كينويندۋسترياسى دامىعان قۋاتتى ەلدەر الەمگە ۇلكەن يدەولوگيالىق ىقپال، رۋحاني ەكسپانسيا جۇرگىزىپ وتىر.  سونىمەن قاتار، كينەماتوگرافيا ارقىلى ەكونوميكالىق تابىسىن دا ارتتىرۋدا. جىلىنا مىڭعا جۋىق فيلم وندىرەتىن ءۇندىستان، اقش سىندى ەلدەر جاھان كورەرمەندەرىن زور مولشەردە وزىنە بۇرىپ العانى بەلگىلى. ساپالى دەڭگەيدە، بيىك كاسىپتىك ورەدە جاسالعان تۋىندىلاردىڭ كورەرمەندى وزىنە بايلاۋى زاڭدى دا.

كينو - ونەر. ونەر بارشا ادامزاتقا ورتاق. دەسەك تە، ءاربىر كينوتۋىندىنى جاساعان ەل وعان ءوز يدەولوگياسىن، ءوز مۇددەسىن ەنگىزبەي قويمايدى. بۇل دا قالىپتى قۇبىلىس. سول ارقىلى كورەرمەننىڭ وي-ساناسىنا اسەر ەتىپ، بەلگىلى دارەجەدە ءوز ماقساتتارىنا بۇرۋدى كوزدەيدى. ءيا، بۇل باسقا تاقىرىپ. ءبىزدىڭ وي بولىسپەگىمىز وسىنداي تۋىندىلارعا ارقاۋ بولاتىن ۇلكەن-كىشى ادەبي شىعارمالار، روماندار مەن ەپوستار، پوۆەست-اڭگىمەلەر جايلى بولماق.

ەكرانعا جول تارتقان الەمدىك تۋىندىلار

ادامزات ادەبيەتىنىڭ جاۋھارىنا اينالعان شىعارمالار از ەمەس. ولار سوناۋ ەرتە داۋىردەن باستاپ، ءبىر عانا حالىقتىڭ ەمەس، كۇللى ادامزاتتىڭ ورتاق رۋحاني قازىناسى رەتىندە جاساپ كەلەدى. اڭىز-ءاپسانا تۇرىندە اۋىزدان-اۋىزعا، ەلدەن-ەلگە جەتكەندەرى دە، تاسقا باسىلىپ، سانسىز وقىرماننىڭ قولىنداعى قۇندى دۇنيە رەتىندە باعالانعاندارى دا كوپ. قازىر قوعامدىق فورماتسيا وزگەردى. اقپارات كوپ. ادامداردىڭ ادەبيەتتى، كوركەمونەردى قابىلداۋى دا وزگەشە باعىتقا وڭتايلاندى. بۇرىنعى جانە بۇگىنگى ادەبي شىعارمالار ەندى حالىققا ەكران ارقىلى ۇسىنىلۋدا. ادامزات تاريحىندا جاسالعان تاڭداۋلى شىعارمالار، سوڭعى عاسىردا، قازىرگى ۋاقىتتا ومىرگە كەلگەن ادەبي تۋىندىلار ەندى كينويندۋستريانىڭ ازىعىنا اينالىپ، كورەرمەنگە، كەيىنگى ۇرپاققا باسقاشا قىرىنان ۇسىنىلدى. ارينە، كينو ءوندىرىسىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەر تەك اقىن-جازۋشىلاردىڭ، ادەبيەتتەگى تۇلعالاردىڭ شىعارمالارىنا ارقا سۇيەپ وتىر دەۋگە كەلمەيدى. كينو تاريحىندا ادامزات تاعدىرى، جالپاق جەر مەن شەكسىز عارىشتى قامتىعان تالاي جاڭا كينوستسەناريلەر جازىلدى، ەكراندالدى. بىراق، ءبارىبىر كينو سالاسى ادەبي شىعارمالاردان اتتاپ كەتە العان جوق. ول مۇمكىن ەمەس ەدى.

كينو ەكرانىنا شىققان دۇنيەلەر كوپ. سوناۋ ادامزاتتىڭ ارعى تاريحىن بايان ەتەتىن نۇق پايعامبار تۋرالى فيلم دە سولاردىڭ ءبىرى. ىنجىلدە باياندالاتىن حيكايا نەگىزىندە تۇسىرىلگەن كارتينا تالاس-تارتىس تۋدىرعانى راس. بىراق، قالاي بولماسىن، بارشا ادامعا وتراق اڭىزدى رەجيسسەرلەر ەكران ارقىلى الەم نازارىنا ۇسىندى. گومەردىڭ «يليادا» داستانىندا ايتىلاتىن ترويا سوعىسى دا كينوعا اينالدى. ءۇندىنىڭ اتاقتى  «ماحابحاراتا» ەپوسى دا بىرنەشە رەت ەكرانعا شىعارىلدى. بۇل تۋىندى بويىنشا 1965 جىلى رەجيسسەر بابۋبحاي ميستري باستاپ فيلم تۇسىرگەن بولسا، 1989 جىلى ءۇش سەريالى فيلم-سپەكتاكل جاسالىپتى. ارى قاراي ءتىپتى قارقىن الىپ، 1990 جىلى 94 سەريا، 2013 جىلى 267 سەريا كورەرمەنگە ۇسىنىلعان.

