بالتاش تۇرسىمباەۆ: شەتەل اسىپ كەتكەن ساياساتكەرلەر جۋىر ماڭدا ەل ىسىنە ارالاسا المايدى

– ءبىز شىۇ-نىڭ بەلسەندى مۇشەسىنىڭ ءبىرىمىز. بۇل ۇيىمدا ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ايتقانىنداي الەمنىڭ جارتى حالقى بار. ونىڭ ىشىندە تورتەۋى يادرولىق قارۋمەن قارۋلانعان. وسى ۇيىمنىڭ بىزگە بەرەرى نە؟

– قانداي ساياسي قوعامدىق ۇيىم بولسىن «ول كەلەشەكتە حالقىمىزعا مەملەكەتىمىزگە نە بەرەدى، نە جاقسىلىق اكەلەدى؟» دەگەن سۇراق اركىمنىڭ جۇرەگىندە جۇرەدى. سوندىقتان بۇل شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ءبىز سياقتى كىشكەنتاي مەملەكەتتەرگە ەشتەمە دە بەرمەيدى. ونىڭ ىشىندە قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان بار. ال ەندى مىنا رەسەي، قىتاي، ءۇندىستان، پاكىستانعا ەكونوميكالىق جاعىنان، حالىق جاعىنان تەرەزەسى تەڭ مەملەكەتكە جاقىنداسۋ ءۇشىن، ءبىر بىرىمەن ەسەپتەسۋ ءۇشىن كەرەك. ال ءبىز سونىڭ ىشىندە قاتىسىپ قانا جۇرگەن مەملەكەت بولىپ وتىرمىز. سولاي بولادى دا كەلەشەكتە. ءبىز ول شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ارقىلى ەشقانداي سۇراعىمىزدى شەشە المايمىز، ەشتەمە جاساي المايمىز. نەگە دەسەڭىز، قازىر شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ءسامميتىنڭ الدىندا پەكيندە وتكەن «ءبىر بەلدەۋ– ءبىر جول»  جوباسى تەك قىتايعا عانا كەرەك نارسە. نەگە دەسەڭىز، قىتايدىڭ ءوندىرىسى ۇلكەن. ولاردىڭ ماقساتى - سول ءوزىنىڭ ءوندىرىپ جاتقان، شىعارىپ  جاتقان  ءونىمىن، تاۋارلارىنىڭ بارلىعىن ساتۋ، قازاقستان، رەسەي جانە قىرعىستان، وزبەكستان سياقتى مەملەكەتتەرگە نارىق ورناتۋ. ار جاعىندا تاجىكستان بار. وسىلارعا ءوزىنىڭ شىعارعان زاتىن ساتىپ، بەكىتىپ، سونى شەگەلەپ قويۋ. ال ەگەر ونداي بولاتىن بولسا ءبىزدىڭ وندىرۋشىلەر، ءوندىرىس وندىرەتىن  جەكە مەنشىكتەر زارداپ شەگەدى. وسى 25 جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ۇيرەنگەنىمىز ساۋدا ساتتىق. قىتايدان ساتىپ الىپ، وزىمىزگە ساتۋ. ۇستىنە اقشانى قوسادى دا وزىمىزگە ساتادى. تۇركيادان، رەسەيدەن اكەلەدى، ءبارىن وزىمىزگە ساتادى. ءوزىمىزدىڭ ءوندىرىس مۇلدە قۇرىپ، قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتىر.

