«Hafiz, kenetten jası wlğayğan şağında, bwl mistik äri danagöy öziniñ köp jıldı q küş-jigerin sarp etken eñbeginiñ jemisin tastap, endi jalındağan jasın qayratımen, ğarıştıñ jeti türli boyauımen qwbılıp, jännättiñ jerde joq hoş iisine bölenip, mahabbat jırların jaza bastaydı».

A. Fettiñ Hafiz turalı zertteuinen

XVI ğasır. Franciya. «Pleyada» däuiri nemese «Ronsar» zamanı. P'er Ronsar i Joaşen (Ioahim) dyu Belle degen zamanınan ozıp tuğan qos aqın «Pleyada» degen ädebi birlestik qwrdı. Ädebi birlestiktiñ bastı maqsatı francuz tiliniñ körkemdigin älemge paş etu, aqındıq ülginiñ klassikalıq, romantikalıq beynelerimen astasıp, francuz poeziyasınıñ asqaqtığın, swlulığın körsetu boldı. Tipti, francuz aqındarınıñ poeziyağa degen asqan sezimtaldıqpen, ülken qwrmetpen qarauınıñ tağı bir ülgisi – aqınnıñ sırtqı obrazı, kiim kiyu mädenietiniñ, talğampazdığınıñ biik ülgisin asqaqtatu boldı.

XXI ğasır. Qazaqstan. «Jaña Qazaqstan» däuiri. Zamanınan ozıp tuğan, klassik aqın Zaida Elğondinova bir özi swlu öleñderimen jır birlestigin qwradı. Poeziyanı şarıqtatadı, şıñğa şığaradı, qiyal qwsınıñ qanatın kökke jayadı. Syurrealizmniñ siqırlı sırın jwmbaq jırına arqau etedi.

Tumısınan poeziya aydınında erekşe ünimen şalıqtap, qazaq tiliniñ şwraylı da ırğaqtı näşimen kesteli jırdıñ körkemdigin oqırman qauımğa zor iltipatpen wsınatın aqın Zaida Elğondinova mäñgilik mahabbattı jırlaydı. «Tek mahabbat turalı aytıñızdar! Al qalğan dünieniñ barlığı tük emes!» deydi francuzdıñ wlı aqını Lui Aragon. Sebebi, qazaqtıñ «Qız Jibek pen Tölegeni», Şekspirdiñ «Romeo men Djullietası», ündiniñ «Mahabharata men Ramayanası», şığıs şayırlarınıñ dastandarı qos ğaşıqtıñ mahabbatı arqılı, adamzat balasınıñ wlı ömirge degen şınayı mahabbatın beynelegen.

Sözderiñniñ är ärpi jasıl, qızıl, kök teñizdiñ iisimen,

Mahabbattıñ köktem dausı qwlağımda sıñğırlap! 

Seniñ şirkin, sımbatıña, sımbatıña süysinem,

Jüregimde alaswrıp, alaswrıp mıñ ırğaq!

Köbelektiñ qanatında wyıqtağanmen mıñ sezim,

Ertegiler rauşan güldiñ erninde.

Mwnday baqıt, mwnday rahat sezinbedim, şın sözim,

Basqa älemge aynaldım men, öziñ kirip keldiñ de!

Sezim sergek, sana salqın,

Lebiñde mıñ än bar!

Men hanşayım, sen hanzada, mahabbatpenjarasatın,

Beu, dalada şuıldaydı gitar tartıp sığandar! –

deydi aqın Zaida Elğondinova. Mahabbattıñ ernindegi qasietti söz, kieli sözdiñ ärpi qızıl, jasıl tüske boyalğan, tipti, kök teñizdiñ iisi añqıp twradı. Tañdanbasqa şara joq! Mıñ sezim köbelektiñ qanatında wyıqtağanımen, tañğajayıp ertegiler rauşan güldiñ erninde. YAğni, aqınnıñ jırında tañdı tañğa wrıp, qiyalğajayıp älemge jeteleytin ertegilerdi gülder aytsa, mahabbattıñ köktem dausı aqınnıñ qwlağında sıñğırlap twradı. Artınşa aqın «sezim sergek, sana salqın, lebiñde mıñ än bar» degen tamaşa öleñ joldarın keltiredi. «Lebiñde mıñ än bar». Bwl sözdiñ astarında aşılmağan bir älem jatqanday. Aqın ğaşığınıñ lebinen mıñ ändi estui – aqın jüreginiñ asqan sezimtaldığın, aqın jırınıñ möldirligin, aqın seziminiñ tereñdigin erekşe bayqatadı.

