بىرىككەن ۇتتار ۇيىمى (United Nations),  حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن

قورعاۋ ۇيىمى (International Human Rights Organizations),

ەۋروپا پارلامەنتى (European Parliament) جانە 

قر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ،  قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا: 

سوڭعى جىلدارى قىتاي ۇكىمەتى «تەرروريزمگە، ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەستى» جەلەۋ ەتىپ شىڭجاڭداعى از ساندى ۇلت وكىلدەرىنە قىسىمدى كۇشەيتتى. بۇل قازاق، ۇيعىر، قىرعىز، ت.ب. شىڭجاڭداعى جەرگىلىكتى از ساندى ۇلت وكىلدەرى قۇقىقتارىنىڭ اۋىر دارەجەدە تاپتالۋىنا سەبەپ بولدى. ميلليوننان استام از ساندى ۇلت وكىلى سوتسىز، سۇراقسىز لاگەرلەرگە (بەيجىڭ بيلىگى «ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارى» دەپ كورسەتۋگە تىرىسادى) قامالىپ، مىڭداعان ادام جالعان جالالارمەن قۋدالاندى. ناتيجەسىندە، شىڭجاڭ ءوڭىرى الەمدەگى ادام قۇقىعى ەڭ اۋىر دارەجەدە تاپتالعان ايماققا اينالدى.

2020 جىلى 10 شىلدە كۇنى (بەيجىڭ ۋاقىتىمەن 08:00 دەن 15:30 ارالىعىندا) شىڭجاڭداعى التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي اۋدانىندا ءۇش قازاق ازاماتىنا قاتىستى سوت وتىرىسى وتكەن. نۇرلان ءنابيۇلى، ناعىز مۇحاممەدۇلى، تولقىن سوعىسايۇلى قاتارلى قازاق ازاماتتارى بۇدان 3 جىل بۇرىن (2017 جىلدىڭ اياق شەنىنەن 2018 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن) كوكتوعاي اۋداندىق قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى جاعىنان ۇستالىپ، سودان بەرى كوكتوعاي اۋدانىندا قاماۋدا بولعان. العاشىندا ولارعا «جوسپارلى تۋعا»، «قوس ءتىلدى وقىتۋعا» (قىتايداعى دەموگرافيا جانە ءبىلىم بەرۋ ساياساتى) قارسى شىققان، اسىرە ۇلتشىلدىق، ۇلتتىق بولشەكتەۋشى جانە وتان تۇتاستىعىن ءبۇلدىرۋشى، ت.ب. ايىپتار تاعىلعان.

10 شىلدەدەگى سوت بارىسىندا ولارعا تاعىلعان ايىپتاردىڭ ءبىر قاتارى الىنىپ تاستالىپ، «اسىرە ۇلتشىل»، «ۇلتتىق بولشەكتەۋشى»، «وتان تۇتاستىعىن قاۋىپ توندىرگەن»، «وتان ساتقىنى» دەگەن ايىپتار تاعىلعان. الايدا، مالىمەتتەرگە قاراعاندا، تاعىلعان ايىپتارعا قاتىستى ناقتى دالەلدەر (قانداي دا ءبىر اۋديو نەمەسە ۆيدەو جازبالار) كورسەتىلمەگەن، تەك ارنايى دايىنداعان «كۋاگەرلەردىڭ» «ايعاق سوزدەرىن» العا تارتقان.

اقپارات كوزدەرىنىڭ (جەكە قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى اتى-ءجونى اتالمايدى) بەرگەن مالىمەتىنە قاراعاندا، سوت وتىرىسىنان بۇرىن تەرگەۋشىلەر ولاردى سوت كەزىندە «قىلمىستارىن» مويىنداپ، «پارتيا مەن ۇكىمەتتەن راقىمشىلىق، كەڭشىلىك سۇراۋعا» كوندىرمەك بولعان. سوندا عانا سوت شەشىمىنىڭ جەڭىل بولاتىنىن ايتقان. ايىپتالعان ازاماتتار سوتقا دەيىن كەلىسكەن سىڭاي تانىتقان، (ەگەر ولار بۇل تالاپتارمەن كەلىسپەگەندە سوت وتىرسى بولماۋى دا مۇمكىن) سوتتا ءجارىسسوز العاندا ۇشەۋى دە وزدەرىنە تاعىلعان ايىپتارمەن كەلىسپەيتىنىن اشىق ايتقان. ولار سوزىندە وزدەرىنە تاعىلعان ايىپتارمەن مۇلدە كەلىسپەيتىندەرىن، كەرىسىنشە جازىقسىز قاماۋعا الىنىپ، 57 كۇن بويى ازاپتاۋعا ۇشىراعاندارىن، دەنساۋلىقتارىنا اۋىر دارەجەدە زاقىم كەلگەنىن العا تارتىپ، كوكتوعاي اۋداندىق قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى (پوليتسيا) مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك بيۋروسىنىڭ بۇل ارەكەتتەرىن زاڭ اياسىندا قايتا قاراۋدى تالاپ ەتكەن (مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ولاردى جان تۇرشىگەرلىك جازالاۋ ادىستەرىن قولدانىپ، «قىلمىستارىن» مويىنداتپاق بولعان. ەكى ايعا جۋىق ۋاقىت بويى ۇرىپ-سوعىپ، ۇيقىسىز، تاماقسىز نەبىر اۋىر جازا تۇرلەرىن قولدانعان).

