Birikken Wttar Wyımı (United Nations),  Halıqaralıq Adam Qwqıqtarın

qorğau wyımı (International Human Rights Organizations),

Europa Parlamenti (European Parliament) jäne 

QR Prezident äkimşiliginiñ,  QR Sırtqı ister ministrliginiñ nazarına: 

Soñğı jıldarı Qıtay ükimeti «terrorizmge, dini ekstremizmge qarsı küresti» jeleu etip Şıñjañdağı az sandı wlt ökilderine qısımdı küşeytti. Bwl qazaq, wyğır, qırğız, t.b. Şıñjañdağı jergilikti az sandı wlt ökilderi qwqıqtarınıñ auır därejede taptaluına sebep boldı. Millionnan astam az sandı wlt ökili sotsız, swraqsız lagerlerge (Beyjiñ biligi «Bilim beru ortalıqtarı» dep körsetuge tırısadı) qamalıp, mıñdağan adam jalğan jalalarmen qudalandı. Nätijesinde, Şıñjañ öñiri älemdegi adam qwqığı eñ auır därejede taptalğan aymaqqa aynaldı.

2020 jılı 10 şilde küni (Beyjiñ uaqıtımen 08:00 den 15:30 aralığında) Şıñjañdağı Altay aymağınıñ Köktoğay audanında üş qazaq azamatına qatıstı sot otırısı ötken. Nwrlan Näbiwlı, Nağız Mwhammedwlı, Tolqın Soğısaywlı qatarlı qazaq azamattarı bwdan 3 jıl bwrın (2017 jıldıñ ayaq şeninen 2018 jıldıñ naurız ayına deyin) Köktoğay audandıq Qoğam qauipsizdik mekemesi jağınan wstalıp, sodan beri Köktoğay audanında qamauda bolğan. Alğaşında olarğa «Josparlı tuuğa», «Qos tildi oqıtuğa» (Qıtaydağı demografiya jäne bilim beru sayasatı) qarsı şıqqan, äsire wltşıldıq, wlttıq bölşekteuşi jäne otan twtastığın büldiruşi, t.b. ayıptar tağılğan.

10 şildedegi sot barısında olarğa tağılğan ayıptardıñ bir qatarı alınıp tastalıp, «äsire wltşıl», «wlttıq bölşekteuşi», «otan twtastığın qauip töndirgen», «otan satqını» degen ayıptar tağılğan. Alayda, mälimetterge qarağanda, tağılğan ayıptarğa qatıstı naqtı dälelder (qanday da bir audio nemese video jazbalar) körsetilmegen, tek arnayı dayındağan «kuägerlerdiñ» «ayğaq sözderin» alğa tartqan.

Aqparat közderiniñ (jeke qauipsizdigine baylanıstı atı-jöni atalmaydı) bergen mälimetine qarağanda, sot otırısınan bwrın tergeuşiler olardı sot kezinde «qılmıstarın» moyındap, «partiya men ükimetten raqımşılıq, keñşilik swrauğa» köndirmek bolğan. Sonda ğana sot şeşiminiñ jeñil bolatının aytqan. Ayıptalğan azamattar sotqa deyin kelisken sıñay tanıtqan, (eger olar bwl talaptarmen kelispegende sot otırsı bolmauı da mümkin) sotta jarıssöz alğanda üşeui de özderine tağılğan ayıptarmen kelispeytinin aşıq aytqan. Olar sözinde özderine tağılğan ayıptarmen mülde kelispeytinderin, kerisinşe jazıqsız qamauğa alınıp, 57 kün boyı azaptauğa wşırağandarın, densaulıqtarına auır därejede zaqım kelgenin alğa tartıp, Köktoğay audandıq Qoğam qauipsizdik mekemesi (Policiya) men Wlttıq qauipsizdik byurosınıñ bwl äreketterin zañ ayasında qayta qaraudı talap etken (Mälimetterge qarağanda, olardı jan türşigerlik jazalau ädisterin qoldanıp, «qılmıstarın» moyındatpaq bolğan. Eki ayğa juıq uaqıt boyı wrıp-soğıp, wyqısız, tamaqsız nebir auır jaza türlerin qoldanğan).

Alğaşqı sot otırısınan eki aydan astam uaqıt ötkende (24 qırküyekte) Nwrlan Näbiwlı, Nağız Mwhammedwlı, Tolqın Soğısaywlı qatarlı qazaq azamattarına sot ükimi şığıp, üşeuiniñ de özine tağılğan ayıptarmen kelispegenine qaramastan ömir boyı bas bostandığınan ayıru jazası berilgen. Sot ükiminde «äsire wltşıl», «otan twtastığına qauip töndirgen» t.b. ayıptarmen qatar, «Qazaqstandağı «qazaqşıl» wyımdarmen baylanıs ornatqan», «Qazaqstanmen jii baylanısqa şıqqan», «Qazaqstannıñ Täuelsizdik künin qwttıqtap, qonağası bergen» degen ayıptar da bar. Sot ükiminde ayıptaluşılardıñ biri Nwrlan Näbiwlınıñ auır därejedegi köru quatınıñ älsizdigine baylanıstı mügedektigi de eskerilmegen.