– نە ىستەۋ كەرەك وندا؟

– ءوزىمىزدىڭ شارۋاشىلىقتا جۇرگەن، بيزنەستە جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءوندىرىسىن كوتەرۋ كەرەك! ول ءۇشىن، ءبىز سەكىلدى مەملەكەتكە شەتتە وتىرۋ كەرەك. بەلسەندى كىرىسىپ كەتپەۋ كەرەك. مەن قازىر ءبارىن قارايمىن، ينتەرنەتتەن وقىپ وتىرمىن. اناليز جاساپ وتىرمىن. ءبىز بەلسەندى بولىپ كىرىسىپ كەتتىك سونىڭ ورتاسىنا. ال ول بەلسەندىلىك دەگەن ءوزىمىزدىڭ تاۋار وندىرەتىن مەكەمەلەردىڭ ءبارىن قۇرتۋ دەگەن ءسوز. قازىردىڭ وزىندە ۇساق-تۇيەك ءبىر نارسە اشىلسا، ونىڭ ءوزى قۇرىپ كەتەدى. مىسالى قازىر ايىر كۇرەككە شەيىن قىتايدان كەلەدى. ايىر، كۇرەكتى وزىمىزدە دە ىستەۋگە بولادى عوي. مەن ەندى ساۋدا ورىندارىنا بارىپ ساتىپ الايىن دەسەم، مىناۋ قىتايدىكى، مىناۋ رەسەيدىكى، مىناۋ تۇرىكتىكى، مىناۋ ەۋروپانىكى دەيدى. سوندا بىزدىكى قايدا؟ ونى وندىرمەيتىنىمىز – بىزدە باعاسى قىمبات بولۋى مۇمكىن. باستاعان كەزدە ءبىر-ەكى جىل قىمباتىراق بولادى. ال وعان ەشكىم كومەك جاساپ جاتقان جوق. سوندىقتان بىزدىكىلەر ونىمەن شۇعىلدانبايدى. شۇعىلدانۋعا قاۋقارى جوق، قارجىسى جوق. بانك جۇيەسىنىڭ بارلىعى كرەديتتەردى جوعارى پايىزعا بەرەدى. ول كرەديتتى الىپ، ءوندىرىستى ۇيىمداستىرام دەگەن ادام اقىماقتاۋ بولىپ قالادى. سوندىقتان بۇل  «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» ساياسي-ەكونوميكالىق جاعىنان بىزگە جاقسىلىق اكەلمەيدى. ءبىز تەك الىپساتار بولىپ قالامىز. بارلىق حالىق الىپ ساتادى. ەل ەندى كۇللى حالىق الىپ ساتار بولساق ەشكىم ەشتەمە وندىرمەيتىن بولسا، قارجىنى قايدان تابادى؟ ازىرگە  قارجى تاۋىپ وتىرعانى مۇنايىمىز بار. مۇنايدان جانە سالىقتان كەلگەندى سونى جالاقى دەپ بەرىپ وتىر حالىققا. حالىق بولعاندا دا زەينەتكەرلەر، ستۋدەنتتەر، بيۋدجەتتەن الاتىن مۇعالىم، دارىگەر، سودان كەيىن اناۋ شەنەۋنىكتەر. ەندى ولار وزدەرىنىڭ العان جالاقىسىنا ساتىپ الۋ كەرەك قوي. تىرماق ساتىپ الۋ كەرەك، باسقانى ساتىپ الۋ كەرەك. سوندا ءبارى قىتايدىكىن، باسقا ەلدەردىكىن ساتىپ الادى. ويتكەن ەكونوميكانىڭ كەلەشەگى جوق دەگەن ءسوز. سوندىقتان بۇل ءبىزدى ەكونوميكالىق تۇنشىقتىرۋ. ەرتەڭ ءبىزدىڭ حالىق ءوزىمىزدىڭ ۇستىمىزدەن وتەتىن جولدى سىپىرادى، سونىڭ قارىن تازالايدى. جول جەلىنىپ قالسا سوعان جەڭىل-جەلپى جوندەۋ جاسايدى. سونىمەن ءبىتتى. سەبەبى قازىر بۇرىنعىداي ەمەس. وڭ جاق-سول جاققا كىشىگىرىم كافەلەر سالىپ قويامىز، سۋسىن ساتامىز دەگەن بولمايدى. سەبەبى ول جولدارعا ەشكىم توقتامايدى. ويتكەنى ول جول ارقىلى قىتايدان ەۋروپاعا 24 ساعاتتا ءوتىپ كەتۋگە بولادى. سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى جولدىڭ وڭ جاق، سول جاعىن جايناتىپ، سۋسىن ۇيىمداستىرىپ اقشا تابامىز دەگەن بوس ءسوز.