العاشقى سوت وتىرىسىنان ەكى ايدان استام ۋاقىت وتكەندە (24 قىركۇيەكتە) نۇرلان ءنابيۇلى، ناعىز مۇحاممەدۇلى، تولقىن سوعىسايۇلى قاتارلى قازاق ازاماتتارىنا سوت ۇكىمى شىعىپ، ۇشەۋىنىڭ دە وزىنە تاعىلعان ايىپتارمەن كەلىسپەگەنىنە قاراماستان ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى بەرىلگەن. سوت ۇكىمىندە «اسىرە ۇلتشىل»، «وتان تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرگەن» ت.ب. ايىپتارمەن قاتار، «قازاقستانداعى «قازاقشىل» ۇيىمدارمەن بايلانىس ورناتقان»، «قازاقستانمەن ءجيى بايلانىسقا شىققان»، «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىن قۇتتىقتاپ، قوناعاسى بەرگەن» دەگەن ايىپتار دا بار. سوت ۇكىمىندە ايىپتالۋشىلاردىڭ ءبىرى نۇرلان ءنابيۇلىنىڭ اۋىر دارەجەدەگى كورۋ قۋاتىنىڭ السىزدىگىنە بايلانىستى مۇگەدەكتىگى دە ەسكەرىلمەگەن.

نازار اۋدارارلىق ءبىر جايىت، اۋىر ايىپتار تاعىلىپ، ءومىر بويىنا قاماۋ جازاسى بەرىلگەن ءۇش ازامات تا XX عاسىردا شىڭجاڭداعى قازاق ۇلتازاتتىق كۇرەسىنىڭ جەتەكشىسى ايگىلى وسپان باتىر ءسالىمۇلىنىڭ تىكە جانە اتالاس اعايىندارىنىڭ ۇرپاقتارى.

نۇرلان نابيۇلى (وسپان باتىردىڭ نەمەرەسى) 1966 جىلى قحر شۇار كوكتوعاي اۋدانىندا تۋعان. 1990 جىلدان باستاپ كوكتوعاي اۋداندىق حالىق سوت مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەگەن. 2000 جىلى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى مەملەكەتتىك قىزمەتتەن شەگىنگەن. 2018 جىلى ناۋىرىز ايىنان بەرى سەبەپسىز قاماۋدا.

ناعىز مۇحاممەدۇلى (وسپان باتىردىڭ نەمەرە اعاينىدارىنىڭ ۇرپاعى) 1968 جىلى قحر شۇار كوكتوعاي اۋدانىندا تۋعان. 1991 جىلدان باستاپ كوكتوعاي اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە، كەيىن التاي ايماقتىق مادەنيەت مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەگەن. 2018 جىلى ناۋىرىز ايىندا سەبەپسىز قاماۋعا الىنعان.

تولقىن سوعىسايۇلى (وسپان باتىردىڭ اتالاس اعايىندارىنىڭ ۇرپاعى) 1968 جىلى قحر شۇار كوكتوعاي اۋدانىندا تۋعان. 1990 جىلدان باستاپ كوكتوعاي اۋداندىق № 1 ورتا مەكتەپتە ۇستازدىق ەتكەن. 2017 جىلى جەلتوقسان ايىندا سەبەپسىز قاماۋعا الىنعان.

