Qıtay basşısı Şi Jinpiñ. Foto: NYMag.

Qazaqstanğa körşiles elderde auqımdı sayasi özgerister ret-retimen bolıp jatır. Jılğa juıq uaqıt bwrın Özbekstanda jaña prezident bilikke kelip, elde birqatar reformalardıñ qadamdarın jasadı. Keşe ğana qırğız elinde besinşi prezidentterin saylau nauqanı bolıp ötti. Kaspiydiñ oñtüstiginde jatqan Iran da prezident saylauı bolıp ötti. Birşama diplomatiyalıq kelisimge jaqın sanalatın Hasan Ruhani biligin saqtap qalğanımen AQŞ-pen bolğan qarım-qatınası qaytalay şielenisterge wlasıp baradı. Sonımen birge soltüstik irgemizdegi orıstar da AQŞ jäne NATO elderimen arazdığı barğan sayın küşeyip keledi.

Mine, osı özgeristerge qosımşa retinde, endi şığıs körşimiz Qıtayda da auqımdı sayasi özgeris bolğalı otır. Eki künnen keyin Qıtaydıñ biliktegi partiyası QKP-nıñ (Qıtay Kommunistik Partiyası) XIX kezekti qwrıltayı ötedi. Bwl qwrıltay turalı älem aqparat qwraldarınan jetken  habarğa jäne sarapşılar boljamına süyener bolsaq, qazirgi Qıtay basşısı Şi Jinpiñ (Si Czin'pin/Xi Jinping) osı jolı partiya jarğısına özgerister engizbek. Bwl degenimiz Şi Jinpiñ QKP tarihındağı ıqpaldı twlğa retinde, tarihi ornı bekemdeledi degendi bildiredi. Al, ol partiya jarğısına özgeris engizse, onda ol jetekşilik etken QKP Qıtaydıñ aldağı sayasi bağıtında az bolmağan özgeristerge bastaytını dausız.

AQŞ basılımdarı jariyalağan sarapşılardıñ pikirine qarağanda, Şi Jinpiñ aldağı qwrıltay kezinde partiya jetekşisiniñ ökiletti merzimin 10 jıldan da köbirek etip özgertui mümkin eken. YAğni, 2022 jılğa deyingi ökiletti merzimin tağı bes jılğa wzartuı mümkin. Demek, Qıtaydıñ qazirgi basşısı tağı on jıl taqta otıruğa küş saladı.

Osığan deyin Şidiñ jasağan qadamdarın saralay qaraytın bolsaq, ol Qıtay biligine ülken tazartu jürgizgeni şın. Biraq ol Qıtaydıñ sayasatın tübegeyli jañalağan joq. Ol bilikke keluden bwrın da şeteldik sarapşılar onıñ bilikte ülken reforma jasaytının aytqan edi. Biraq, qazirge deyin Şi Jinpiñ partiya men ükimettegi jemqorlıqqa qarsı kürespen ğana şektelip keldi. Sırtqı sayasatta batıl birneşe qadamdardı jasadı. Al, onıñ jaqındağı qadamdarına qaraytın bolsaq, tübegeyli sayasi reformağa endi ğana tolıqtay dayındalıp bolğanın bayqau qiın emes. El işi-sırtındağı bedeli qalıptasıp bolğan Şi endigi jerde el işindegi reformağa basımdıq beruge tolıq qabiletti. Olay bolsa Şi Jinpiñ qwrıltaydan keyin qanday sayasi özgerister jasauı mümkin?

Eñ aldımen Qıtay territoriyalıq twtastıq pen bekemdikti nığaytadı. Bwl jağında aldağı uaqıtta Tayuan (Tayvan'), Gonkong, Tibet, Şınjañ sekildi avtonomiyalarğa qaratqan sayasatı birşama qatañday tüsui bek mümkin. Sebebi, Qıtay qazir AQŞ, Japoniya, Oñtüstik Koreya sındı odaqtastardıñ qısımına belgili därejede wşırap otır. Soltüstik Koreya mäselesinde nemese Oñtüstik teñizdegi ielik qwqıq mäselesinde , AQŞ-pen odaqtasqan Japoniya jäne Oñtüstik Koreya qatarlı elder bwl alañdarda Qıtayğa oñay bäs bermey keledi. Oğan qosa Qıtay men Ündistan arasındağı şekaralıq daular da soñğı jıldarı tıñ deñgeyge köterildi. Bwl «Bir beldeu, bir jol» bağdarlamasın ortağa qoyıp älemge qanat qaqqalı otırğan Qıtay üşin ülken qauip. Al, osı qauipterde wpayı tügel bolu üşin ol işki twtastıqtı barınşa bekemdey tüsedi.

Bwdan özge jetekşi partiya jarğısınıñ özgeruine say, partiya qwrılımı da jañaruı mümkin. Şi Jinpiñ biriñğay senimdi birşama jas buındı bilikke tarta otırıp, öziniñ wzaq merzimdi reformasın işki klan aralıq tartıstan qorğauğa tırısadı. İşke qatañ, sırtqa salqın poziciya wstanuı da ğajap emes. Osı aytılğandardan tıs sırtqı sayasatta da qanday da bolmasın jañalıqtar alıp keletini şın. Degenmen, onı naqtı boljap aytu qiın. Dese de biz onıñ işki twtastıqtı bekemdeu üşin jasaytın qadamdarınıñ ondağı wlttardıñ teñdigine ülken qater töndiretinin bayqay alamız. İşki twtastıqtı jeleu ete otırıp, endigi jerde Qıtay biligi «qıtaylıq wlt» jasauğa tabandap twrıp kirisedi. Bwnısı köp jılğı strategiyalıq sayasatında da belgili bolıp kele jatqan edi.

Bwl «qıtaylıq wlt» nemese «qıtaylastıru» sayasatı İşki Qıtayda oñay jürgiziledi. Sebebi, onda köp sandı han wltımen aralasqan az wlttar onsızda bwl procestiñ jüruine äzir twr deuge boladı. Alayda, Tibet, Moñğol jäne Şınjañ sındı avtonomiyalı wlttıq aymaqtarda bwl qayşılıqtarğa wlasadı. Onsızda qazir Qıtay ükimetiniñ Şınjañ jerinde jürgizip otırğan sayasatı demokratiya men halıq teñdigin jaqtauşı elderdi qattı alañdatuda. Dini ekstremizm men terrorizmge qarsı küres jeleuimen asıra jürgizilgen janıştau sayasatı, aldağı qwrıltaydan keyin jalpı sipat alıp, barlıq wlttarğa bağıttaluı da äbden mümkin.

Beyresmi derekterge qarağanda qazir Qıtayda az sandı wlttardıñ tilindegi mektep oqulıqtarın basıp şığaru birtwtas toqtatılğan. Bärine birtwtas bir tilde bilim beru isi qolğa alınğalı otır.  Bwl äsirese Şınjañğa bağıttalğan sayasattıñ salqın rayı. «Qıtaylıq wlt» jasaudıñ bastı qadamı. Endigi jerde azamattıq jeke kuälikter de «Qıtay azamatı» dep tirkelip, wlttarğa bölip qarau da tolığımen joyıluı kütip twr.

Bağamday qarasaq, bwl qadamğa baru Qıtay üşin äli de erte. Degenmen, Qıtay biligi kün sayın küşeyip kele jatqan işki-sırtqı qayşılıqtar men şielenisterden alañdap otır. Sondıqtan, «qauipti», «kümändi» tibet, wyğır avtonomiyalarına barınşa jedeldetilgen janıştau qadamın jasauğa nietti.

XIX qwrıltaydan keyin bilikti tolıqtay özine şoğırlandırğan Şi işki-sırtqı sayasattıñ barlıq bağıttarında Ortalıq ükimettiñ pärmenimen reforma jasaytın bolsa, Qıtay topırağında «aq degeni alğıs, qara degeni qarğıs» bolarında dau joq. Äskeri, äkimşilik, sayasi bilikteri nığayğan Şidiñ qaharı ondağı wlttarğa tüsip jatsa, älemdegi az qazaqtıñ 2 millionğa juığı köz aldımızda qwrdımğa ketpek. Qazirde nanım-senim bostandığı men kisi qwqıqtarı taptalıp otırğan olar, aldağı qwrıltaydan keyin resmi Beyjiñniñ tübegeyli reformalauına wşıraytını anıq.

Al sırtqı sayasatta naqtı qanday jañalıqtar bolatını turalı anıq boljam aytu qiın. Qıtay diplomatiyalıq qatınastarınıñ türi köp bolğandıqtan da, onıñ Ortalıq Aziyağa qaratqan sırtqı sayasatın bölip taldauğa tura keledi. Meyli qalay bolsa da qazirgi jağdaydan alıp qarağanda Qıtay üşin Ortalıq Aziya elderi mañızdı strategiyalıq aymaq retinde qarastırıladı. Biraq, müddeligi artqan sayın quattı qarulı küşteriniñ aybarımen, ekonomikasınıñ salmağımen qorqıtıp, tırnağın batırmasına da kim kepil?! Wlt pen el twrğısınan şığıs irgedegi bwl özgeristerdiñ lebine de säl qaramay, saq qwlaqtı tige jürgenimiz oñ bolmaq.

“The Qazaq Times”