​Aqın Zaida Elğondinovanıñ poeziyasın oqi otırıp, qazaq halqınıñ ğasırlar boyı qalıptasqan qara öleñiniñ biik ülgisin älemdik poeziyamen şendestirgen jaña bir stil'di köresiñ. 1863 jılı ömirdiñ prozasınan jalıqqan Franciyanıñ jaña däuir aqındarı birlesip «Parnas» ädebi wyımın qwrıp, «taza poeziya» ağımına qayta oralğanda, «Poeziyanıñ tili Täñirdiñ tilindey asqaq, taza, biik» degen baylamğa keledi. YAğni, aqın Zaida Elğondinova öziniñ külli işki jan-düniesindegi sezimin, äserin, qiyalın Täñirlik til – bwlaqtay taza, aspanday jwmbaq, kündey jarıq poeziya tilimen beynelep, astarlap beredi.  

​Al birde aqın:

Ey, zaman!

Terbettim jırmen eki ğasırıñdı!

Älemniñ mahabbatı jüregime jasırındı.

Terbettim taudı dağı, tastı dağı,

Şığardım tastay qatqan tas üniñdi!

Özen ğıp dauıldattım jır ağının,

Ösirdim jüregimde mahabbattıñ bwla gülin!

Otanım, süyem seni bar-joğıñmen,

Jürekke twmar qılğan lağılım!

Jarqırap, jastayımnan külip östim,

Aqınım dep arqamnan qaqtı Künim esti!

Jaylatıp jaz jaylauda, asqaqtattım,

Mäñgilik mahabbattıñ gülin eski! –

dep Otanına hat jazadı. Aqın «eki ğasırıñdı jırmen terbettim» degen ruhtı wranmen tuğan jerine degen ıstıq ıqılasın jırmen jetkizedi. «Terbettim taudı dağı, tastı dağı, şığardım tastay qatqan tas üniñdi, özen ğıp dauıldattım jır ağının» deydi aqın ottı ırğaqpen. Aqınnıñ bwl jırınan ertede qol bastağan, söz bastağan, ot auızdı, oraq tildi jıraulardıñ sarının bayqauımızğa boladı. YAğni, aqın Zaida Elğondinovanıñ qalam qarımınan lirikalıq sarındağı jırlar qanşalıqtı quatpen, tegeurinmen tusa, ör ruhtı, berik wstındı jasın jırlardıñ sonşalıqtı soyı serpinmen, erekşe ekpinmen tuatının tağı da añğaruımızğa boladı. Aqın «Otanım, süyem seni bar-joğıñmen, jürekke twmar qılğan lağılım» deydi. Otanğa degen şeksiz mahabbattı bir öleñge sıydıru, äste, ülken aqındıq quattı qajet etedi. Al, bwl aqındıq ruh, aqındıq quat pen ekpin aqın Zaida Elğondinovanıñ ottı jırlarınan anıq körinis tabadı.

​Aqın Zaida Elğondinovanıñ tağı bir erekşeligi, aqın mahabbattı tabiğattıñ tosın qwbılıstarımen tuıstıra otırıp suretteydi. Mäselen, mına bir öleñge nazar audarıp köreyikşi:

Seniñ ottı jüregiñ bwlttardı mäñgi  ıstıq etti,

Meniñ ottı qwşağımda bwlqınadı Kün eli.

Tüngi jwldız meniñ ğwmırımdı küşti dep twr,

Mahabbattıñ jer üstinde dürsildeydi jüregi!

Jasıl öskin jımiyadı jelge erkelep,

Tolqındardıñ äueninde meniñ aua mahabbatım tınıstap!

Aqqu bitken şattanadı aydın şalqar kölge erkelep,

Jwldızdar jür quanışpen gül wstap!

Aqın jırındağı mahabbattıñ ottı jüregi suıq bwlttardı ıstıq etedi. Al, aqınnıñ ottı qwşağında Kün eli bwlqınadı. Tüngi jwldız aqınğa söyleydi. Ün qatadı, sırlasadı. Tipti, oy keşedi. Mahabbattıñ jüregi aspanda emes, jer üstinde dürsildeydi. Jasıl öskin jelge erkelese, tolqındar än saladı. Tipti, aqqular kölge erkelep, şattanıp jatsa, jwldızdar quanıştan gül wstap jüredi.

Jwldızdı tün, jüregimde qaldı äniñ,

Kimdi, neni sağınamın, bilmeymin!

Jarıq berip düniege meniñ swlu tañdarım,

Alaqanında Täñirdiñ är tañ sayın güldeymin! 