دەرەك كوزدەرىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ايىپتالعان ازاماتتاردىڭ سوتتالۋىنا ولاردىڭ وسپان باتىردىڭ تىكە جانە اتالاس اعايىندارىنىڭ ۇرپاقتارى بولۋى باستى سەبەپ بولعان. وسپان باتىر قىتايدا، اسىرەسە شىڭجاڭدا ساياسي-تاريحي تۇرعىدا اقتاۋعا شەكتەۋ قويلعان ساناۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. شىڭجاڭدا وسپان باتىردىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋعا، دارىپتەۋگە، ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە كورسەتۋگە، ءتىپتى اتىن اتاۋعا دا شەكتەۋ قويىلعان. كەرىسىنشە، مەملەكەتتىك «يدەولوگيا ماشيناسى» جاعىنان «بۇلىكشىل»، «باندى» دەپ كورسەتۋگە كۇش سالادى. شىڭجاڭداعى «تەرريوريزم مەن ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس» جەلەۋىندەگى از ساندى ۇلتتاردى جانىشتاۋ ساياساتى كۇشەيگەن تۇستا، «ەكى جۇزدىلەردى اشكەرەلەۋ» ساياسي قوزعالىسى جۇرگىزىلدى. اسىرا سىلتەۋگە مەيلىنشە جول بەرىلگەن بۇل قوزعالىس ناتيجەسىندە كوپتەگەن ۇلتجاندى جانە بەلسەندى از ساندى ۇلت وكىلدەرى قۋدالاندى. ولارعا «شەتەلمەن بايلانىس ورناتقان»، «وتان ساتقىنى» دەگەن ايىپتار تاعىلدى. وسى تۇستا كوكتوعاي اۋدانىندا جانە التاي ايماعىنداعى ۇكىمەتتىك وتىرىستاردا «وسپان باندىنى ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتۋ، قالدىقتارىن الاستاۋ» دەگەن ساياسي ۇراندار دا ايتىلعان.

مالىمەتتەرگە قاراعاندا، جوعارىدا اتالعان ءۇش ازاماتتىڭ ايىپتالۋىنا جانە اۋىر جازاعا كەسىلۋىنە التاي ايماقتىق پارتكوم سەكرەتارى جاڭ يان (张岩/Zhang Yan) مەن ونىڭ ورىنباسارى، ايماق باسشىسى ء(ۋاليى) قادەن كابەنۇلى جانە كوكتوعاي اۋداندىق پارتوم سەكرەتارى ليۋ چىڭ (刘成/Liu Cheng) تىكەلەي ىقپال ەتكەن. ولار «باندى وسپاننىڭ ۇرپاقتارىن، استىرتىن جالعاسقان ۇيىمدارىن قۇرتىپ، قاتاڭ شەشىم جاساۋعا» تاپسىرما بەرگەن. كوكتوعاي اۋداندىق قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى (پوليتسيا) مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك بيۋروسىنىڭ جەتەكشىلەرى دە نۇرلان ءنابيۇلى، ناعىز مۇحاممەدۇلى، تولقىن سوعىسايۇلى قاتارلى ازاماتتاردىڭ وزدەرىنە تاعىلعان ايىپتاردى موينىناپ جازالانۋىنا بارىنشا كۇش سالعان.

دەرەك كوزدەرى بۇل اتالعان ايماق، اۋدان باسشىلارىنىڭ وسپان باتىردىڭ اۋلەتىنە قاتىستى بۇل ءىستى جوعارىعا سوتتار مەن جوعارى اكىمشىلىك بيلىك دەڭگەيىنە جەتكىزبەۋگە تىرىسىپ وتىرعانىن مالىمدەدى. مالىمەتتەرگە قاراعاندا، نۇرلان ءنابيۇلى، ناعىز مۇحاممەدۇلى، تولقىن سوعىسايۇلى قاتارلى ازاماتتارعا قاتىستى ءىس جوعارى سوت جانە اكىمشىلىك تارابىنان «نەگىزى ءالسىز»، «تولىق تەكسەرىلۋى كەرەك» دەگەن تالاپپەن بىرنەشە رەت كوكتوعاي اۋدانىنىڭ قاراۋىنا قايتارىلعان. دەرەك كوزدەرىنىڭ بولجاۋىنشا، بۇل دا جوعارىدا اتالعان ايماق جانە اۋدانداعى باسشىلار مەن قاتىستى ورگان جەتەكشىلەرىنىڭ ماقساتتى ارەكەتى. الايدا، ايىپتالعان ازاماتتار وزدەرىنە تاعىلعان ايىپقا دا، سوت شەشىمىنە دە مويىنسال ەمەس ەكەندىكەرىن اشىق بىلدىرگەن. مالىمەتتەرگە قاراعاندا، تولقىن سوعىسايۇلىنىڭ «ەكى ءجۇزدى تۇلعا» رەتىندە ايىپتالۋىنا اۋداندىق № 1 ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى ءتان سۇڭنىڭ تىكەلەي جالا جابۋى سەبەپ بولعان. تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اتالعان رەسمي تۇلعالار وزدەرىنەن جوعارى بيلىككە ساياسي قوزعالىستى «تابىستى ورىنداعانىن» دالەلدەۋ ءۇشىن وسپان باتىردىڭ ۇرپاقتارىن ماقساتتى تۇردە كورسەتىپ، قۋدالانۋىنا سەبەپ بولعان. بۇدان تىس، سوت پروتسەسىنىڭ قازاق تىلىندە بولۋى، ونلاين رەجيمدە بولعان سوتقا تەك قازاقتاردىڭ عانا قاتىستىرىلۋى دا ساياسي ويىن دەپ ايتۋعا نەگىز بار. وسپان باتىر تاقىرىبىنىڭ قازاق-قىتاي قاتىناسى ءۇشىن نازىك تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، بۇنداي ماسەلەنى ماقساتتى تۇردە قازاقتاردىڭ ءوز ىشىندە بولىپ جاتقان ماسەلە قاتارىندا كورسەتۋگە تىرىسۋدا. ال، اتالعان ازاماتتارعا تاعىلعان ايىپ پەن ولاردى كۇشتەپ مويىنداتۋعا تىرىسۋ ارەكەتتەرى ءىستىڭ ونداي قاراپايىم ەمەس ەكەنىن انىق كورسەتەدى.

