Qazaqtardağı şamandıqtıñ qaldığı

Qazaqtar turalı barlıq zertteutilerdiñ aytuınşa da, barlıq geografiyalıq nwsqaularda da; qazaqtar mwsılmandar, biraq şamandıq ırım, senimdi de wstandı. Olar mwsılman dinine tabınumen qosa şamandıq nanımdarğa da ilanadı. Bwl pikirler şındıqqa keledi, degenmen olardıñ şamandığı (baqsılığı) neden twradı? Biraq, ökinişke oray, qazaq arasındağı şamandıq, baqsılıq jöninde är türli merzimdi basılımdarda[1] maqalalar jarıq körgenimen, osı jay turalı äli künge deyin eşkim egjey-tegjeyine jetip jazğan emes.

Jalpı, şamandıq din retinde, din ilimi tarihında, äli arnayı zerttelmegen taqırıp bolıp sanaladı. Bir kezde bükil Aldıñğı Aziya halıqtarınıñ ortaq dini bolğan, qazir de daralanğan din sanalat'n şamandıqtı eñ algaş jüyeli türde, jaqsı zerttegen marqwm Banzarov edi. Banzarovtıñ «Kesapat senim nemese monğoldardıñ şaman dinine senui» («Çernaya vera ili şamanstvo u mongolov») attı zertteui şamandıq turalı eñ qwndı da, jeke-dara, teñdesi joq eñbek bolıp sanaladı. Osı şığarma sonşalıqtı qwndı bolğanımen, bwl eñbekti şamandıq turalı tolıq dünie dep ayta almaymız, bizdiñ osı pikirimizdi Banzarov maqalası atınıñ özi-aq aytıp twr: buddist — monğoldardağı şamandıq turalı oçerkter. Banzarovtıd özi de bılay deydi: «...özderiniñ eski nanım-senimderine jerkenişpen qaraydı jäne ol nanım-senimderdi közi aşıq — salauattı adamnıñ aynalısatın isi dep sanamaydı». Bizdiñ oyımızşa, osı jağday öte mañızdı. Sebebi, Banzarov öz oçerkterine derekterdi lamalardıñ erekşe kitaptarınan jinağan, buddizmge layıqtağan şamandardıñ dwğa, namazdarınan alğan. Mısalı, oba twrğızğandağı dwğa, ırımdarı, otqa tabınıp dwğa oqu, qoydıñ jauırınına qarap bal aşu, tağı sol siyaqtı — bäri jaña dini ağımğa baylanıstı özgergenin körsetedi. Bwl, oba qwrılısı jönindegi şığarmalardıñ avtorlarına bağıştap Vardjradarka Megren öz sözinde. «Onday kitaptardı qwrastırudıñ özi barıp twrğan wyatsızdıq[2], eñ kemeñger degen adamnıñ özine jağımsız, biraq oba twrğızuşılarğa qarsı twru mümkin emes». Budda dini oziniñ ırım-saltımen, mifologiyalıq saltanattı mol mwrasımen, qarapayım şamandıq ruh pen ädet-ğwrıptı ığıstırıp tastauğa tiis edi. Mine, osı twrğıdan, demek, şamandıq salt-sana jağınan, baqsı-balgerlik (şamandıq demonologiya) jağınan, menimşe, moñğoldarğa qarağanda, qazaqtar anağwrlım mol mwrağa ielik etip otır. Men bwl sözimmen, moñğoldarğa qarağanda, qazaqtarda şamandıq ta­za küyinde saqtaldı deuden aulaqpın, kerisinşe, qazaqtarda şamandıq salt-sana mwsılmandıq nanımmen miday aralasıp, ortaq — mwsılman attı dindi qwraydı. Qazaqtar, äuelde, Mwhammedti bilmey twrğanda da Alla menTäñirige birdey tabınıp, mwsılman äulieleriniñ basına qwrbandıq şalıp, baqsılardıñ qwdiretine de sendi, payğambar wrpaqtarı qojalardı da qwrmet twttı. Halıq otqa tabınıp, al baqsılar bolsa. jın-perilerimen qosa mwsılmandardıñ periştelerin de şaqırıp, Allanı da madaqtadı. Osılay eki dindi aralastıra tabınu eşqanday qayşılıqqa jatpağan, qazaqtar ekeuin de qosıp üstağan.

Eki dinge birdey tabınu osı künge deyin jalğastı. Endi islam dini men orıs civilizaciyası dalağa jetkende, tatar fanatikteri tärbielegen sauattı jetkinşekter ertedegi babalar dini — şamandıqtı jek köre qarap, baqsılardı körgen jerlerinde quğındap, olardıñ oyınına, zikir saluına tıyım sala bastadı.

Joğarıda keltirilgen mısaldardan körip otırsızdar, osı eki dinniñ, qazaq nanımında miday aralasuına, erteden kele jatqan şamandıq din negiz boldı demekpiz.

Dini jetekşi — moldasız, sauatsız halıq arasında mwsılman dini oydağıday tamır jaya almadı, islam dininiñ äuezdi dıbısı men tüsiniksiz sözder tizbegi astarında şamandıq salt-sana qalıp qoydı. Sondıqtan da, dini ataulardıñ attarı, terminder ğana özgerdi, al negizgi şamandıq turalı tüsinik — ol sol bayağı qalpında qaldı. Ongondı —aruaq[3] dep atadı, köktäñirin — Alla nemese qwday, jer ruhın — şaytan, peri diuana jäne jın dedi, biraq, odan halıq sanasındağı şamandıq ideya bwzılmadı. Tipti, baq- sılıq oyınnıñ ozinde tiri suret, şamaidıqtı beyneleu jatadı. Solay bolğanımen, şamandıqtıñ negizi, mwsılmandıq — ortaq qwdayğa tabınuşılıqtıñ küşinen şayqalıp-aq qaldı. Alla degen jaña ideyamen, senimmen bwrın qwdiretti bolğan aspan-kök astasıp, sol kezde ekinşi qatarğa şığıp qalğan qwdiretti täñiri beynesi de, äsirese, tağı sol siyaqtı sanağa siñip ketken beyneler de, mısalı, jerdiñ jansız qwdayları — dzayagaçi da wmıtılıp ketti. Mümkin, islam dini alğaş kelgende, şamandıq dininin köp qwdayları mwsılmandar jek köretin pwttar retinde sanadan alastalğan da bolar. Sonday-aq, mwsılmandıqqa deyin tabınıp kelgen: kün, ay, jwldızdar jaña islam ideologiyası tarapınan däriptelmese de, osı künge deyin qwrmettelip, eldiñ ädet-ğwrpında saqtalıp qaldı. Barlıq şamandıñ salt-sana, añız-äñgimeler köşpelilerdiñ twrmısımen tikeley baylanıstı bolğandıqtan, qazaqtarda baqsılıqtıñ qaymağı bwzılmağan, sondıqtan da Orta Aziyanıñ ötkenin zertteuge qajet derekterdi molınan kezdestiruge boladı.

Bizdiñ oyımızşa, Banzarov şamandıqtıñ negizgi jaqta­rı jaylı tipten dwrıs şeşimge kele almağan, nemese onıñ ideyasın tolığımen, keñ auqımda qamtımağan.

Adamnıñ özi de tabiğat äserimen ömir keşse, şamandıq nanımdarda da, jalpılay, ne birjaqtı tabiğattı qadirleu bar ekenin bayqauğa boladı. Bwl twrğıdan alğanda, şamandıq barıp twrğan materializm bolıp sanaladı. Al, basqa jağınan alıp qarağanda, şamandıq nanımdağı: o dünielik adamnıñ ruhı — janı mäñgi jasaytını turalı tüsinik tağı bar, demek, bwl barıp twrğan — spiritualizm. Jalpı, öte tapqır ideya jäne öte tamaşa oylap tabılğan, onıñ tamaşalığı da sonda, adam mifologiyalıq jağınan aljaspaydı, qoğamdıq talqığa, qoğamdıq zañdarğa barınşa erkindik beredi. «Tabınu — tañdanudıñ asa biik türi»,— deydi, Karleyl', bizdiñşe, pwtqa tabınudıñ şığu tegine şamandıq tolıq tüsinik beredi. Tabiğat jäne adam, ömir men ölim sanalı wğımğa tipten tüsiniksiz, tañğajayıp qwpiya qwbılıs bolıp keledi. Tabiğat pen adam! Öziñiz aytıñızşı, tirşilikte odan ğajap, olardan qwpiya ne bar? Älemniñ tañğajayıptığın tanu, wğu qajettiligi, adamğa qatıstı ömir men ölim mäselesi, jäne tabiğattıñ qwpiyasına degen qwştarlıq şamandıqtı tuğızdı, Şamandıq degenimiz  – älemdik dünieni süyu, tabiğatqa degen şeksiz mahbbat jäne ölgenderdiñ ruhın qasterleu, aruağın ardaqtau. Ertedegi adamdardıñ näreste päk köñil-sanası kündi, aydı, jwldızdardı, mäñgilik özğeristegi bükil jarıq dünieni qwrmet twttı, osılardı biz tabiğat nemese älem düniesi dep atadıq. Kök täñirine tabınatın şamandıq turalı tamaşa tüsiniktemeni biz, Karleyl'diñ jauabınan tabamız: «Aqiqat siz jaqta, esiñizde me, Platonnıñ mısalğa keltirgen adamı; qarañğı üñgirde tuıp, erjetken ol, jarıqqa şıqqanda... mına gül jaynağan jasıl alqap, taular, sıldırap aqqaı bwlaqtar, jarğa soqqan teñiz tolqındarı, kök aspannıñ şeksiz kümbezi. ısqırıp soqqan jel, birese nöserletip, bwrşaqtatıp wrıp, nayzağay jarqıldatqan qara bwlttı aspan — bwl ne ğajap?! Al, endi tağı bir qwpiya — ol uaqıt: eñ joğarğı qwpiyanıñ qwpiyası... mına jalpaq älem... O qwdiretti täñirim! Bwl ne degen küş — tanım auqımına kelmeytin ne degen tosın küş! Barlıq küştiñ tüp tamırı da — tosın küş, tek qana biz emes!»

Şamandıq dindegi adam qwdiretti kün nwrına qarap tañdandı, osınşama jarıqtıñ qwpiyasına tüysigi jetpey tabındı, qara aspanğa nwr sepken aydı körip te tabındı. Ertedegi adam tabiğattıñ barlıq qwbılısına minajat etti, öziniñ wğımı jetpeytin, uaqıt siyaqtı mäñgi, tüsiniksiz küşterdiñ bärine bas idi, kök aspandı — kök täñiri,— dep atadı. İİİamandıq seiimniñ düniege kelui — jalpılay nemese jekeley tabiğattı qadir twtu, qasterleu bolıp sanaladı.

Tabiğattıñ endi bir ğajabı — adamnıñ özi. Sol qabiletti tiri jan, ol oylay alatın, jan-jağına bağdarlay, sınay qaraytın jaratılıs keremeti. Añğaruğa, tüysinuge kelmeytin tabiğat küşteri bolmısınıñ özi qwday degen qwdrettiñ düniede barlığı emes pe? Adam şaman beynesindegi tiri ruhqa jäne aruaqqa (ongon) tabındı. Kündelikti ömirde, tabiğattıñ adamğa äseri, äsirese adamnıñ alğaşqı päk- köñil, näreste kezinde, qattı ıqpal etti. Sondıqtan da, adam özin qorşağan jaratılıstıñ tüsiniksiz qwbılıstarına arnalğan — ömir süru erejelerin oylap tabuğa mäjbür boldı. Tabiğattıñ tüsiniksiz qwbılıstarı kezinde sol ereje- zañdardı basşılıqa ala otırıp, är türli tosın jağdaylarda qalay äreket etudiñ qwralı esebinde qoldandı. Erteden kele jatqap ädet-ğwrıp, salt-sananıñ qaynar közi, qazir biz şamandıq — eski nanım den atap jürgen, kezinde, bükil halıq tabınğan nağız din edi.

Sonımen, şamandıq senim o basta jalpı — ortaq kok aspan ideyasına, al jekelen kün, ay, özen-su, t. b. jaratılıs tañğajayıptarına negzdeldi, demek, tabiğatqa bas idi.

Keybir jaqtarı fetişizmge de wqsaydı biraq baqsılıq öziniñ negizgi ideyası, mazmwnı jağınan, döreki, wsaq adoraciyalıq[4] – bas iyu ağımınan alıs jatır. Alğaşqıda, tabiğattıñ qwdiretti küşterine teñeu arqılı, sol qwdiretti beyneleu, ärine, adam sanasında täñiri keyinirek düniege keldi, onıñ ayğağı, täñiri söziniñ özi bağzı zamandarda — kök-aspan degen sözdiñ balaması ekeni belgili. Banzarov tauıp aytqanday, şamandıqta zoroastrizm dininiñ äseri bar. Hormuzdağı o bastağı kökke minajat qıp, otqa tabınu da erteden şamandıqta boluı mümkin edi, biraq bwrınğı oñtüstik iran men soltüstik arabiyadağığa qarağanda, anağwrlım ırım-jorağa bay salt-sana negizinde qwrıldı. Aspan-kökte meken etken qwdiretti küştiñ adamğa äseri turalı şamandıq qanday tüsinikte edi? Şaman dininde ölgen adamnıñ aruağı täñirge täuelsiz qwdiretke ie boladı, sol sebepti, kök-älem bileuşisiniñ quattı küşi tek tiri adamdarğa ğana äser etedi. Sondıqtan, olarda hristiandardağı künä ideyası bolmağan; jer betindegi jaqsılıq pen jamandıq, baqıt nen baqıtsızdıq täñiriniñ qwdiretinen, al raqat pen jaza künäniñ artın ala jüredi — bwl şamandıq nanımdağı tüsinik.

[1] “Biblioteka dlya çteniya”. Şmaanstvo u narodov Sredney Aziya. YAstrebov. Kirgizskie şamanı, Moskvityanin”, (1852. № 8), i stat'ya Voronova, kajetsya, v “Biblioteke dlya çteniya” (Uälihanov eskertpesi).

[2] Jañılıs ketken: Wyattı dep oqu kerek.

[3] Aruaq – babalardıñ jebeuşilik, qoldauşılıq qwdireti. Aruaq – ruh degen söz.

[4] Adoraciya – (lat.) bas iyu, qwrmetteu.

Audarğan Samat Öteniyazov

“Şoqan Uälihanov tañdamalı”, Almatı, “Jazuşı” 1985

«The Qazaq Times»