جاستار اۋىلدا جۇمىس ىستەۋگە قۇلىقسىز

وتكەن جىلى وقۋ بىتىرگەن 553 جاس ءوز ماماندىعى بويىنشا مەملەكەت جولداعان وڭىرلەردەگى جۇمىس ورىندارىنا بارۋدان باس تارتقان. قر «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، اۋىل كۆوتاسىمەن پەداگوگيكالىق، مەديتسينالىق جانە ۆەتەرينارلىق ماماندىقتار بويىنشا ءبىلىم العان ستۋدەنتتەر، وقۋدان سوڭ 3 جىل كولەمىندە مەملەكەت نۇسقاعان ورىندا قىزمەت ەتپەسە، وزدەرىنە جۇمسالعان بيۋدجەت شىعىندارىن تولىقتاي وتەۋى ءتيىس. ال ستۋدەنتتەر وقۋعا قۇجات تاپسىرعان كەزدە، مۇنداي مىندەتتەمەلەر جۇكتەلەتىنىن ەشكىم ەسكەرتكەن جوق دەيدى.

قولىنا ديپلومىن الىپ، ءوزىنىڭ تۋعان ءوڭىرىنىڭ جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنا كەلگەن جاسقا ونىڭ ماماندىعى بويىنشا بوس جۇمىس ورنى  تابىلماسا، وتباسىلىق جاعدايىنا بايلانىستى بالا كۇتىمىنەن بوساي الماسا، نە وقۋىن ارى قاراي ماگيستر دارەجەسىمەن جالعاستىراتىن بولسا، ولار مەملەكەت الدىنداعى «قارىزىنان» ءبىرجولا بوسايدى. سوندىقتان جىل سايىن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جانى ءسۇيىپ، ءوز سالاسىنا يننوۆاتسيالىق جاڭاشىلدىق اكەلەمىن دەگەن تالپىنىسى بولماسا دا، ءتورت جىلدىق وقۋىن تامامداعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى «عىلىم ماگيسترى» دارەجەسىن الۋ ءۇشىن ءبىلىمىن جالعاستىرۋعا جانتالاسا ۇمتىلادى. ماگيستراتۋرا ءۇشىن گۋمانيتارلىق سالاعا بولىنەتىن مەملەكەتتىك گرانتتار سانى شەكتەۋلى بولعانىمەن، تەحنيكالىق، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى قىزمەتكەرلەرىن دايىنداۋعا ءار ماماندىققا ورتا ەسەپپەن 70-100 گرانت شاماسىندا بەرىلەدى. بۇل وقۋ بىتىرگەندەردىڭ 50-60 پايىزى كوڭىلى قالاماسا دا، قامسىز ءومىرىن جالعاستىرۋ ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەت تابالدىرىعىن تاعى دا ەكى جىل توزدىرادى دەگەن ءسوز.

الەمدىك SCImago رەيتينگىندە قازاقستان  عىلىمي جاريالانىمداردىڭ  سانى بويىنشا 239 مەملەكەتتىڭ ىشىندە 76-ورىنعا تۇراقتاپ، ورتالىق ازيادا كوش باستاپ تۇرسا دا،  وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋى نەلىكتەن كوش ىلگەرىلەمەيتىنىن ەندى تۇسىنگەن شىعارسىز.

ءوز ولكەسىنە ورالىپ، تۋعان ەلىنە ەڭبەك سىڭىرۋگە نيەتتى جاستىڭ ءبىرى مانسۇروۆ بەكتورە ەرعاليۇلى بيىل وقۋ ورنىن ورمان شارۋاشىلىعى ماماندىعى بويىنشا اياقتاعان. ارىس قالاسىنان كاسىبىنە ساي قىزمەت ورنىن تابا الماعان سوڭ، ونى قىزىلوردا قالاسىنا جەرگىلىكتى زاۋىتتىڭ بىرىنە لابورانت كومەكشىسى بولۋعا باعىتتاپتى. «سىر وڭىرىندە بىردە ءبىر تانىسىم نە تۋىسىم جوق، ەڭبەك ءوتىلىنسىز بەرىلەتىن باستاپقى جالاقى مولشەرىنە باسپانا جالداپ، اس-سۋىم مەن كيىمىمدى تۇگەندەپ، قالاي كۇنەلتەمىن دەپ، بارۋدان باس تارتتىم»، -دەيدى ەندى نە ىستەرىن بىلمەي داعدارعان ۋنيۆەرسيتەت تۇلەگى.