قىتاي بيلىگىنىڭ شىڭجاڭداعى اسىرە ساياسي ارەكەتتەرى ونداعى از ساندى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ازاماتتىق جانە ادامي قۇقىقتارىن اۋىر دارەجەدە بۇزۋمەن قاتار، بەلگىلى دەڭگەيدە قازاق ۇلتىنىڭ ورتاق قۇندىلىقتارى مەن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە ءوزىنىڭ كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. كوكتوعاي اۋداندىق قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك بيۋروسى جاعىنان نەگىزسىز ايىپتالعان ازاماتتاردىڭ تۋىستارى (بالالارى، اتا-اناسى جانە باۋىرلارى) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى. بۇعان قوسا وسپان باتىر قازاق حالقى اراسىندا اسا بيىك مارتەبەگە يە تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ەلىمىزدە جانە شەتەلدەردە وتكەن حالىقارالىق-عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا ونى قازاقتىڭ عانا ەمەس تۇتاس تۇركى دۇنيەسىنىڭ ۇلتتىق قاھارمانى رەتىندە اتايدى. بۇنداي تۇلعانىڭ ۇرپاقتارىنا جاسالىپ جاتقان قۋدالاۋ تۇتاس قازاق حالقىنىڭ اراسىندا ۇلكەن دۇمپۋگە، نارازىلىققا سەبەپ بولارى حاق. ناتيجەسىندە ەكى ەلدىڭ دوستىق بايلانىسقا قۇرىلعان ديپلوماتيالىق، ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستارىنا كەرى اسەر ەتۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان، بۇل ماسەلەنى قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، پرەزيدەنت اكىسشىلىگى نازارىنا الۋى، ديپلوماتيالىق ارنالار ارقىلى ۇلتتار ارا قارىم-قاتىناسقا ىقپال ەتەتىن بۇنداي كەلەڭسىز جايتتەرگە جول بەرمەۋگە كۇش سالۋى ءتيىس.

شىڭجاڭداعى 1 ميللوننان استام از ساندى ۇلت وكىلدەرىنىڭ لاگەرلەرگە قامالۋى (بۇۇ مالىمەتى بويىنشا), ولاردىڭ ەڭ قاراپايىم قۇقىقتارىنىڭ، ۇلتتىق سالت-ساناسى مەن ءدىني نانىم-سەنىم ەرىكتەرىنىڭ اۋىر دارەجەدە ءبۇلىنۋى XXI عاسىرداعى ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىنا جاسالعان ەڭ ۇلكەن قاستاندىق دەپ سانالۋى ءتيىس. سوندىقتان دا، بىرىككەن ۇتتار ۇيىمىنىڭ (United Nations), حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ (International Human Rights Organizations), ەۋروپالىق پارلامەنتتىڭ (European Parliament) شىڭجاڭداعى ادام قۇقىعى ماسەلەسىنە باسا نازار اۋدارۋىن، حالىقارالىق سانكتسيا قىسىمىن كۇشەيتۋىن، سول ارقىلى ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىقتاردى قورعاۋعا كۇش سالۋىن ءۇمىت ەتەمىز.

“The Qazaq Times”