"ماحابحار اتا" سەريالىنان كورىنىس

قىتايدىڭ ەجەلگى زامان ادەبيەتىنە جاتاتىن «ءۇش پاتشالىق قيسساسى»، «سۋ بويىندا»، «قىزىل ساراي ءتۇسى» سەكىلدى كلاسسيكالىق شىعارمالارى دا ەكى رەتتەن ەكراندالىپ، سەريالدار ءتۇسىرىلدى. ونىڭ كەيبىرىمەن جەرگىلىكتى تەلەارنالاردان بەرىلگەندىكتەن، قازاقستان كورەرمەندەرى دە تانىس.

بۇل قاتاردان رەسەي دە قالىسپايدى. دوستوەۆسكيدىڭ «اعايىندى كارامازوۆتار»، لەۆ تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك»، «اننا كارەنينا»، م.شولوحوۆتىڭ «تىنىق دون» تۋىندىلارىنىڭ الدى بىرنەشە رەت ۇزاق سەريالدارعا اينالىپ، كينو ونەرى سالاسىنداعى ايتۋلى دۇنيەلەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. لەرمەنتوۆ، پۋشكين، تۋرگەنوۆ، چەحوۆ، بۋلگاكوۆ، تاعى باسقا تۇلعالارىنىڭ شىعارمالارى دا قاعىس قالعان جوق.

لەۆ تولستويدىڭ "سوعىس جانە بەيبىتشىلىك" رومانى جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن فيلم

اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنان ەڭ كوپ كينو تۇسىرەتىن ەل امەريكا ەكەنى ءمالىم. ەدگار اللان پو, دجەك لوندون, و. گەنري, مارك تۆەن, گوۆارد فيلليپس لاۆكرافت, لايمەن فرەنك باۋم, گەنري دجەيمس, فرەنسيس سكوتت فيتسدجەرالد, دجەيمس فەنيمور كۋپەر, ەرنەست حەمينگۋەي سەكىلدى قالامەگرەلەردىڭ شىعارمالارى رەجيسسەرلەر ءۇشىن مول كەنىش سىندى. ماسەلەن، ميستيكانىڭ شەبەرى دەپ مويىندالعان، وسى زامان دەتەكتيۆىن جاساۋشى ەدگار اللان پونىڭ شىعارمالارى 212 رەت ەكرانعا شىعارىلىپتى. بۇل كورسەتكىش و.گەنريدە – 184, ستيۆەن كينگتە – 145, دجەك لوندوندا – 124,  مارك تۆەندە – 105. ءتىزىم وسىلاي جالعاسا بەرەدى.

تاقتار تالاسى سەريالى

قازىرگى جازۋشىلار تۋرالى ءبىر مىسال كەلتىرە كەتسەك، بۇگىندە ميلليونداعان كورەرمەندى باۋراپ العان ايگىلى «تاقتار تالاسى» (Game of Thrones) سەريالى دا امەريكانىڭ فەنتەزي جانرىندا قالام تەربەيتىن جازۋشىسى دجوردج مارتيننىڭ «مۇز بەن وت جىرى» (A Song of Ice and Fire) رومانىنىڭ جەلىسى بويىنشا تۇسىرىلۋدە.

جوعارىدا ايتىلعان از-كەم دەرەكتەرگە قاراپ، قالامگەرلەر شىعارماسىن قاجەتىنە جاراتا بىلگەن ەلدەردىڭ ۇپايى تۇگەل ەكەنىن باعامداۋعا بولادى. شىعارمالارى ەكران ارقىلى ميلليونداعان كورەرمەنگە جەتىپ جاتقان جازۋشىلارعا قۇرمەتپەن قارايسىڭ. سول شىعارمالاردى باعالاپ، بۇگىنگى اۋديتورياعا جاڭا قىرىنان جەتكىزە بىلگەن رەجيسسەرلەرگە، كينو سالاسىنداعى شىعارماشىل توپقا ريزا بولاسىڭ.