الماتى قالاسىندا 138 مىڭ ستۋدەنت بار. ولاردىڭ 75 پايىزىن قۇرايتىن 80 مىڭ ستۋدەنت وزگە قالالار مەن اۋىلداردان كەلگەن. قالا حالقىنىڭ 30 پايىزى جاستار بولسا، الىپ شاھاردا ءبىلىم الۋشىلاردىڭ ءاربىر 1,5 مىڭى اۋىل جاستارىنىڭ ساناتىندا. اتالعان دەرەكتەرگە جىل سايىن الماتىعا ارمان قۋىپ، جاقسى ءومىر ىزدەپ كەلەتىن 30 مىڭ جاستى قوسىڭىز. اۋىلدى وڭىرلەردەن كەلگەن جاستاردى جاڭا ورتاعا بەيىمدەۋ، قالا ءومىرىنىڭ قيىندىقتارىن ەڭسەرۋگە كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا، الماتىدا تەگىن اعىلشىن كۋرستارى مەن كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن قامتيتىن «باعدارشام» جوباسى جۇمىس ىستەيدى. ونان بولەك، ساۋدا قاتارلارىندا ەڭبەك ەتەتىن جاستاردىڭ بوس ۋاقىتىن ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قولعا الىنعان «جەكسەنبىلىك فۋتبول» ويىندارى دا داستۇرگە اينالىپ وتىر.  الماتى قالالىق جاستار ساياساتى جونىندەگى باسقارما باسشىسى ەلنۇر بەيسەنباەۆتان، اۋىل جاستارىنىڭ ماسەلەسى تۋرالى پىكىر سۇراعانىمىزدا، ول جۋىردا «اۋىل شاقىرادى» اكتسياسى اياسىندا الماتى وبلىسىنداعى ەلدى مەكەندەرگە بارعان ساپارى مەن ءوزى كۋا بولعان بىرنەشە وقيعا تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى:

– ءبىر بايقاعانىم، اۋىلدا جاستار وتە از. جازعى وقۋ دەمالىسى كەزىندە دە جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قوسىمشا قاراجات تابۋ ءۇشىن قالاعا جۇمىس ىستەۋگە كەتكەن. ءبىر شاڭىراقتاعى جالعىز ۇلىن جۇمىسقا شىعارىپ سالىپ وتىرعان اتا-انانى دا كوردىك. بۇل قالاي دەپ تاڭدانعانىمىزدا، ولار: «اۋىلدا جۇمىسسىز،  سەرگەلدەڭگە سالىنىپ جۇرگەنشە، قالادا ەل قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جاساسىن»  دەگەن جاۋاپ قايىردى. وقۋ بىتىرگەن  كوپ جاستىڭ تۋعان اۋىلىنا قايتۋعا قۇلىقسىز بولىپ، قالادا قالىپ قويۋىنىڭ سەبەبى دە وسىدان سياقتى. ماسەلەن، وقو-دا تاۋكەنت دەگەن اۋىلدا بولدىم. «قازاتومپروم» ءوندىرىسى ءجۇرىپ تۇرعاندىقتان، جەرگىلىكتى حالىق بالاسىن جاقسى جالاقىسى بار زاۋىتقا، ءوز جانىنا الدىرۋعا تىرىسادى. ۋران وندىرەتىن شولاققورعان اۋدانىندا دا جاستاردىڭ ءبىرشاماسى كاسىپورىندا قىزمەت ەتەدى. اۋىلدى جەردە تۇراقتى ءارى قازىرگى نارىق تالاپتارىنا ساي دەڭگەيدەگى جالاقى بەرەتىن جۇمىس ورنى، تۇرمىسقا قاجەتتى وزگە جاعدايلار بولسا، جاستار ءوز وڭىرلەرىنە ورالۋعا قارسى ەمەس.

وتكەن جىلى الماتى قالالىق جاستار ساياساتى جونىندەگى باسقارمانىڭ باستاماسىمەن جۇرگىزىلگەن ساۋالناماعا قاتىسقان جاستاردىڭ 93 پايىزى وقۋ ورنىن اياقتاعان سوڭ، وسىندا قالۋعا ىنتالى ەكەندىكتەرىن بىلدىرگەن. ال رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جىل سايىن ەڭبەك نارىعىن تولىقتىراتىن، قولىندا «مامان» ەكەنىن راستايتىن كۋالىگى بار تۇلەكتەردىڭ 75 پايىزى الماتىدا قالىپ قويادى. ءدال وسى تۇستا رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى قايرات قوجامجاروۆتىڭ «وتكەن جىلى اۋىلدىق وڭىرلەردەگى 5 مىڭ بوس جۇمىس ورنىنىڭ نەبارى 3,5 مىڭىنا عانا ماماندار تارتىلعان. ۇزاق ۋاقىت بويى جالپى جۇمىس ورىندارىنىڭ 25 پايىزى بوس تۇر» دەگەن مالىمدەمەسىن ەستەرىڭىزگە سالۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

