Baltaş Twrsımbaev: Şetel asıp ketken sayasatkerler juır mañda el isine aralasa almaydı

– Biz ŞIW-nıñ belsendi müşesiniñ birimiz. Bwl wyımda bizdiñ prezidentimiz aytqanınday älemniñ jartı halqı bar. Onıñ işinde törteui yadrolıq qarumen qarulanğan. Osı wyımnıñ bizge bereri ne?

– Qanday sayasi qoğamdıq wyım bolsın «ol keleşekte halqımızğa memleketimizge ne beredi, ne jaqsılıq äkeledi?» degen swraq ärkimniñ jüreginde jüredi. Sondıqtan bwl Şanhay Intımaqtastıq Wyımı biz siyaqtı kişkentay memleketterge eşteme de bermeydi. Onıñ işinde Qırğızstan, Özbekstan, Täjikstan bar. Al endi mına Resey, Qıtay, Ündistan, Päkistanğa ekonomikalıq jağınan, halıq jağınan terezesi teñ memleketke jaqındasu üşin, bir birimen eseptesu üşin kerek. Al biz sonıñ işinde qatısıp qana jürgen memleket bolıp otırmız. Solay boladı da keleşekte. Biz ol Şanhay Intımaqtastıq Wyımı arqılı eşqanday swrağımızdı şeşe almaymız, eşteme jasay almaymız. Nege deseñiz, qazir Şanhay Intımaqtastıq Wyımı sammitinñ aldında Pekinde ötken «Bir beldeu– bir jol»  jobası tek Qıtayğa ğana kerek närse. Nege deseñiz, Qıtaydıñ öndirisi ülken. Olardıñ maqsatı - sol öziniñ öndirip jatqan, şığarıp  jatqan  önimin, tauarlarınıñ barlığın satu, Qazaqstan, Resey jäne Qırğıstan, Özbekstan siyaqtı memleketterge narıq ornatu. Ar jağında Täjikstan bar. Osılarğa öziniñ şığarğan zatın satıp, bekitip, sonı şegelep qoyu. Al eger onday bolatın bolsa bizdiñ öndiruşiler, öndiris öndiretin  jeke menşikter zardap şegedi. Osı 25 jıldıñ işinde bizdiñ üyrengenimiz sauda sattıq. Qıtaydan satıp alıp, özimizge satu. Üstine aqşanı qosadı da özimizge satadı. Türkiyadan, Reseyden äkeledi, bärin özimizge satadı. Özimizdiñ öndiris mülde qwrıp, qwrdımğa ketip bara jatır.

– Ne isteu kerek onda?

– Özimizdiñ şaruaşılıqta jürgen, bizneste jürgen azamattardıñ öndirisin köteru kerek! Ol üşin, biz sekildi memleketke şette otıru kerek. Belsendi kirisip ketpeu kerek. Men qazir bärin qaraymın, internetten oqıp otırmın. Analiz jasap otırmın. Biz belsendi bolıp kirisip kettik sonıñ ortasına. Al ol belsendilik degen özimizdiñ tauar öndiretin mekemelerdiñ bärin qwrtu degen söz. Qazirdiñ özinde wsaq-tüyek bir närse aşılsa, onıñ özi qwrıp ketedi. Mısalı qazir ayır kürekke şeyin Qıtaydan keledi. Ayır, kürekti özimizde de isteuge boladı ğoy. Men endi sauda orındarına barıp satıp alayın desem, mınau qıtaydiki, mınau reseydiki, mınau türiktiki, mınau europaniki deydi. Sonda bizdiki qayda? Onı öndirmeytinimiz – bizde bağası qımbat boluı mümkin. Bastağan kezde bir-eki jıl qımbatıraq boladı. Al oğan eşkim kömek jasap jatqan joq. Sondıqtan bizdikiler onımen şwğıldanbaydı. Şwğıldanuğa qauqarı joq, qarjısı joq. Bank jüyesiniñ barlığı kreditterdi joğarı payızğa beredi. Ol kreditti alıp, öndiristi wyımdastıram degen adam aqımaqtau bolıp qaladı. Sondıqtan bwl  «Bir beldeu – bir jol» sayasi-ekonomikalıq jağınan bizge jaqsılıq äkelmeydi. Biz tek alıpsatar bolıp qalamız. Barlıq halıq alıp satadı. El endi külli halıq alıp satar bolsaq eşkim eşteme öndirmeytin bolsa, qarjını qaydan tabadı? Äzirge  qarjı tauıp otırğanı mwnayımız bar. Mwnaydan jäne salıqtan kelgendi sonı jalaqı dep berip otır halıqqa. Halıq bolğanda da zeynetkerler, studentter, byudjetten alatın mwğalim, däriger, sodan keyin anau şeneunikter. Endi olar özderiniñ alğan jalaqısına satıp alu kerek qoy. Tırmaq satıp alu kerek, basqanı satıp alu kerek. Sonda bäri Qıtaydikin, basqa elderdikin satıp aladı. Öytken ekonomikanıñ keleşegi joq degen söz. Sondıqtan bwl bizdi ekonomikalıq twnşıqtıru. Erteñ bizdiñ halıq özimizdiñ üstimizden ötetin joldı sıpıradı, sonıñ qarın tazalaydı. Jol jelinip qalsa soğan jeñil-jelpi jöndeu jasaydı. Sonımen bitti. Sebebi qazir bwrınğıday emes. Oñ jaq-sol jaqqa kişigirim kafeler salıp qoyamız, susın satamız degen bolmaydı. Sebebi ol joldarğa eşkim toqtamaydı. Öytkeni ol jol arqılı Qıtaydan Europağa 24 sağatta ötip ketuge boladı. Sondıqtan bügingi küni joldıñ oñ jaq, sol jağın jaynatıp, susın wyımdastırıp aqşa tabamız degen bos söz.

