Qidan patşası. Foto: pinglishi.com.

Qidandar orta ğasırda Ortalıq Aziya tarihında aytarlıqtay iz qaldırğan halıq.  Tegi jağınan Dwñhudan taraytın Altay tekti, moñğol tildes, negizinen añşılıqtı käsip etken halıq. Mekeni qazirgi Qıtaydağı İşki Moñğol provinciyasınıñ şığısı men odan şığısqa qarayğı jerler. Kültegin, Bilge qağan bitiktasında «qıtan» dep jazılğan.

Etimologiya

Qidan- qıtay ieroglifinde 契丹（qidan yağni çidan）dep jazılğan, al onı köne qıtay tiliniñ dıbıstaluı boyınşa oqısaq – ki däy, ki dän dep oqıladı. Köne monğol tilinde «day» jwrnağı belgili taypanıñ er adamdarına qaratıladı, mısalı Mañğıt erlerin –mañğıtay, Kerey erlerin – kereytay, Wrañqay erlerin – wrañğatay degenindey. Demek «qıtay» «kidan erleri» sözinen kelip şıqtı dep boljauğa boladı. «Altın patşalığı» tarihında: «Qidan şoyın nemese lom temir degen mağınanı bildiredi», – degen derek bar. Ol temir olardıñ añ aulaytın qwralı desedi.

Rulıq qwramı jäne salt-sanası

Qidandar kiuandan, qadaq, fu yue, yurın, naren,  peke, rey, twley qatarlı taypalarğa bölingen. Oñtüstiginde Tatap, soltüstiginde Şığay taypalarımen şektesip, batısında Hingan tauı arqılı türki tildes halıqtarmen körşiles bolğan. Qıtay derekteri boyınşa: «Qidandar ölgen adamdı jerlemey dalağa tastaydı, äke-şeşesi ölgende jılaudı namıs köredi, äke-şeşesiniñ süyegin dalağa tastap «Meniñ bwdan keyin köbirek añ aulauıma jebeuşi bolıñızdar» dep  aruağına siınadı...» delinedi. Qazirgi Moñğol halıqtarınıñ ölikti dalağa tastau dästüri osılardan qalsa kerek.

Surette qidandardıñ şaş qoyu dästüri (tek eki samayın ğana ösirip öredi de qalğan jerin twtastay qırıp tastağan) körsetilgen.  Qidandar derliktey şığıs aziyalıqtar siyaqtı monğoloidtıq näsilde bolğan.

Qidandardıñ memleket qwrğanğa deyingi tarihı

Qıtaydı bilegen Toba(tabğaş)  sanbeylerdiñ  Tañ imperiyası qwrılardan bwrın qidandardı türkiler bağındırğan bolatın. Olardı tek sırttay bağındırıp tudındarın jiberip basqarıp otırğan, 648 jılı Tañ imperiyası küş alıp, köptegen köşpendi halıqtardı özine qaratqanda qidandardı da bağındırıp,  19 duanğa bölip basqarğan. 660 jılı qidandar Tañ imperiyasına qarsı köterilis jasap derbestik aldı.  Keyin türkiter Türki qağanatın ornatqanda qidandar sol qağanattıñ qwramında boldı.  742 jılı Türkiler küyregen soñ Wyğwrlarğa bağınıştı boladı.  840 jılı Wyğwr qağanatı qwlağanda sol qağanattıñ qwramındağı birqatar taypalar qidandarğa qosılğan.  Keyingi qidandardıñ bileuşi äuleti diele (tele) osı kezde kelgen boluı mümkin. Wyğwr qağanatınıñ ıdırauı qidandardıñ küşeyuine mümkindik beredi.

 

Qidan imperiyası

Surette Qidan handığınıñ territoriyası körsetilgen.

X Ğasırdıñ basında Qidan taypaların Diele taypasınıñ aqsaqalı Ielüy Abauke biriktirdi. Qidan dästüri boyınşa är taypa belgili merzim boyınşa bilik wstauı tiis bolatın. Alayda, Abauke bir jolı Qidan taypalarınıñ aqsaqaldarın tügel jinap ağaş üyde qonağası berip, araqqa äbden toydıradı da, ağaş üydi örtep, taypa kösemderin tügel öltiredi. Osıdan bastap ol  Qidan taypalarınıñ dara bileuşisi bolıp, 907 jılı Qidan memleketin qwrıp şığadı.  915 jılı Tatap, Şığay taypaların bağındıradı, 918 jılı qala saldırıp astana qwradı. Bwl keyingi Şañjiñ qalasına (qazirgi İşki Moñğoliyanıñ Şıfıñ aymağında)  aynaladı. 923 jılı soğısta jeñiske jetip Qarğas, Qırğız, Sübük siyaqtı taypalardı özine bağındırıp, atağı aspanday tüsedi. Abauke Ortalıq Monğoliyadağı Ordabalıqqa jorıq eskeritkişin qidan jäne türki tilinde jazdıradı. Batısta şekarası Altay taularına jetedi. 925 jılı Bohay memleketin joyıp. şığıs şekarası Japon teñizine deyin tireledi.