كينوداعى قازاق ادەبيەتى

قازاق كينوسى ءۇشىن جوعارىداعى الىپ ەلدەرمەن قارا تالاستىرتۋ ازىرگە  قيسىنسىز ەكەنى راس. دەسەك تە، ءوز دەڭگەيىمىزدە شامالاپ كورسەك، كين سالاسى ەپتەپ دامىپ كەلە جاتقانەلىمىزدە قازاق ادەبيەتىندەگى شىعارمالاردىڭ ەكرانعا شىعۋى كەم ءتۇسىپ جاتقانىن اڭعاراسىز. بارىنىڭ ءوزى ساۋساقپەن سانارلىق. حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن «قىز جىبەكتى» سۇلتان قوجىقوۆ ءتۇسىردى. م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە «كوكسەرەك»، «قاراش-قاراش وقيعاسى» ەكراندالدى. ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر» رومانىنان دا سەريال ءتۇسىرىلدى. بۇلار، راس، كەڭەس وداعى داۋىرىندەگى دۇنيەلەر.

"قىز جىبەك" ءفيلمى

تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دە ءبىراز تۋىندىلار ەكرانعا شىعارىلدى. اسىرەسە، فولكلورىمىزداعى تاعى ءبىر ەسكى اڭىز «ەر توستىك» انيماتسيالىق فيلمگە ارقاۋ بولدى. حالىقتىڭ ءتۇپ-تەگىن تانىتاتىن، ەجەلگى تۇرمىس-سالتىن، ءومىرىن بەينەلەيتىن مۇنداي دۇنيەلەردىڭ جاڭا زامانعا لايىقتالىپ، جاس ۇرپاققا، بارشا كورەرمەنگە جول تارتقانى قۋانارلىق جايت. وسى قاتاردا تۇركياداعى قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ قولعا الىپ جاتقان جوباسىن دا ايتا كەتۋ كەرەك. ىستامبۇلدا تۇراتىن ەتنيكالىق قازاق قايروللا مۇحاممەدۇلى مەن باتىر حامزاۇلى اتتى قورقىت اتا جىرلارىن «art book» ۇلگىسىندەگى جەكە كىتاپ رەتىندە شىعارىپ، ولاردان توپتاما كوللەكتسيا جاساماق. كەيىن مۋلتفيلمگە اينالدىرىپ، 70 تىلدە سايت اشىپ، mobile app جانە تاعى باسقا مۋلتيمەديالىق جۇمىستارعا كوشسەك دەگەن جوسپارلارى بار. وزگە ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق جاستارى وسىنداي تالپىنىس جاساپ جاتقاندا، ءوز ەلىمىزدە نەگە اۋقىمدى جوبالاردى قولعا المايمىز دەگەن سۇراق تۋادى.

قورقىت اتا. "Art book" مۇقاباسى

ءيا، قازاق ادەبيەتىندەگى كورنەكتى قالامگەرلەردىڭ سالماقتى شىعارمالارى كينو سالاسى ءۇشىن ءالى دە بوس كەڭىستىك، ەلەۋسىز جاتقان قازىنا دەسەك ارتىق ەمەس. جىلىنا جۇزدەپ سانالماسا دا، «قازاقفيلم» جانە باسقا دا جەكە ستۋديالار شاماسىنشا فيلمدەر ءتۇسىرىپ جاتىر. بىراق، ولاردى كورەرمەن، كينو ماماندارى قالاي قابىلدايدى. ساپاسى، مازمۇنى قاي دەڭگەيدە؟ بۇرىن دا، قازىر دە وقىرماننىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ جۇرگەن شىعارمالار نەگە رەجيسسەرلەردىڭ نازارىن اۋدارا الماي وتىر؟ قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ رومان-پوۆەستەرى، اڭگىمەلەرى، پوەمالارى نەگە كينو ەكرانىنان كورىنبەيدى؟ وسى سۇراقتاردى قازاق كينو ونەرىنە سىن كوزبەن، سالماقپەن قارايتىن ماماندارعا قويعان ەدىك. ولار الدىمەن بۇگىنگى كينونىڭ سىنى مەن ساپاسى تۋرالى دا ويلارىن ىرىكپەدى.

روزا مۇقانوۆا جازۋشى-دراماتۋرگ، حالىقارالىق فرانتس كافكا اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى،  قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

كينونى حالىققا ۇسىنار الدىندا كوركەمدىك كەڭەس بەكىتۋ كەرەك

بۇگىنگى كينونىڭ سىن كوتەرمەي وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. اسىرەسە تەلەديداردان ءجۇرىپ جاتقان اش ىشىكتەي شۇباتىلعان كينوەپوپەيالار مەن سەريالدار. كينونىڭ دراماتۋرگياسىن جازعاندار كاسىبي مامان بولماعاندىقتان وسىنداي شاراسىز كۇيگە تۇسكەن. كينونىڭ نەگىزى - دراماتۋرگيا. قانداي كەرەمەت جاڭا تەحنولوگيامەن، وپەراتورلىق شەبەرلىكپەن، رەجيسسەرلىك شەشىممەن تۇسىرە بەرىڭىز، ءبارىبىر ول ءفيلمنىڭ دراماتۋرگياسى بولماسا  كوركەم دۇنيەڭىزدىڭ قۇنى كوك تيىن بولادى. البەتتە  قاراجاتىڭىز دا جەلگە ۇشقانداي بولار.