– بىلايشا ايتقاندا ۇلى جىبەك جول دەپ جۇرگەن باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي دەپ جۇرگەن جولدان بىزگە ەشبىر پايدا جوق قوي سوندا؟

– ەشقانداي بىزگە پايداسى جوق. ول ورتا عاسىردا بولعان شارۋا. ول كەزدە جىبەكتەردى، باسقا زاتتاردى تۇيەمەن تاسىدى. قازىر تۇيەمەن تاسىمايدى عوي. ول كەزدە تۇيەمەن تاسىعاندا قوناقۇيى بار، تاماق ىشەتىن جەرى بار سول جەردەگى بارلىق حالىق  جۇمىس ىستەگەن. ال قازىر حالىق ەشتەمە دە ىستەي المايدى. سەبەبى قىتايدان شىققان ۇلكەن جۇك تاسيتىن ماشينالار ءبىر تاۋلىكتە ەۋروپاعا جەتىپ الادى. ولارعا توقتاۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان ءبىز بۇل جەردە ەشتەمە دە ۇتقان جوقپىز. بىزدىكى جاي قوسالقىلىق. جاي جانىندا جۇرەمىز. سول ۇيىمعا مۇشەمىز. ال ول دۇنيەجۇزىندە ۇلكەن بەدەلى بار، 70 جىلدان بەرى كۇللى مەملەكەت بولىپ قولدارىن قويىپ جاساعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنداي بولا المايدى. ءبىز ونىڭ مۇشەسىمىز. بىزگە سول جەتەدى. ەگەر مىناۋ سوعىس دەگەن نارسەلەردەن ساقتانامىز دەسەك. ال وعان كىرىپ، شاپانىمىزدى جەلپىلدەتىپ نەمىز بار؟ وزبەكستاننىڭ، قىرعىزستاننىڭ، تاجىكستاننىڭ نەسى بار؟ ايتىپ وتىرمىن عوي مىنا 4 مەملەكەت وزدەرى ۇيىم قۇرىپ، وزدەرى كەلىسەتىن بولسا «ەكونوميكامىزدى قالاي جۇرگىزەمىز، قارجىمىزدى قالاي جۇرگىزەمىز، سودان كەيىن قارۋ جاراقتى قانشا ۇستايمىز، اتوم قارۋ جاراعىن قالاي ۇستايمىز، تەرەزەمىزدى كىممەن تەڭەستىرەمىز؟» دەيتىن دە سولار. ال بىزدىكى جاي قوسالقىلىق.  بىزدە «قالاي تەڭەستىرەمىز؟» دەگەن سۇراق بولۋ كەرەك.

– استانادا ءسۇريا ماسەلەسى تۋرالى تاعى كەلىسسوز وتەيىن دەپ جاتىر. كەرەك پە سول بىزگە؟

– ەندى ودان ءبىز ەشتەمە جوعالتپايمىز نەمەسە تاپپايمىز. ءبىزدىڭ بەرىپ جاتقانىمىز سول جاتاقحانا. كەلىسسوز جۇرگىزەتىن ورىن. ودان باسقا ەشتەمە جوق. ءبىزدىڭ مەملەكەت ولارعا اقىل ايتا المايدى. ولارعا كىم اقىل ايتا الادى؟ رەسەي، تۇركيا، اقش، ەۋروپا بولدى. باسقالارى ەندى ايتقان شىعار. ال مىنا استانادا وتكىزەيىك، وسىنداي كەلىسسوز جۇرگىزەيىك دەگەن بىزگە جامان ەمەس. ودان ۇتىلارىمىز جوق. مىسالى كەلىسسوزدەر نەگىزىنەن شۆەيتساريانىڭ استاناسى جەنەۆادا ءوتىپ ءجۇر. استانادا ءوتىپ جاتىر. ودان ءبىزدىڭ ۇتىلىپ جاتقان، نە بولماسا ءبىر ۇپاي جينايتىن ەشتەمە جوق. كەلسىن. كۇندە كەلىسسوز وتكىزسە دە ءبىزدىڭ ەشتەمەمىز كەتپەيدى. ۇشاقتارى بار، ۇشىپ كەلەدى، سويلەسەدى سوسىن تارايدى. ناتيجە بار ما، جوق پا، ءبىز وعان ىقپال ەتە المايمىز.

– بىزدىكى جاي مايدان كورۋ دەيسىز عوي؟

ءيا.

– ەندى شەتەل اسىپ كەتكەن ساياساتكەرلەرگە كەلسەك. ولاردىڭ ەل ءىشى ساياساتىنا ىقپالى قانداي؟ ەل بيلىگىنە ارالاسۋ مۇمكىندىگى بار ما؟ بىزدە ءبىراز ساياساتكەرلەر شەتەلدە ءجۇر عوي؟