Nazar audararlıq bir jayıt, auır ayıptar tağılıp, ömir boyına qamau jazası berilgen üş azamat ta XX ğasırda Şıñjañdağı Qazaq Wltazattıq küresiniñ jetekşisi äygili Ospan batır Sälimwlınıñ tike jäne atalas ağayındarınıñ wrpaqtarı.

Nwrlan Nabiwlı (Ospan batırdıñ nemeresi) 1966 jılı QHR ŞWAR Köktoğay audanında tuğan. 1990 jıldan bastap Köktoğay audandıq halıq sot mekemesinde qızmet istegen. 2000 jılı densaulığına baylanıstı memlekettik qızmetten şegingen. 2018 jılı nauırız ayınan beri sebepsiz qamauda.

Nağız Mwhammedwlı (Ospan batırdıñ nemere ağaynıdarınıñ wrpağı) 1968 jılı QHR ŞWAR Köktoğay Audanında tuğan. 1991 jıldan bastap Köktoğay audandıq Mädeniet üyinde, keyin Altay aymaqtıq mädeniet mekemesinde qızmet istegen. 2018 jılı nauırız ayında sebepsiz qamauğa alınğan.

Tolqın Soğısaywlı (Ospan batırdıñ atalas ağayındarınıñ wrpağı) 1968 jılı QHR ŞWAR Köktoğay audanında tuğan. 1990 jıldan bastap Köktoğay audandıq № 1 orta mektepte wstazdıq etken. 2017 jılı Jeltoqsan ayında sebepsiz qamauğa alınğan.

Derek közderiniñ mälimetine qarağanda, ayıptalğan azamattardıñ sottaluına olardıñ Ospan batırdıñ tike jäne atalas ağayındarınıñ wrpaqtarı boluı bastı sebep bolğan. Ospan batır Qıtayda, äsirese Şıñjañda sayasi-tarihi twrğıda aqtauğa şekteu qoylğan sanaulı twlğalardıñ biri. Şıñjañda Ospan batırdıñ esimin wlıqtauğa, däripteuge, wlt azattıq küresiniñ jetekşisi retinde körsetuge, tipti atın atauğa da şekteu qoyılğan. Kerisinşe, memlekettik «ideologiya maşinası» jağınan «bülikşil», «bandı» dep körsetuge küş saladı. Şıñjañdağı «terriorizm men dini ekstremizmge qarsı küres» jeleuindegi az sandı wlttardı janıştau sayasatı küşeygen twsta, «eki jüzdilerdi äşkereleu» sayasi qozğalısı jürgizildi. Asıra silteuge meylinşe jol berilgen bwl qozğalıs nätijesinde köptegen wltjandı jäne belsendi az sandı wlt ökilderi qudalandı. Olarğa «şetelmen baylanıs ornatqan», «otan satqını» degen ayıptar tağıldı. Osı twsta Köktoğay audanında jäne Altay aymağındağı ükimettik otırıstarda «Ospan bandını tüp-tamırımen qwrtu, qaldıqtarın alastau» degen sayasi wrandar da aytılğan.

Mälimetterge qarağanda, joğarıda atalğan üş azamattıñ ayıptaluına jäne auır jazağa kesiluine Altay aymaqtıq partkom sekretarı Jañ YAn' (张岩/Zhang Yan) men onıñ orınbasarı, aymaq basşısı (uälii) Qaden Käbenwlı jäne Köktoğay audandıq partom sekretarı Liyu Çıñ (刘成/Liu Cheng) tikeley ıqpal etken. Olar «bandı Ospannıñ wrpaqtarın, astırtın jalğasqan wyımdarın qwrtıp, qatañ şeşim jasauğa» tapsırma bergen. Köktoğay audandıq Qoğam qauipsizdik mekemesi (policiya) men Wlttıq qauipsizdik byurosınıñ jetekşileri de Nwrlan Näbiwlı, Nağız Mwhammedwlı, Tolqın Soğısaywlı qatarlı azamattardıñ özderine tağılğan ayıptardı moynınap jazalanuına barınşa küş salğan.