ءبىزدىڭ قازاق قوعامىن ۇلتتىق كينودان باس تارتۋعا ماجبۇرلەپ وتىرعان  نەگىزگى جاعداي كينو تۇسىرۋگە   قاراجات تابىلادى  دا كينونىڭ دراماتۋرگياسىن جازۋعا  قاراجات تابىلمايدى. اقسايتىن تۇستارى دا وسى. كينوستسەناري مەن فابۋلانىڭ  ارا-جىگىن اجىراتا المايتىن ادام ستسەناري جازادى. سوسىن فابۋلا اۆتورى دەپ، رەجيسسەر ءوز قولىن قويا سالادى. قانداي سوراقى ساۋاتسىزدىق. فابۋلا – وقيعا عانا عوي، ونى جەتىلدىرىپ سيۋجەت جاسامايتىن با ەدى، كومپوزيتسياسىن قۇرماۋشى ما ەدى. نەگىزگى كەيىپكەرى بولماۋشى ما ەدى. وقيعاعا شيەلەنىس  تۋدىرماۋشى ما ەدى. بۇل كينودراماتۋرگيانىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارى ەدى عوي. ساۋاتسىزدىق پەن تاجىريبەسىزدىك ۇلتتى ءدۇبارا  ەتەدى.

قازىرگى قازاق كينوسى بەس-التى ادامعا  شاپان مەن بورىك كيگىزىپ، استىنا ات مىنگىزىپ قويسا، ارتىستەردى جالاڭ سوزبەن سويلەتە بەرسە، كينو دەپ تۇسىنەتىن سىڭايلى. كەشەگى «قىز جىبەكتىڭ» ستسەناريىن ع. مۇسىرەپوۆ جازدى. «مۇستافا شوقايدى»  ءا. تارازي، «امانات» ءفيلمىن س. نارىمبەتوۆ ت.ت. مىسالدار كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. بۇلاردىڭ ءبارى قالامگەرلەر. كينونىڭ ستسەناريىن قولىنان جازۋ كەلەتىن،  كانىگى مامان عانا جازادى.

كينو ءتۇسىرۋ الاڭىندا ارتىسكە، «سەن سويلەي بەر، مەن تۇسىرە بەرەم!» دەيتىن،  ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن شالا رەجيسسەرلەر پايدا بولدى. ءارتىس – ورىنداۋشى. ول نە دەپ سويلەيدى؟ ديالوگتارى «اتان تۇيە قۇلاعانداي». سەبەبى، ول  كىتاپ وقىپ، ءتىل سىندىرىپ كورمەگەن بايقۇس. ونىڭ ءتىلىن سىندىرىپ سويلەگەنىنە اۋىلداعى قالىڭ كورەرمەن كۇلەدى. ويتكەنى  سويلەۋ مادەنيەتى، ءسوز ساپتاۋ ءداستۇرى  اۋىلداعى اعايىننىڭ ءالى دە ءوز ۇلەسىندە. ورىنداۋشىلار مەن شىعارمانى جاراتاتىنداردى (تۋدىراتىنداردى) شاتاستىرىپ الدىق. تۋىندى ءبىرىنشى ورىندا، قالعانى تەك ورىنداۋشىلار. بۇل ونەر الەمىندە اتام زاماننان قالىپتاسقان زاڭدىلىق. جازۋشى، سۋرەتشى، كومپوزيتور – ونەردى جاراتاتىندار. قالعانى ورىنداۋشى. كينوستسەناريدى مامان جازۋ كەرەك. مامان بولعاندا دا تالابىنان گورى تالانتى بارلارعا سۇرانىس بەرۋ كەرەك. كەز-كەلگەن مامان سۋرەتكەر ەمەس. كينوتۋىندىلاردا، ءتىپتى رەداكتورلىق جۇمىس تا جاسالماعان، كوشەنىڭ اۋىز-ەكى ءتىلى جانىڭدى تىتىركەنتەدى.

كينونى حالىققا ۇسىنار الدىندا كوركەمدىك كەڭەس بەكىتۋ كەرەك. كوركەمدىك كەڭەستە بىلگىر ماماندار  مۇشە بولۋى كەرەك. وسىنداي قاراپايىم كريتەريلەر ىسكە قوسىلماعان جاعدايدا ونەردىڭ قۇنى تۇسەدى، دارىنسىزدار داراقىلىققا ۇشىراتادى. حالىق باسقا ۇلتتىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق ەتە باستايدى. ءوز ۇلتىنان اجىراپ، وزگەگە كوز ءسۇزىپ تەلمىرە باستايدى. جاقسىلىق ەمەس!