926 jılı Abauke ölip, ornına wlı Yelüy dıguañ otıradı.  Bwl twsta qıtaylar birqanşa wsaq bektikterge bölinip bir-birimen qırqısıp jatqan bolatın.   938 jılı Ielüy dıguañ  Soltüstik Qıtayğa şapqınşılıq jasap, teristiktegi 16 qalasın tartıp aladı da ekonomikalıq quatı arta tüsedi.  947-951 jıldarı arasında taqqa Ielüy YUan otıradı.  960 jılı Qıtaydı Swñ patşalığı birlikke keltirip, Qidan-Swñ arasında swrapıl şayqastar bastaladı.  Bwl wrıstarda Qidan jeñip, Swñ patşalığın alman-salıqqa jığındar etedi.  Bwl däuir tarihta Qidannıñ eñ qwdirettengen twsı bolğan.

Qarastı elder men halıq sanı

Osı twsta bükil imperiya işinde 156 ru-taypa men qala-aymaqtar bar edi. Batıstağı Janbag(Iemak?) taypasınan bergi Enesey qırğızdarı men  Sayan-Altay dağı Türkiter  (tölengit, tıba, qwrıqan, töles t.b), Kerey (zu bu nemese sübük), Merkit, Nayman, Wrañqay, Qoñırat, Jalayır,  Barqı siyaqtı Qazaqtı qwrağan rular Qidan imperiyasına bağındı.  Taypalarmen wqsas keyingi älemge äygili Moñğol (moğwl) imperiyasın qwrğan Qamağ moğoldar da osı  imperiya qwramında boldı. Bwlardıñ işinde «Qidan tarihında» Qoñırat, Wrañqay, Jajırat qatarlı rulardıñ atı atalğan. Bwlardı «qara tatar» dep atasa, Qıtay qorğanın küzetken Şada Türkiteriniñ wrpaqtarı oñğıttardı «aq tatar» dep atağan.

Al Tatar taypası eñ küşti taypa retinde atalsa kerek, sebebi, Mahmwt Qaşqari Moñğoliya saharasın «tatar dalası» dep atağan. Tatarlardı türki taypalarınıñ biri retinde  Mahmwt Qaşqari  «Qwdwd-äl-äläm» attı kitaptada: «Tatarlar toğız oğızdardıñ biri», – dep körsetedi. Demek, tarar dep sırt elder jalpı moñğoliya saharasındağı elderdi meñzep ayıtqanı mälim. Sonımen qatar, KökTürki imperiyasın qwrğan Türki taypası Ordos mañında mekendep osı imperiyağa bağınğan, olar turasında : « Türkiler turalı, bwlardıñ aybındı qağandarı turalı  bwrınğı tarihtarda  köp  jazılğan, bwlar kezinde asa qwdiretti el bolğan. Keyin özge eldermen Wyğwrlardıñ şabuılınan torğayday tozdı, bwlar qazır bärinen älsiz ...» delinedi. Imperiya qwramında Qıtay, Tatar, Şığay, Şürjen, Bohay siyaqtı är tekti halıqtar boldı.

Qidan imperiyasında  15-60 jas aralığındağı qidan erleri tügeldey äskerlik mindetin ötegen. Sondıqtan da, twtas imperiyada 200-300 mıñ äsker bolğan.

916 jılı Abauke handıq qwrğanda  qol astındı 400 mıñ tütin, şamamen 2 mln halıq bolğan. 1111 jılı Tiyan Zo patşanıñ kezinde  1.4 mln otbası 9 mln halıqqa jetken. Olardıñ işinde 1 mln aynalasında türki tekti halıq, 1.5 mln şamasında  moñğol tildester, 3 mln Twñğws tekti halıq, 1.5 mln qıtaylar bolğan.

Qidan-Sübük soğısı

Sübük – Moñğoliyadağı Ttrki tildes taypalar odağınıñ atı. Sübükti köne Ğwndardıñ Şüybu taypasımen baylanıstıratındar da bar. Ne desekte, olar keyingi Kerey, Nayman qatarlı elderdiñ jalpı atauı boluğa tiis. 918 jılı sübükter Qidanğa elşi jibergen. 924 jılı Abauke sübükterge qarsı jorıqqa şığadı, osıdan keyin Sübük-Qidan soğısı tolastamaydı.

