى، ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى ەرەكشە ارىپتەردى، دىبىستاردى – ديگرافتاۋ. بۇل سول ەندى ۇسىنىلعان ءالىپبيدىڭ مودەلى. ەكىنشىسى – دياكريتيكا. ياعني قوس نۇكتە نەمەسە تاعى باسقا تاڭبالار قوسۋ. ءۇشىنشىسى – وزبەكتەردىڭ اپوستروفتاۋى.  ال مەنىڭ ۇستانىمىم – ديگرافتاۋ مودەلى. ويتكەنى قازاق ءتىلىنىڭ رەفورماسىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى وسىعان كەلىپ تىرەلەدى. ال وعان قوسىمشا تاڭبالار قوساتىن بولساق، بۇكىل رەفورمانىڭ ءمانىن جوعالتادى. سونداي-اق ءبىز لاتىن ءالىپبيى ارقىلى تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ مادەنيەتىنە ەمەس، باتىس الەمىنە، سونىڭ ىشىندە اقش سىندى عىلىمي تەحنولوگياسى، ينوۆاتسياسى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ مادەني كەڭىستىگىنە وتەيىن دەپ جاتىرمىز. ءبىز لاتىن ءالىپبيى دەپ جاتىرمىز، ال ونىڭ استارى – اعىلشىن ءتىلى. ودان قورقۋدىڭ قاجەتى جوق»، - دەيدى ول.

قوعامدىق پىكىرتالاسقا قاتىسقان جۋرناليست باۋىرجان كاريپوۆ بولسا «عالىمداردىڭ تالقىلاۋىنان وتپەگەن لاتىن ءالىپبيى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا تالقىلانباۋ كەرەك ەدى» دەيدى.

«عالىمداردىڭ پىكىرىنەن وتپەگەن ەڭ سوراقى جوبانىڭ پارلامەنت ماجىلىسىندە تالقىلانىپ، حالىققا ۇناماي قالۋى، الەۋمەتتىك جەلىدە شۋلاۋى - بۇل ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىزدەگى قازاقستاندىق موبيليزاتسيا. ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىزدەگى ساياسات وسىنداي بولسا كەرەك. مەنىڭشە، بۇعان شاعىم ايتۋ كەرەك سەكىلدى. نەلىكتەن سونداي ءبىر عالىمداردىڭ تالقىلاۋىنان وتپەگەن ەڭ سوراقى جوبا پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا تالقىلانۋ كەرەك؟ سەبەبى قانشا دەگەنمەن ولار ەلدىڭ قامىن ويلاعان ازاماتتار. ال ولاردىڭ الدىندا مۇنداي جوبا تالقىلانباۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ لاتىن ءالىپبيىمىز وسى ەلدىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنا قۇلاق اسسا، شىنىمەن حالىق يگىلىگىندە بولسا، ول «رۋحاني جاڭعىرۋ» بولادى. ەگەر جەمقورلىقپەن لاتىن ءالىپبيى ەنەتىن بولسا، ەشقانداي رۋحاني جاڭعىرۋ بولمايدى. بۇدان باياعى جارتاس سول جارتاس بولىپ قالادى»، - دەيدى ول.

قورىتا كەلگەندە، بۇل ماسەلە ءالى دە وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى. قازاقى قوعام مەن باتىسشىل وركەنيەت قاتار كەلگەندە ارۋاقىتتا وسىلاي ەكىتۇرلى پىكىر قالىپتاساتىنى انىق. ويتكەنى ءبىرى دامىعان زاماننىڭ اعىنىنا ىلەسىپ، تەحنولوگيانىڭ ىعىنا جىعىلىپ، پەرنەتاقتاداعى ارىپتەردى عانا قولدانعان دۇرىس دەسە، ءبىرى قازاقى بولمىستى ساقتاپ قالۋدى كوزدەيدى. نەگىزى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءوزى قازاق قوعامىن «ورىستانۋدان» ساقتاپ قالۋدىڭ ءبىر جولى ەدى. الايدا ونى دا باتىس پەن تەحنولوگيا ساياساتىنا بايلاپ قويدىق.

“The Qazaq Times”