تولەگەن بەيسەت، رەجيسسەر

بىزدە ءالى كينو كەيىپكەرىنە اينالماعان وبرازدار كوپ

كينو ەكران ارقىلى حالىققا تاربيە بەرەدى. بىزدە كينونى فيلم دەپ، ءفيلمدى كينو دەپ شاتاستىرىپ الىپ جاتاتىندار بار. بىراق ەكەۋى ەكى بولەك دۇنيە. كوبىنە بىزگە كينولاردى فيلم دەپ، بيزنەسكە اينالدىرىپ العاندار كوپ. جەڭىل-جەلپى كينولاردى ءبىر كورگەن سوڭ، قايتالاپ كورە المايسىز. ويتكەنى، كينودا بەرەر مالىمەت، ايتار وي از. سوندىقتان، كينو وتە مانەرلى، ماعىنالى، سالماقتى، ۇلكەن وي قوزعايتىن دۇنيە بولۋى كەرەك. ال، بيزنەسكە اينالىپ وتىرعان فيلمدەر كينو اتىمەن شىققانىمەن، ءبىر كورگەن سوڭ قالادى. نەگە، ءبىز «مەنىڭ اتىم قوجانى» ءالى كۇنگە دەيىن كورەمىز؟ ويتكەنى، ول ناعىز كينو. وسىنداي جاقسى دۇنيە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءبىز قازاق ادەبيەتىندەگى ويلى، ۋاقىت وتسە دە، ماعىناسىن جويمايتىن جاقسى تۋىندىلاردى نەگىزگە الۋىمىز كەرەك.

شەت ەلدەردە كينو سالاسى جاقسى دامىعان. بىراق ولار جوقتان بار جاساپ وتىر. ويتكەنى، ولاردا فانتاستيكالىق تۋىندىلار كوپ. كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبارى ويدان قۇراستىرىلعان. ال، بىزدە ءالى كينو كەيىپكەرىنە اينالماعان وبرازدار كوپ. ەرتەگى، اڭىز-ءاپسانا، باتىرلار جىرلارى مەن داستاندار، جىرلار ءالى كينو تۇسىرۋشىلەردىڭ نازارىنا ىلىنبەۋدە. ەگەر الپامىس باتىر، ەدىگە، تولاعاي، ەر توستىك، تاعى باسقا وسىنداي اۋىز ادەبيەتىندەگى كەيىپكەرلەردى كينوپەرسوناجعا اينالدىراتىن بولساق، ولاردىڭ بالا تاربيەسىنە دە، ولاردىڭ پسيحولوگياسىن دۇرىس قالىپتاستىرىپ، وتانشىلدىق، باتىرلىق رۋحتا تاربيەلەۋگە دە كوپ ىقپالىن تيگىزەر ەدى.

سوندىقتان، ءار قازاق ءتىلىن، مادەنيەتىن، ەلىن، وتانىن قادىرلەپ، قاستەرلەگەنى سياقتى، ءتول ادەبيەتىنە دە ىقىلاس ءبولىپ، اسىرەسە كينورەجيسسەرلەر قازاق ادەبيەتىندەگى وزىق شىعارمالاردى وقۋعا بەت بۇرسا ەكەن دەيمىن.