ەندى ول شەتەل اسپ كەتكەن ساياساتكەرلەردى ءارتۇرلى سەبەپپەن ءبىزدىڭ مەملەكەت شەتەل اسىرىپ جىبەردى. شەتەلگە كەتتى. ولاردىڭ ەندى سول قۋدالاپ جۇرگەنى، ايتىپ جۇرگەنى ەلىمىزدە ناقتى دەموكراتيا بولۋ كەرەك. شەتەلدە وكىلدەر بولسىن، قازاقستاندا دەموكراتيا جاساسىن، كوزبوياۋشىلىق بولماسىن دەپ ءجۇر. بىراق ولار ءبىزدىڭ ىشكى ساياساتقا كىرىسە المايدى. وعان كۇشى دە جوق. ەشبىر مۇمكىندىكتەرى دە جوق.  ولار شىندىقتى ايتىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ىشكى ساياساتقا ولار جۋىر ماڭدا ەشقانداي كىرىسە المايدى دا، ىقپال ەتە المايدى.

– ال ءوزىڭىز ساياساتپەن اينالىسىپ ءجۇرسىز بە؟

ەندى مەن سول ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتكە بارعاننان كەيىن ساياساتتان قول ۇزگەن جوقپىن. ساياساتتىڭ ىشىندە دە بىرنەشە تارماعى بار. بىرنەشە جولى بار. ەگەر حالىق سىيلايتىن ساياساتكەر بولسام، وندا شىندىقتى ايتۋ كەرەك. مەن قانشا ۋاقىت بولسا دا شىندىقتى ايتىپ ءجۇرمىن. مەن ەندى بيلىكتى كۇيرەتەيىن دەپ وتىرعان جوقپىن. سول بيلىكتىڭ وزىنە ءسال كىشكەنتاي عانا بولسىن ىقپالىم بولىپ، ءبىزدىڭ قوعام دەموكراتيا جولىنا اقىرىن-اقىرىن بۇرىلىپ، حالىققا ءسال دە بولسىن جاقسىلىق جاسايتىن بولسام  جۇرىپ جاتقان ساياساتقا ريزمىن. بىراق حالىقتىڭ دۇرىس جولىنا ىقپال جاساپ، حالىقتى دۇرىس جولعا جۇمىلدىرايىق دەپ بيلىكتە وتىرعان ساياساتكەردەردىڭ ەشبىر دۇرىس جوباسىن كورىپ وتىرعان جوقپىن.

– قازاقستاندا ءبىر عانا ساياساتكەر بار، ال قالعانى ورىنداۋشى دەيدى. بۇل راس پا؟

ول راس. بىزدە ەندى ءبىر عانا ساياساتكەر بار. ول كىسى ءبىزدىڭ پرەزيدەنت. ول كىسىنىڭ ايتقان ساياساتىن ورىنداۋشىلار اسىرا ورىندايدى. ال باستارىنان شىعارىپ، ساياسات جۇرگىزىپ، ەكونوميكالىق دامۋ جاعدايىن ويلاپ، ساياسي دامۋدى ويلايتىن ساياساتكەر جوق. سەبەبى ءبىر عانا ساياساتكەر بولعاننان كەيىن ولارعا ەشقانداي جول دا جوق، ولارعا ەشبىر ەسىك تە جوق.

– پرەزيدەنتتىككە كانديدات بولۋ ءۇشىن  “سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا تاعى وزگەرىستەر ەندى، مىسالعا ءبىلىمى، دەنساۋلىعى تۋرالى شەكتەۋلەر قويىلدى.  بىز نەگە وزگەرتە بەرەمىز؟

– ەندى ول پرەزيدەنت سايلاۋىنا شۇعىل دايىندىق دەگەن ءسوز. بىزدە كەزەكتەن تىس  سايلاۋلار ءومىر بويى بولىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان بۇل ەندى كەزەكتى سايلاۋعا دايىندىق دەگەن ءسوز. ال ەندى مىنا ءبىلىمى دەنساۋلىعى دەگەن ءجاي ءسوز عانا. ايتسە ول دا قازاقستاننىڭ ازاماتى عوي، ازاماتتىق بىلىممەن دەنساۋلىقپەن شەكتەلمەيدى عوي. سوندىقتان قاتارداعى جەكە ازاماتتاردىڭ دا ءوزىن پرەزيدەنتتىككە ۇسىنۋعا قاقىسى بار. ونى شەكتەۋ شەكتەن شىققاندىق.

“سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ، شەكتەۋ قويۋ  «ەشكىم كىرىسپەسىن، كىم كىرىسە الاتىنىن وزىمىز بىلەمىز» دەگەن ءسوز.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

“The Qazaq Times”