Wyqısırap janarımda adamzattıñ elesi,

Sol elesti qalğıp-mülgip wzaq tañğa terbettim!

O, täñirim, gül ğıp jarat ömirimde kelesi,

Qwşağımda, qwşağımda mahabbat bop erjet, Kün! 

Aqın är tañ sayın Täñirdiñ alaqanında güldeydi. Al janarında adamzattıñ elesi wyqısıraydı. Aqın Täñirden «kelesi ömirimde gül ğıp jarat» deydi. Aqınnıñ ıstıq qwşağında alıp Kün mahabbat bolıp erjetedi. Iä, aqınnıñ näzik te sezimtal jüregi, bälkim, zamannıñ zilmauır batpanınan zapıs bolğan ba?! Älde älsizdi äldi jegen qatıbas qoğamnıñ alaşapqın, alasapırınan näzik jüregin qalqan bolğan öleñimen qorğayın dedi me?! Aqınnıñ kelesi ömirde gül bolıp qayta tuğısı kelgeni, ärine, aqın jüreginiñ tereñinen jasırulı jatqan bir jwmb aqtıñ wşpağın suırtpaqtap şığaradı.

Bügin tünde közderiñ meni süymedi,

Böten boldı jarqılı.

Seni süyip...küydi ernim,

Laqtıram!

Keregi joq!

Sezimiñniñ sarqını!

Bügin tünde wlı özenge aynaldım,

Kök teñizge wmtılğan!

Sen süymegen aylardıñ,

Jırları ğoy jırtılğan!

Aydıñ qaqqan kirpigine,

Köz jasımız ilinip.

Qap-qara tün.

Şırpı kimde?!

Dirildeydi gül ümit!

​Aqın Zaida Elğondinovanıñ poeziyasında közdiñ surettelui öte erekşe qwbılıs. Aqın qalamı sır jasırulı jwmbaq janardıñ işine suret saladı. Tipti, sol janardıñ nwrın öz janarına köşirip, älemge sol janardıñ nwrımen qaraydı.   «Keregi joq! Sezimniñ sarqının laqtıramın» dep aqın tosın minez tanıtadı. Aqın özin kök teñizge wmtılğan özenge teñeydi. Süymegen aylardıñ jırtılğan jırlarına qarap, gül ümittiñ dirildegenin asqan şeberlikpen suretteydi. Al öleñniñ eñ wtımdı twsı – Aydıñ qaqqan kirpigi. Aydıñ qaqqan kirpigine qos ğaşıqtıñ köz jası ilinip twradı. Poeziya osınday tereñ obrazdarmen, erekşe teñeulermen, qwbıltu, astarlau, biiktetu, asqaqtatu, suretteu, tabiğatpen tuıstıru ispetti  körkem täsildermen erekşelenedi. Al osınday poeziyanıñ biiktigi, asqaqtığı aqınnıñ sırşıl jırlarında ayqın körinis tabadı.

​Sonımen qatar, aqın Zaida Elğondinovanıñ jırlarında tanımdıq dünieler öte köptep kezdesedi. Aqın poeziya tili arqılı oqırman qauımnıñ jüregine jol tartsa, tanımdıq oylarmen oqırmannıñ köñil kökjiegin kökke örletedi.

Minezimdi tastap asqaq, ör, ağat,

Özimdi özim top işinde daralap!

Eñ soñğı ret ğaşıq bolsam dep edim,

Bella* sındı jüregimdi jaralap!

Jolı qiın öleñniñ de, önerdiñ,

Uäjime oylap twrsam sener kim?!

Hafizdi* endi jartı jolda qaldırıp,

Jolın quıp ketsem bilem Gomerdiñ*!

Jeteleydi, jibermeydi ömir döy,

Köldeneñdep jürer keyde köñildi oy!

Äri-säri küy keşemin bwl künde,

"Öli jandardı" jazğan sonau Gogol'dey*...

​Iä, aqın Bella sındı jüregin jaralap, eñ soñğı ret ğaşıq bolğısı keledi. Tipti, ğwmırınıñ köp böligin diuanalıqqa arnap, keyinnen mahabbat ğazaldarına qayta oralğan Hafizden bas tartıp, ğasır tuğan, däuir tuğan Gomer aqınnıñ jolın quğısı keledi. Al, endi birde mistik jazuşı Gogol'dey äri-säri küy keşedi. Aqınnıñ bwl jırınan zamanğa sıymağan, qoğamğa sıymağan sananıñ serpilisin, jürektiñ qarsılığın bayqauımızğa boladı. Aqın basqa ğasırlarmen baylanısıp ketedi. Aqın Hafizben de, Himenespen de, Lorkamen de, Bellamen de sırlasıp ketedi. Al jır soñın:

Qayta kelsem bwl ömirge qaytadan,

Köktem bolıp, köktem bolıp aytam än!