ءاسيا باعداۋلەتقىزى، مادەنيەتتانۋشى، كينوسىنشى

الەمدىك دەڭگەيدەگى مىقتى رەجيسسەرلەردىڭ ءبارى ۇلتتىق تامىرىنان اجىراماعان

قازاق كينوسىنىڭ ەڭ ۇلكەن پروبلەماسىنىڭ ءبىرى وسى. مەن دەگەن رەجيسسەرلەرىمىزدىڭ ءبارى ەمەس، بىراق كوبى دۇنيەگە ورىس ادەبيەتىنىڭ تەرەزەسىنەن قاراپ قالىپتاسقاندار. ولاردا ءبارى بار. ءبىلىم، ينتەللەكت، تالعام، كەيبىرىندە ءتىپتى وزىندىك كينونىڭ ءتىلى، ستيل، قولتاڭبا... تەك قانا ءبىر-اق نارسە جەتىسپەيدى: ۇلتتىق تانىم، ۇلتتىق پسيحولوگيا. ونەر كارتاسىندا ءىز قالدىرام دەگەن كەز-كەلگەن ونەرپازعا ءوزىن وزگە ەلدىڭ دانىشپاندارىنان ەرەكشەلەيتىن ۇلتتىق تانىم كەرەك الدىمەن. ال ۇلتتىق تانىم، ۇلتتىق ادەبيەت ارقىلى سىڭەدى. جاڭاعى رەجيسسەرلەر بولسا قازاق جازۋشىلارىن تانىمايدى، مەنسىنبەيدى، وقىعىسى كەلمەيدى، كوبىنىڭ ولاردى وقۋعا قازاقشاسى دا جەتپەيدى. الەمدىك دەڭگەيدەگى مىقتى رەجيسسەرلەرگە قاراڭىزشى، قايسىسى ۇلتتىق تامىرىنان اجىراپ، عارىشتا قالىقتاپ ءجۇر ەكەن؟ كەز كەلگەن ۇلى سۋرەتكەردىڭ تابانى ۇلتتىق توپىراققا ءتيىپ تۇرادى. فەلليننيدى فەللليني قىلعان يتالياندىق مىنەز بەن پسيحولوگيا، كۋروساۆانى كۋروساۆا قىلعان جاپون ادەبيەتى، كۋستۋريتسانى كۋستۋريتسا قىلعان بالقان تانىمى، ينياريتتۋدى ينياريتتۋ قىلعان لاتىنامەريكاندىق ماگيالىق رەاليزم. مۇنىمەن قالاي كۇرەسۋدى مەن بىلمەيمىن، مۇمكىن رەجيسسەرلىك ماماندىقتىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا قازاق ادەبيەتىن تەرەڭدەتىپ قوسۋ كەرەك شىعار. ءبىزدىڭ رەجيسسەرلەر سوڭعى جىلدارى دوستوەۆسكيگە جۇگىندى (“قىلمىس پەن جازا”), تولستويدىڭ جەلىسىمەن ءتۇسىردى (“اننا كارەنينا”), حەمينگۋەيدىڭ شىعارماسى بولدى (“شال مەن تەڭىز”). تۇسىرمەسىن دەمەيمىز، ءبىر ۇلتتىڭ قۇشاعىنا سىيمايتىن، الدەقاشان ادامزاتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنا اينالعان شىعارمالار بۇلار. ماركەستى ءتۇسىرسىن، بورحەستى ءتۇسىرسىن، فولكنەرگە بارسىن، قالاسا. ماسەلە وندا ەمەس، ماسەلە بۇل شىعارمالاردى قازاق تانىمىمەن، قازاق پسيحولوگياسىمەن بىتە قايناستىرۋدا، ال بۇلاردىڭ كوبىنەن جاپسىرىندى دۇنيە ەكەنى بايقالىپ، جاماۋ جىپتەرى ودىرايىپ تۇرادى. جاپ جاقسى يدەيا، بىراق تۇسىرگەندە جاساندىلىققا ۇرىنعان. ۇلتتىق مىنەز سيرەك. ال ءبىزدىڭ دانىشپان رەجيسسەرلەرىمىز، الەمدىك ارەنانى قانشا اڭساسا دا، جاتپلانەتالىقتار ەمەس، قازاقتار تۋرالى تۇسىرەدى عوي؟ دەمەك، ۇلتتىق تانىم بولماعان جەردە كوركەمدىك شىندىق جاپا شەگەدى. ال ءبىز، قازىنانىڭ ۇستىنە قايىر سۇراپ وتىرعان ادامدى ەسكە تۇسىرەمىز. جوق ەمەس، بار بىزدە كينوعا لايىق تۋىندىلار. كەڭەس كەزىندە قازاق كينوسىنىڭ ابىرويىن اسىرعان دۇنيەلەرگە قاراڭىز. “قىز جىبەك”، “مەنىڭ اتىم قوجا”، “كوكسەرەك”، “قاراش قاراش وقيعاسى” قاي قايسىسى دا ادەبيەتكە نەگىزدەلگەن. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەكراندالعان م.جۇماباەۆتىڭ “شولپاننىڭ كۇناسىن”، ءا.كەكىلباەۆتىڭ “كۇيىن”، ر.مۇقانوۆانىڭ “قىزجىلاعانىن”، ج.قورعاسبەكتىڭ “جانسەبىلىن” اتاۋعا بولادى. رەجيسسەر بولات قالىمبەتوۆتىڭ ج.قورعاسبەكتىڭ تاعى ءبىر شىعارماسىن ءتۇسىرىپ جاتقانىن بىلەمىز، ءى.ەسەنبەرليننىڭ “كوشپەندىلەرىنىڭ” سەريال بولىپ ءتۇسىرىلۋى ۇلكەن قۋانىش بولدى بارشامىز ءۇشىن. تۇسىرگەنىمىز وسى بولسا، تۇسىرمەگەنىمىز قانشا؟! مۇسىرەپوۆ پەن اۋەزوۆتەردى ايتپاعاندا، م.ماعاۋيندە، ت.ابدىكتە، ءا.كەكىلباەۆتا، ت.الىمقۇلوۆتا، ق.ىسقاقتا، و.بوكەيدە قانداي قۇندى، پالساپالىق تۋىندىلار بار، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتە، راقىمجان وتارباەۆتا، اسقار التايدا، كەيىنگى جاستار ل.قونىستا، د.بەيسەنبەكتە، ا.مىرزاحمەتتە، ق.ابىلقايىردا، ت.ب. كينوعا سۇرانىپ تۇرعان شىعارمالار جەتەرلىك. ارينە، كورەتىن كوز، تۇيسىنەتىن سانا بولسا.

ءومىرجان ابدىحالىق، جازۋشى، ستسەناريست

ءبىز قازاق كورەرمەنىنىڭ ءتۇپ بولمىسىن باسقا جاقتان ىزدەيمىز

قازىر باق-تىڭ، كوممۋنيكاتسيالىق قۇرالداردىڭ كومەگىمەن جانە قوعامداعى ءتۇرلى جاعدايلارداعى ارەكەتىنە قاراي وتىرىپ،  ادامداردىڭ وي-ءورىسىن اڭداۋ، ولاردىڭ جەكە تۇلعا رەتىندەگى قالىپتاسۋ جولىنا نەنىڭ اسەر ەتكەندىگىن، ىشكى مادەني-رۋحاني دەڭگەيىن بايقاۋ وڭاي بولا ءتۇستى. باقىلاي وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر اناليز جاساۋعا بولادى. مىسالى، قازاقستاندا جان-جاقتى ءبىلىمدى، وي كوكجيەگى كەڭ رەجيسسەرلەر، ستسەناريستەر بار. وسى كىسىلەردىڭ تۇسىرگەن كينوسىن كورىپ، جازعان ماقالالارىن، سويلەگەن سوزدەرىن وقىپ وتىرىپ، ماڭىزدى ءبىر نارسەنىڭ جەتپەيتىنىن بايقامىز. ول – ۇلتتىق تانىم. ياعني، قازاق اۋديتورياسىنىڭ، قازاق كورەرمەنىنىڭ ءتۇپ بولمىسىن باسقا جاقتان ىزدەپ جۇرەدى. مىسالى، ورىس قالامگەرلەرىنىڭ ۇتىمدى، ومىرشەڭ ويلارىن نەگىزگە الىپ، باتىس ويشىلدارىنىڭ ءسوزىن تىرەك ەتىپ، قازاق بولمىسىنىڭ كىلتىن ىزدەپ جۇرەدى. وقىپ، كورىپ وتىرىپ ولاردىڭ وزگە الەمنىڭ كوزىمەن قاراپ، وزگە جۇرتتىڭ ويشىلىنىڭ، بىلگىرىنىڭ، مىقتىسىنىڭ وي فورماسىنىڭ قالىبىمەن قاراپ ىزدەپ جۇرگەن قازاقتىڭ جانى، بولمىسى، ۇلتتىق بىرەگەي ءارى كوزگە كورىنبەيتىن نازىك بولمىس يىرىمدەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىندا، ماعجاننى ولەڭدەرىندە، حالىق فولكلورىندە، جىردا، ماقال-ماتەلدە، بابالار سوزىندە جاسىرىنىپ جاتقانىن بىلەسىڭ. مىسالى، بەلگىلى رەجيسسەردىڭ ءبىر ماقالاسىن وقىدىم. ورىس-باتىس ويشىلدارىنىڭ تۇيىندەرىنە يەك ارتىپ، ۇلت بولمىسى، ونىڭ وزگەرىسكە ءتۇسۋ كۇيى حاقىندا وي تولعاپتى. وقىپ وتىرىپ، رەجيسسەردىڭ ايتپاقشى ويىن ءبىر جەردەن وقىعان سياقتاندىم. ەسىمە ءتۇستى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانىنىڭ كونتەكستىندە، ىشكى اعىسىندا رەجيسسەردىڭ تاپقىسى كەلىپ، تالپىنىپ، بار ءبىلىمىن سالىپ، ىزدەنىپ جۇرگەن سۇراعىنىڭ جاۋابى سايراپ جاتىر. جانە ايماۋىتوۆ ونى قالاي تەرەڭ ءارى ءدال بەرە بىلگەن! ال، جاڭاعى جاڭاشىل رەجيسسەر ايماۋىتوۆتى وقىماعانى ءبىلىنىپ تۇر. ەگەر، ايماۋىتوۆتى بىلسە، باسقاشا وي تۇزەر ەدى... قازاق ادەبيەتىن وقىماعاندىقتان، وقىعاندا دا اناليز جاساپ، ءسىڭىرىپ وقىماعاندىقتان كينوداعى قازاق بولمىسى (قازىرگى، بۇرىنعى) سەنىمسىز، جاساندى بولىپ شىعادى. بۇل ءبىر عانا كينو سالاسىندا عانا ەمەس، كوپتەگەن سالالاردا سونىڭ ىشىندە قالامگەرلەر ىشىندە دە بار «اۋرۋ». ياعني، قازاقتى وزگەنىڭ كوزىمەن تانىپ، بىلگىسى كەلەدى. ماسەلەن، بەيىمبەت شىعارمالارىنداعى قازاق بولمىسىن، ونىڭ جان كۇيىن، ۇلتتىق پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن تانۋ ءۇشىن چەحوۆ شىعارمالارىنىڭ تەرەزەسىنەن قاراۋعا بولا ما؟ نەمەسە سايىن شىعارمالارىنداعى قازاق اۋىلىن، ونداعى ادامداردىڭ الۋان ءتۇرلى ادامي بەينەلەرى ارقىلى بەرىلگەن ءومىردى كورۋ ءۇشىن شۋكشين جازعان شىعارمالاردىڭ توبەسىنەن كوز سالۋعا بولا ما؟ ءار حالىقتىڭ وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىگى، كەمشىلىگى، پسيحولوگياسى بار. ونى سول حالىقتىڭ ادەبيەتىن تەرەڭ بىلگەندە عانا كورە الاسىز. قازىرگى كينولارداعى ۇلت بەينەسىنە كورەرمەن كوڭىلىنىڭ تولماۋى دا سودان كەلىپ شىعادى. ارينە، كورەرمەننىڭ ءبارى ايماۋىتوۆتىڭ وقىرمانى ەمەس. كەيىنگى جىلدارى ادەبي شىعارمالاردىڭ كينوعا اينالماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – وسى. تاعى ءبىر سەبەبى، كينو سالاسىنداعى شىعارماشىلىق توپتار قازاق ادەبيەتىندەگى ەكرانعا سۇرانىپ تۇرعان شىعارمالاردى بۇگىنگى زامانانىڭ قۇلاق كۇيىنە وڭتايلاي الماۋىندا. وڭتايلاۋ المايتىنى سەبەبى – ءتىل. انا ءتىلىڭدى سويلەۋ بار دا، ءتىل ارقىلى ۇلتتىق تانىم قالىپتاستىرۋ، ءسىڭىرۋ بار. قانشا جەردەن تىڭ يدەياسى بار رەجيسسەر بولعانىڭىزبەن، تىلمەن بىرگە جانىڭىزعا سىڭگەن ۇلتتىق پسيحولوگيالىق بوياۋىڭىز جوق بولسا، تۋىندىڭىزدى ءوز اۋديتورياڭىز قابىلداي الماۋى مۇمكىن. بۇل جەردە ادەبيەتتانۋشىلار مەن ادەبيەت سىنشىلارىنىڭ دا كىناسى بار. ويتكەنى، ءبىزدىڭ سىنشىلار مەن ادەبيەتتانۋشىلار قازاق سوۆەت ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىندە ءبىلىم الىپ، ادەبي كوركەم شىعارمالاردى سوۆەتتىك ادەبي تانىم تۇرعىسىنان عانا قاراپ، باعالاپ كەلدى. ماسەلەن، «اقبىلەكتى» ايەل تەڭدىگى، حح عاسىرداعى قازاق تۇرمىسى، ءحالى بەينەلەنگەن شىعارما دەيدى. قانداي ءۇستىرت! بولماسا «كۇلپاشتى» اشارشىلىق جىلدارىنداعى ءبىر وتباسىنىڭ تاعدىرى عانا دەپ ادەبي انىقتاما بەرۋ ادەبي سىن مەن ادەبيەتتانۋداعى اناليز جاساۋدىڭ مۇلدەم جوقتىعىنىڭ كورىنىسى. ءوز كەزەگىندە بۇل رەجيسسەرلەردىڭ ادەبيەتتەگى جاۋھار تۋىندىلاردى كورە الماي جۇرۋىنە سەبەپشى. ايتپەسە، «اقبىلەك» تە، «كۇلپاش» تا قالاي ءيىپ، قاي زاماننىڭ يىنە سالىپ كورسەتەمىن دەسەڭىز دە سۇرانىپ تۇرعان دۇنيەلەر.

ءتۇيىن

بۇگىنگى كۇنى قاپتاعان جەڭىل اقپاراتتار ادامدى سالماقتى ويلاۋدان الىستاتتى. وي-سانا جەڭىل باعىتقا قالىپتاسقان سايىن، تەرەڭ رۋحاني بولمىستان الشاقتايدى. ونداي كەزدە كىتاپ، ادەبي شىعارما وقۋ دا ازايادى. بۇل قازىر بولىپ جاتقان قۇبىلىس. قولىنا كىتاپتى سيرەك ۇستايتىن، وقۋعا قۇلىقسىز جالپى قاۋىمدى تەرەڭ تانىمعا، ۇلتتىق بولمىسقا، رۋحاني ساۋلىققا جەتەلەپ وتىرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى، دەمەك - كينو. سول كينوعا ۇلت قالامگەرلەرىنىڭ قۇندى شىعارمالارىن اقراۋ ەتە ءبىلۋ، ونى بۇگىنگى اۋديتورياعا لايىقتاپ، ساناسىنا قالىپتاپ ۇسىنۋ قاي جاعىنان دا ۇلتتى ۇتىسقا اپارارى انىق.

«The Qazaq Times»