Derek közderi bwl atalğan aymaq, audan basşılarınıñ Ospan batırdıñ äuletine qatıstı bwl isti joğarığa sottar men joğarı äkimşilik bilik deñgeyine jetkizbeuge tırısıp otırğanın mälimdedi. Mälimetterge qarağanda, Nwrlan Näbiwlı, Nağız Mwhammedwlı, Tolqın Soğısaywlı qatarlı azamattarğa qatıstı is joğarı sot jäne äkimşilik tarabınan «negizi älsiz», «tolıq tekserilui kerek» degen talappen birneşe ret Köktoğay audanınıñ qarauına qaytarılğan. Derek közderiniñ boljauınşa, bwl da joğarıda atalğan aymaq jäne audandağı basşılar men qatıstı organ jetekşileriniñ maqsattı äreketi. Alayda, ayıptalğan azamattar özderine tağılğan ayıpqa da, sot şeşimine de moyınsal emes ekendikerin aşıq bildirgen. Mälimetterge qarağanda, Tolqın Soğısaywlınıñ «eki jüzdi twlğa» retinde ayıptaluına audandıq № 1 orta mekteptiñ direktorı Tän Swñnıñ tikeley jala jabuı sebep bolğan. Täuelsiz sarapşılardıñ pikirinşe, atalğan resmi twlğalar özderinen joğarı bilikke sayasi qozğalıstı «tabıstı orındağanın» däleldeu üşin Ospan batırdıñ wrpaqtarın maqsattı türde körsetip, qudalanuına sebep bolğan. Bwdan tıs, sot procesiniñ qazaq tilinde boluı, onlayn rejimde bolğan sotqa tek qazaqtardıñ ğana qatıstırıluı da sayasi oyın dep aytuğa negiz bar. Ospan batır taqırıbınıñ qazaq-qıtay qatınası üşin näzik taqırıptardıñ biri bolğandıqtan, bwnday mäseleni maqsattı türde qazaqtardıñ öz işinde bolıp jatqan mäsele qatarında körsetuge tırısuda. Al, atalğan azamattarğa tağılğan ayıp pen olardı küştep moyındatuğa tırısu äreketteri istiñ onday qarapayım emes ekenin anıq körsetedi.

Qıtay biliginiñ Şıñjañdağı äsire sayasi äreketteri ondağı az sandı wlt ökilderiniñ azamattıq jäne adami qwqıqtarın auır därejede bwzumen qatar, belgili deñgeyde qazaq wltınıñ ortaq qwndılıqtarı men Qazaqstan azamattarınıñ otbası müşelerine öziniñ keri äserin tigizude. Köktoğay audandıq Qoğam qauipsizdik mekemesi men Wlttıq qauipsizdik byurosı jağınan negizsiz ayıptalğan azamattardıñ tuıstarı (balaları, ata-anası jäne bauırları) Qazaqstan Respublikasınıñ azamattarı. Bwğan qosa Ospan batır qazaq halqı arasında asa biik märtebege ie tarihi twlğalardıñ biri. Elimizde jäne şetelderde ötken halıqaralıq-ğılımi konferenciyalarda onı qazaqtıñ ğana emes twtas türki düniesiniñ wlttıq qaharmanı retinde ataydı. Bwnday twlğanıñ wrpaqtarına jasalıp jatqan qudalau twtas qazaq halqınıñ arasında ülken dümpuge, narazılıqqa sebep boları haq. Nätijesinde eki eldiñ dostıq baylanısqa qwrılğan diplomatiyalıq, sauda-ekonomikalıq qarım-qatınastarına keri äser etuı bek mümkin. Sondıqtan, bwl mäseleni QR Sırtqı ister ministrligi, Prezident Äkisşiligi nazarına aluı, diplomatiyalıq arnalar arqılı wlttar ara qarım-qatınasqa ıqpal etetin bwnday keleñsiz jaytterge jol bermeuge küş saluı tiis.

Şıñjañdağı 1 millonnan astam az sandı wlt ökilderiniñ lagerlerge qamaluı (BWW mälimeti boyınşa), olardıñ eñ qarapayım qwqıqtarınıñ, wlttıq salt-sanası men dini nanım-senim erikteriniñ auır därejede bülinui XXI ğasırdağı adamzattıñ ortaq qwndılıqtarına jasalğan eñ ülken qastandıq dep sanaluı tiis. Sondıqtan da, Birikken Wttar Wyımınıñ (United Nations), Halıqaralıq Adam Qwqıqtarın qorğau wyımdarınıñ (International Human Rights Organizations), Europalıq Parlamenttiñ (European Parliament) Şıñjañdağı adam qwqığı mäselesine basa nazar audaruın, halıqaralıq sankciya qısımın küşeytuin, sol arqılı adamzattıñ ortaq qwndılıqtardı qorğauğa küş saluın ümit etemiz.

“The Qazaq Times”