Ömir degen  "Mıñ bir tünniñ" tüsi ğoy,

Ömir degen öziñdi öziñ qaytalau...

Tım täkappar, salqın qandı ğasırdan,

Jüregimde qazınam bar jasırğan! 

Şekspirdi joğaltudan qorqatın,

Wlıbritaniyada ötip jatır, ötip jatır ğasırlar! –

dep erekşe oymen tüyindeydi. Wlı mahabbatpen, wlı künniñ alıp nwrımen köktem bolıp än aytatın aqın, ömirdi «Mıñ bir tünniñ» tüsi dep qabıldaydı. «Ömir degen öziñdi öziñ qaytalau» dep filosofiyalıq tereñ oyğa qanat bitirip, aqın özi ömir sürip jatqan ğasırdıñ beynesin «tım täkappar, salqın qandı» dep suretteydi. Öleñniñ osı bir säl salqındau jolı köñilge qılau tüsirse, «Şekspirdi joğaltudan qorqatın, Wlıbritaniyada ötip jatır, ötip jatır ğasırlar» degen jasınday jır jolı oqırmandı erekşe qanattandıra tüsedi. Söytip, aqın Zaida Elğondinova öleñ soñına «XIX ğasırda, yağni, 1858 jılı Ündistandı  ağılşındar jaulap alıp, özderiniñ korol'digine qosıp, toy toylap jatqan kezde, ağılşınnıñ ataqtı jazuşısı Tomas Karleyl' (1795-1881jj) ağılşın halqına swraq qoyadı: "Sizder Ündistandı  joğaltudan qorqasızdar ma, älde Şekspirdi joğaltudan qorqasızdar ma?!" dep. Sonda ağılşın halqı: "Şekspirdi joğaltudan qorqamız!" dep jauap beredi...» degen tamaşa oqiğanı keltiredi. Iä, baylıq pen barlıqtı joğaltudan qorıqpay, Şekspirdi joğaltudan qorıqqan halıq – ruhın joğaltpağan halıq! Aqının qwrmettegen qoğam, şıntuaytına kelgende, Asan Qayğınıñ añsağan jer ülegi «Jerwyığı», Tomas Murdıñ «Utopiyası» der edim.

​Aqın osı bir öleñi arqılı qanşama mändi de mazmwndı aqparat berip, ruhani-tanımdıq azıq aluğa syurrealizmniñ erekşe täsilin qwbılta otırıp, astarlay otırıp, jwmbaqtay otırıp, orasan zor eñbek siñiredi. Bwl aqın Zaida Elğondinovanıñ qazaq poeziyasındağı Gimalay şıñı!

"Ayağıñnıñ astına qara, sürinbe..." degen söz estip, qanşa sürindim,

Qanşa bülindim!

Hoş iisi añqıp köktemde gülimniñ!

Qauızı qars ayırılıp, daraqtıñ bwtağına ilindim!

Ayağıñnıñ astına qarama dedi, qaradım,

Aspanımda dara kün! 

Endi mine, ata-baba jolımen künbatısqa baramın!

Bäri-bäri qarap twrsam külkili,

Jelge wştı näp-näzik sol gül tini!

Ğwmırımdı äldileydi Ay, Aspan,

Tirligimdi äldileydi jüregimniñ bülkili!

Iä, adam balası küyki tirliktiñ küybeñimen alısıp jürip, ayağınıñ astına qaraumen uaqıt alasapıranın ötkizedi eken. Tipti, tirşiliktiñ tınımsız äure-sarsañımen jarıq janarın kök aspanğa bir körsetpey de ketedi eken. Aqın «ata-baba jolımen künbatısqa baramın» deydi. Ata-baba jolı – wrpağı qanşa qaşqanımen, qanşa jañalıq aşqanımen, bäribir qaytıp oralatın dañğıl jol ekenin aqın astarlap suretteydi. Biraq, aqın ömirge, zamanğa, qoğamğa külip qaraydı. Bälkim, sol külkiniñ astarında salmağı batpanday salmaqtı oy jatqanın biri sezinse, biri sezinbeytin de şığar. Biraq, aqın jüregi mwnı sezedi. Sezedi de:

Qağaz ğwmır, qağaz tirlik, qağaz kün,

San tasınıp, bwl ömirde ırğayday bop san azdıñ!