بىراق ۇلكەن قالادا ءوز ءومىرىن قۇرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن جاستاردى الەۋمەتتىك دامۋى كەنجەلەپ قالعان  اۋىلدارعا بارماعانى ءۇشىن جازعىرۋ دۇرىس ەمەس دەيدى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم:

– قازاقتا «اۋىلىم – التىن بەسىگىم» دەگەن قاستەرلى ۇعىم بولعانىمەن، بىزگە سانامىزدى جاڭعىرتىپ، كوزقاراستارىمىزدى جاڭا زامانعا سايكەس بەيىمدەيتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. ەلىمىزدەگى اۋىلداردىڭ كوبىنىڭ كەزەك كۇتتىرمەي شەشۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەرى شاش-ەتەكتەن. سوندىقتان، سوندا تۋعانى ءۇشىن عانا جاستاردى اۋىلعا قايتادان ورالۋعا ماجبۇرلەۋ دۇرىس ەمەس قۇبىلىس. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، ءوندىرىسى جوق، قيىن جاعدايدا قالعان اۋىلدارداعى تۇرعىنداردى وزگە جەرگە كوشىرىپ، «بولاشاعى جوق» ەلدى مەكەندەردىڭ سانىن قىسقارتۋعا جۇمىس ىستەيتىن باعدارلاما بولىپ ەدى. ءتىپتى، 20-30 اۋىلدىڭ جابىلعانىن دا ەستىدىك. كەيىننەن وسى ماسەلە اياقسىز قالعانعا ۇقسايدى. مەنىڭشە، شالعاي وڭىردەگى، وركەنيەت جەتىستىكتەرىنەن جىراقتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان  حالىقتى الەۋەتى زور، مۇمكىندىكتەرى كەڭ ايماقتارعا كوشىرىپ، ولاردى دامىتۋعا كۇش سالۋ كەرەك. ەگەر اۋىلداعى جاعداي قالادان كەم تۇسپەيتىن دەڭگەيدە بولسا، جاستاردىڭ ەلدى مەكەندەردەن جاپپاي قالاعا قونىس اۋدارۋى باسەڭدەر ەدى.

قازاقستاننىڭ اۋىل  جاستارى وداعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جانار دوسىموۆا اۋىل جاستارىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىنىڭ قاتارىنا ءبىلىم ساپاسىنىڭ تومەن بولۋى، جۇمىسسىزدىق، قالاعا جاپپاي كوشۋ، بوس ۋاقىتىن ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ جوقتىعىن جاتقىزادى. بۇل پىكىرمەن الماتى وبلىستىق جاستار ساياساتى جونىندەگى باسقارما باسشىسى ايدىن نۇرماحانبەت تە كەلىسەدى.

«اۋىل جاستارىنىڭ كوبى ماۋسىمدىق جۇمىستارعا تارتىلىپ، قالعان ۋاقىتتا بوس جۇرەدى. ولاردىڭ ۋاقىتىن ءتيىمدى ۇيىمداستىراتىن مادەني كلۋبتار مەن ۇيىرمەلەر، تەگىن كۋرستار مەن وزگە دە مۇمكىندىكتەر جوقتىڭ قاسى. قازىر وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن، اۋىلدارداعى پايدالانۋسىز تۇرعان ەسكى عيماراتتاردىڭ ءتىزىمىن جاساپ جاتىرمىز. ولاردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىپ، مادەني ورتالىقتارعا اينالدىرساق دەيمىز»، -دەيدى ول.

جاستاردى اۋىل نە قالانىڭ تۋماسى دەپ جىكتەگەنمەن، اينالىپ كەلگەندە ءبارى – ءبىر قازاقستاننىڭ بولاشاعى. سوندىقتان ولاردىڭ رۋحاني دامۋى مەن تۇلعالىق قالىپتاسۋىنا جاعداي جاساۋ، قولدا بار باعدارلامالاردىڭ ورىندالۋ مەحانيزمدەرىندەگى كەدەرگىلەردى انىقتاۋ – مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك ءرولىن ايقىندايتىن ماڭىزدى قادام.

“The Qazaq Times”