994 jılı wğular men sübükterge jorıqtı Hwyzwñ patşa bastaydı.  1003 jılı Sübük-Qidan arasındağı joyqın soğıs Ortalıq  Monğoliyada bolğan. Şamamen 20 mıñ Sübük jasağı soğısqa qatısadı. 1012 jılı Sübükter tağı da köterilip, küşti odaq qwradı da olar «Sübük han ordası» ataladı.  1089 jılı Marğwz ( Marğwz Raşid-Adinnıñ eñbegindegi «Kereyler» tarauında aytılatın Oñ hannıñ atası)  Sübükterdiñ kösemi boladı.  Ol Qidandardan bölinip, derbes patşalıq qwradı. Qidandar olarğa qarsı Tatarlardı aydap saladı. 1100 jılı Tatarlar Marğwz handı twtqındap Qidan patşasına beredi. Qidan patşası onı ağaş esikke şegelep öltiredi.  Osıdan soñ Sübük odağı ıdırap, saharadağı taypalar men şağın handıqtar 1206 jılı Şıñğıshan birlikke keltirgenge deyin talas tartısta bolıp keledi.

Qidan tili men jazuı

Mıs taqtadağı Qidan jazuı

X ğasırda Altay tekti halıqtar arasında Qarahan memleketindegi YAğma, Şığıl, Qarlwq  taypaları Qaşqariya men Mäuerannahrdı alıp arab-parsılıq tüs alğan Türki örkenietin jaratsa; Moñğol tektes Qidandar Qıtay mädenieti men Bohay mädenieti ülgisinde Qidan orkenietin jarattı. Qarahandar men Bwlğarldar qala salsa, Qidandar da otırıqşılıqqa köşip qalalar salıp, Qıtay jazuı negizinde öz jazuların jasadı.

Qarahan jwrtı islam dinin qabıldap, mwsılmandasu procesine ötken kezeñde, Qidan memleketi 918 jılı astanası Şañjiñge Bwdhana salıp bwdda (buddizm) dinin qabılday bastadı. Köptegen bwdda kitaptari Qidandarğa taralıp, Qidan oqımıstıları şığarmaları jarıq kördi. Ielüy Fidiñ «Teñizdegi jır»,  Şyau Guaninniñ «Jürekke oralu» qatarlı eñbekteri sol zamandağı äygili şığarmalarğa jatadı. Bwl kezeñ türki men moñğol taypalarınıñ bir-birinen ajıray bastağan däuiri deuge de boladı.  Qidan tiline qıtay, bohay, twñğıs tilderi, sonday-aq, özge tilderden bwddizm arqılı köptegen sözder kirgen.

Ömir boyı qidan tilin zerttegen Şıdanjap attı İşki Moñğol oqımıstısı qidan tili moñğol tilimen bir til ekenin, qidandardıñ qazirgi moñğoldarğa qosılıp ketkenin däleldegen.

Qidan tiliniñ Moñğol saharasındağı taypalarğa äseri

Qidan tili 1120 jıldarğa deyin Moñğol saharasına qoldanısta bolğan-bolmağanı anıq emes. Qidandarmen mädeni qarım-qatınas, sauda-sattıq, bodandıq sebebinen qalayda belgili därejede ıqpalı bolğanı anıq. 1206 jılı Şıñğıshan qwrğan imperiyadağı rulardıñ attarı da qidanşa bolğan. Aytalıq : «Nayman» sözi qidan tilinde «segiz»; «Kereyt»- «qaralar», «Merkit» – «mergender». Tipti, 1225-1206 jıldar aralığında Şwrjen twñğıstarınıñ da ıqpalınan saharadağı taypalardıñ tilindi özgeris bolğan. Qamağ Moğoldardıñ tilin beyne türki men qidan tiliniñ aralasuınan payda bolğan til deuge boladı.

Bwl qidandar  1056 jılı salınğan ağaş mwnara, Şanşi Iıñ şian audanında.

 

Qara-Qıtay Handığı

 

Öz zamanında jalğandı jalpağınan basqan Kidan imperiyası 1125 jılı öz qaramağındağı şürjenderdiñ soqqısınan ıdıradı. Qidan patşalığınıñ orınına Şwrjenniñ «Altın patşalığı» ornadı. Qidan aqsüyegi Ielüy Daşı batısqa auıp, Orta Aziya jerinde «Qara-Qıtay» memleketin qwrıp şıqtı.

1123 jılı Ielüy Daşı 200 attı jasağımen batısqa qaştı. Oñğıt basşısı Mağwr oğan  400 at, 20 tüye berdi. 1224 jılı Wlubalıqqa barıp onda Weiwu, Chongde, