Pekindegi kezdesu. Foto: Gazeta.

Şığıs Europada geosayasi şielenis küşeyip twrğan kezde, Resey prezidenti Vladimir Putin aqpan ayınıñ bas şeninde Qıtayğa saparlay barğanı belgili. Bwl saparında ol Qıtay basşısı Şi Jınpıñmen (Si Czin'pin) kelissöz ötkizdi. Putin men Si arasındağı kezdesudi jäne ondağı kelissöz kelisimderine otandıq BAQ jeterlik deñgeyde nazar audarmadı. Mäskeu men Beyjiñniñ Batıspen qarsılasuı kezindegi bwl kezdesudiñ mañızı ayrıqşa boldı desek artıq emes. Key sarapşılar bwl kelisimder eki el qatınasın jaña kezeñgey ayaq bastırdı dep bağalandı.

Basım köp sarapşılar aytqanday, Resey  men Qıtay liderleri ortasındağı kelisim taraptardıñ AQŞ pen onıñ odaqtastarına qarsı twru üşin jaña şep qwrıp, halıqaralıq qatınastardıñ jaña türin birlesip qwruğa bet alğanın körsetkendey boldı. Degenmen, bwğan deyin de aytılıp kelgendey, körşiles osı eki derjava ortasında ortaqtasa almaytın müdellik qayşılıqtar da köp. Sondıqtan da biz tömende osı «jaña kezeñ» jäne onıñ kedergileri jayında oy qauzap körelik.

Putin men Si kelissözinen keyin taraptar «Jaña däuirdegi halıqaralıq qatınastar jäne twraqtı damu turalı» birlesken mälimdemeni jariyaladı. Resey men Qıtay ortasındağı bwl birlesken kelisimniñ mätini tım wzaq, ülken jağınan kelisimde qos tarap «demokratiya», «damu», «qauipsizdik» jäne «twraqtılıq» degen tört negizgi mazmwnğa qwrılğan. Bwl birlesken mälimdemede taraptardıñ keybir mañızdı wstanımdarı üylestirilgen. Aytalıq, Pekin men Mäskeu NATO-nıñ şığısqa keñeyuine jäne AQŞ-tıñ «Ündi-Tınıq mwhit strategiyasın» jüzege asıruına ortaq qarsımız dep körsetti. Bwğan qosa AQŞ, Britaniya jäne Australiya ortasındağı «Üş jaqtı qauipsizdik seriktestigin (AUKUS)» qwrudağı qadamdarına ortaq alañdauşılıq bildirdi.

Kezdesuden keyin Kreml' tarabı eki el basşısı «eki jaqtı äskeri-tehnikalıq ıntımaqtastıq» mäselesin arnayı talqılağanın habarlağan. Soğan qaramastan birlesken mälimdemede Resey men Qıtay ortasında äskeri ıntımaqtastıq ornatqanı turalı şeşim joq. Alayda, taraptardıñ äskeri-tenhnikalıq ıntımaqtastıq turalı arnayı talqılağanınıñ özi bolaşaqta eki eldiñ strategiyalıq odaqtastıq qadamına qaray jaqınday tüskenin körsetkendey boldı. Osı eki elmen de körşiles otırğan biz üşin bwl basa nazar audaratın twstarı. Üytkeni, «äskeri-tehnikalıq ıntımaqtastıq» dep otırğanı kädimgi qaru-jaraq satu men satıp aludan mülde bölek äñgime. Bwl äskeri tehnikalardıñ bir retki sauda kelisimi emes, taraptardıñ äskeri öndiristik jelileriniñ wzaq merzimdik wştastıruına bağıttalğan qadam.

Bwl arada Resey men Qıtay arasındağı qaru-jaraq saudasınıñ qazirgi jağdayına da nazarau audaruğa tura keledi. Keñes odağı ıdırağannan keyingi kezeñderde Resey Qıtayğa jılına 2,5 mlrd AQŞ dollarına deyin qaru-jaraq satqan. Biraq, 2006 jıldardan bastap eki el ortasındağı qaru-jaraq saudasınıñ kölemi jıl sayın qısqardı. Bwnıñ özindik sebepteri de bar, eñ äueli Qıtaydıñ öziniñ de qaru-jaraq öndirisi damıp edäuir jerge jetti, ekinşiden Resey Qıtaydıñ qaru-jaraq öndirisindegi zañ bwzuşılıq pen plagiyatınan alañdaydı. Oğan qosa, Reseyde qazir işki narıqtağı swranıs ta joğarı deñgeyde twr. Soğan qaramastan Beyjiñ men Mäskeu ortasında äskeri tehnikalardı almasudı sayasi jüristerdiñ biri retinde qoldanuğa bolatının äbden biledi. Onıñ üstine 2014 jıldan bergi Batıstıñ sankciya soqqıları Resey men Qıtay arasındağı qaru-jaraq saudasına qayta serpin berip keledi.

Reseydiñ Qıtayğa satıp bergen äskeri tehnikaları arasında S-400 zımıran qorğanıs jüyesi jäne Su-35 joyğış wşaqtarı da bar. Bwl äskeri tehnikalar taraptar ortasında asa mañızdı tehnikalıq almasuğa jatadı. Biraq, Qıtaydıñ äskeri önerkäsibi qarqındı damığan sayın Reseydiñ äskeri tehnikalarına degen swranıstıñ talğamı joğarlay tüsti. Qazir Qıtay tek eñ ozıq degen sanaulı tehnikalarğa ğana tapsırıs beredi. Qıtaydıñ äskeri önekäsibi men ğılım-tehnologiyalardı damıtuı qarqındı bolğanımen, zımıran qozğaltqışı, suastı kemesinne qatıstı keybir mañızdı äskeri tehnologiyalarda Resey köş ilgeri twradı. Al eki el ortasındağı «äskeri-tehnikalıq ıntımaqtastıq» mäselesiniñ özi tüptep kelgende Reseydiñ wlttıq müddesin üşin ülken qısımdar tüsiredi. Aytalıq, tehnologiya transferti Qıtayğa şınayı köşirme nemese sızba aluğa mümkindik berse, Reseydiñ Qıtay üşin äskeri tehnologiya salasındağı köşbasşılıq orını tipti de älsireui mümkin.

Qalay bolmasın, taraptardıñ äskeri tehnikalıq ıntımaqtastığı negizinen  joğarı deñgeyli ozıq jobalardı qamti otırıp, giper dıbıstıq qarular, ğarıştıq jüyeler jäne jasandı intellekt siyaqtı tereñ äskeri ıntımaqtastıq kezeñine kirgeni bayqaladı. Resey men Qıtay birlesken äskeri öndiristi keñeytetin bolsa, bwl NATO nemese AQŞ üşin ülken qiındıqtar alıp kelui de bek mümkin.

Äytse de, Resey men Qıtay arasındağı bwl ıntımaqtastıqtıñ bolaşağı turalı naqtı boljam aytu qiın. Bir kezdegi KSRO men QHR sekildi kütpegen jerden ortasına iritki tüsui de ğajap emes. «Eki qoşqardıñ bası bir qazanğa sıymaydı» degendey, eki derjava ortasında birqatar sezimtal mäseleler bar. Onıñ qatarında Qıtaydıñ ozıq şabuıl qwraldarına ie boluı Reseydiñ özi üşin de qauip tudıratını da bar. Soğan qosa jıl sayın ien qalıp bara jatqan Qiır-şığıs aymaqtarı men Ortalıq Aziyadağı taraptardıñ müddesi de ortaqtıqqa kelui qiınğa soğadı.

The Qazaq Times