Tirşilikte minäjatım öleñ ğoy, qanımmenen jazılğan,

Jüredi endi ornına ol men üşin, bes uaqıt namazdıñ!

Qağaz ğwmır, qağaz tirlik, jas säbidey wmtılğan,

Sarı güldey sap-sarı bop jırtılğan!

Men qağaz bop qalatın da şığarmın,

Kökte şalqıp, tebirenip jır Twlğam!

Qağaz, qağaz, jer de qağaz, köp qağaz,

Jırtıladı kök aspan da - kök qağaz!

Adamdardı jılatatın qağaz köp,

Adamdardı jılıtatın ottar az... –

dep adamzat balasınıñ san ğasırlar boyı sanasın jäukemdegen kök qağazdıñ adamdı san jılatqanın, al jılıtatın ottıñ azdığı san mwñaytqanın asqan şeberlikpen beyneleydi. Aqınnıñ tirşiliktegi minäjatı – qanımen jazılğan öleñ. Tipti, bes uaqıt namazdıñ ornına jüretin öleñ aqındı jwbatadı, jılatadı, quantadı, quat beredi.

Ey, özender, jügirmeñder asığıp,

Sen jügirseñ, qalamın ğoy öte almay!

Men şayırmın jwldız keşken tasınıp,

Armanımdı quıp jürmin jete almay!

O, jel! Uaqıttıñ ayağına şalınbağın,

O, mahabbat jolauşısı, şäy işip ket!

Sağındım säuirimniñ qalıñ bağın,

Samalmen terbeletin mayısıp kök!

O, Jwldızdar, tüsiñderşi aspannan,

Sender de tüs, jarqırağan jaz küni!

O, köktemim, sal säuirden bastalğan,

Oyansınşı, japıraqtıñ jadındağı

mahabbattıñ nazdı üni! –

deydi aqın Zaida Elğondinova. Aqınnıñ jırı tünde Ay siyaqtı, kündiz Kün siyaqtı jarıq! Alıp nwrdan twradı. Asığıp aqqan özenderge tınşu aytıp, uaqıttıñ ayağına şalınıp, sürinip qalmasın dep jelge janı aşidı. Aqınnıñ jwmbaq jüregi jwldızdardı aspannan tüsirse, japıraqtıñ jadındağı, qaytalap jazamın, japıraqtıñ jadındağı mahabbattıñ nazdı ünin oyatadı! Netken suret! Netken boyau! Netken şalqar sezim!

​Osı orayda, ana qwrsağınan bir tusa, zaman qwrsağınan eki tuğan, «Fenomen Feniks» atanğan jır alıbı Jambıl babamızdıñ jır turalı osı bir jalındı sözin keltirsek: «Jır qalay tuadı deysiñ be? Ol aqın jüreginiñ tereñ tükpirinde jaratılıp, jwrtqa jetetin jol izdeydi. Düniedeginiñ bäri de, tipti aspandağı bwlttıñ jerge tüsken köleñkesi de jırğa jeyde bola aladı; düniedeginiñ bäri de, tipti at twyağınıñ dürsili de jırğa ün bere aladı; düniedeginiñ bäri de, tipti tañğı jwpar da, şüyilgen swñqar da, bäri de jırğa jan bitire aladı! Al biraq öleñ bir tudı eken, ol aqşa bwlttar da biik samğaydı, tümen-tümen tağalı twlparlarıñnıñ mıñ san düsirinen basım tüsip, osınau keñ jazirağa sıymay ketedi. Jat jwrttarğa da ötip, körmegen elderdiñ kökeyinde bwlbwl bolıp sayraydı...».

​Iä, aqın Zaida Elğondinovanıñ älemin biz qanşalıqtı tüsine aldıq?! Öleñniñ astarında jatqan astarlı oydıñ salmağın qanşalıqtı sezine aldıq?! Aqın men öleñ arasındağı baylanıstıñ quattılığın qanşalıqtı tüysine aldıq?! Äsili, sananı töstep alğan saual köp. Alayda, Täñirge «keleside gül ğıp jarat» dep öleñmen minäjat etken aqın Zaida Elğondinovanıñ külli on eki müşesin, alpıs eki tamırın şımırlatqan, jürek tükpirindegi öleñ älemine bir qadam bolsa da jaqınday tüssek, qazaq poeziyasınıñ altın ğasırına bir qwlaş bolsa da jaqınday tüsetinimiz ayqın boldı!

​​​​​​​Arujan Binazartegi,
​​​​​​​önertanuşı