– Bılayşa aytqanda Wlı Jibek jol dep jürgen Batıs Europa – Batıs Qıtay dep jürgen joldan bizge eşbir payda joq qoy sonda?

– Eşqanday bizge paydası joq. Ol orta ğasırda bolğan şarua. Ol kezde jibekterdi, basqa zattardı tüyemen tasıdı. Qazir tüyemen tasımaydı ğoy. Ol kezde tüyemen tasığanda qonaqüyi bar, tamaq işetin jeri bar sol jerdegi barlıq halıq  jwmıs istegen. Al qazir halıq eşteme de istey almaydı. Sebebi Qıtaydan şıqqan ülken jük tasitın maşinalar bir täulikte Europağa jetip aladı. Olarğa toqtaudıñ qajeti joq. Sondıqtan biz bwl jerde eşteme de wtqan joqpız. Bizdiki jay qosalqılıq. Jay janında jüremiz. Sol wyımğa müşemiz. Al ol düniejüzinde ülken bedeli bar, 70 jıldan beri külli memleket bolıp qoldarın qoyıp jasağan Birikken wlttar wyımınday bola almaydı. Biz onıñ müşesimiz. Bizge sol jetedi. Eger mınau soğıs degen närselerden saqtanamız desek. Al oğan kirip, şapanımızdı jelpildetip nemiz bar? Özbekstannıñ, Qırğızstannıñ, Täjikstannıñ nesi bar? Aytıp otırmın ğoy mına 4 memleket özderi wyım qwrıp, özderi kelisetin bolsa «ekonomikamızdı qalay jürgizemiz, qarjımızdı qalay jürgizemiz, sodan keyin qaru jaraqtı qanşa wstaymız, atom qaru jarağın qalay wstaymız, terezemizdi kimmen teñestiremiz?» deytin de solar. Al bizdiki jay qosalqılıq.  Bizde «qalay teñestiremiz?» degen swraq bolu kerek.

– Astanada Süriya mäselesi turalı tağı kelissöz öteyin dep jatır. Kerek pe sol bizge?

– Endi odan biz eşteme joğaltpaymız nemese tappaymız. Bizdiñ berip jatqanımız sol jataqhana. Kelissöz jürgizetin orın. Odan basqa eşteme joq. Bizdiñ memleket olarğa aqıl ayta almaydı. Olarğa kim aqıl ayta aladı? Resey, Türkiya, AQŞ, Europa boldı. Basqaları endi aytqan şığar. Al mına Astanada ötkizeyik, osınday kelissöz jürgizeyik degen bizge jaman emes. Odan wtılarımız joq. Mısalı kelissözder negizinen Şveycariyanıñ astanası Jenevada ötip jür. Astanada ötip jatır. Odan bizdiñ wtılıp jatqan, ne bolmasa bir wpay jinaytın eşteme joq. Kelsin. Künde kelissöz ötkizse de bizdiñ eştememiz ketpeydi. Wşaqtarı bar, wşıp keledi, söylesedi sosın taraydı. Nätije bar ma, joq pa, biz oğan ıqpal ete almaymız.

– Bizdiki jay maydan köru deysiz ğoy?

Iä.

– Endi şetel asıp ketken sayasatkerlerge kelsek. Olardıñ el işi sayasatına ıqpalı qanday? El biligine aralasu mümkindigi bar ma? Bizde biraz sayasatkerler şetelde jür ğoy?

Endi ol şetel asp ketken sayasatkerlerdi ärtürli sebeppen bizdiñ memleket şetel asırıp jiberdi. Şetelge ketti. Olardıñ endi sol qudalap jürgeni, aytıp jürgeni elimizde naqtı demokratiya bolu kerek. Şetelde ökilder bolsın, Qazaqstanda demokratiya jasasın, közboyauşılıq bolmasın dep jür. Biraq olar bizdiñ işki sayasatqa kirise almaydı. Oğan küşi de joq. Eşbir mümkindikteri de joq.  Olar şındıqtı aytıp keledi. Bizdiñ işki sayasatqa olar juır mañda eşqanday kirise almaydı da, ıqpal ete almaydı.

– Al öziñiz sayasatpen aynalısıp jürsiz be?

Endi men sol ülken lauazımdı qızmetke barğannan keyin sayasattan qol üzgen joqpın. Sayasattıñ işinde de birneşe tarmağı bar. Birneşe jolı bar. Eger halıq sıylaytın sayasatker bolsam, onda şındıqtı aytu kerek. Men qanşa uaqıt bolsa da şındıqtı aytıp jürmin. Men endi bilikti küyreteyin dep otırğan joqpın. Sol biliktiñ özine säl kişkentay ğana bolsın ıqpalım bolıp, bizdiñ qoğam demokratiya jolına aqırın-aqırın bwrılıp, halıqqa säl de bolsın jaqsılıq jasaytın bolsam  jürip jatqan sayasatqa rizmın. Biraq halıqtıñ dwrıs jolına ıqpal jasap, halıqtı dwrıs jolğa jwmıldırayıq dep bilikte otırğan sayasatkerderdiñ eşbir dwrıs jobasın körip otırğan joqpın.

– Qazaqstanda bir ğana sayasatker bar, al qalğanı orındauşı deydi. Bwl ras pa?

Ol ras. Bizde endi bir ğana sayasatker bar. Ol kisi bizdiñ Prezident. Ol kisiniñ aytqan sayasatın orındauşılar asıra orındaydı. Al bastarınan şığarıp, sayasat jürgizip, ekonomikalıq damu jağdayın oylap, sayasi damudı oylaytın sayasatker joq. Sebebi bir ğana sayasatker bolğannan keyin olarğa eşqanday jol da joq, olarğa eşbir esik te joq.

– Prezidenttikke kandidat bolu üşin  “Saylau turalı» Konstituciyalıq zañğa tağı özgerister endi, mısalğa bilimi, densaulığı turalı şekteuler qoyıldı.  Biz nege özgerte beremiz?

– Endi ol Prezident saylauına şwğıl dayındıq degen söz. Bizde kezekten tıs  saylaular ömir boyı bolıp kele jatır. Sondıqtan bwl endi kezekti saylauğa dayındıq degen söz. Al endi mına bilimi densaulığı degen jäy söz ğana. Äytse ol da Qazaqstannıñ azamatı ğoy, azamattıq bilimmen densaulıqpen şektelmeydi ğoy. Sondıqtan qatardağı jeke azamattardıñ da özin prezidenttikke wsınuğa qaqısı bar. Onı şekteu şekten şıqqandıq.

“Saylau turalı» Konstituciyalıq zañğa özgeris engizu, şekteu qoyu  «eşkim kirispesin, kim kirise alatının özimiz bilemiz» degen söz.

– Äñgimeñizge rahmet!

“The Qazaq Times”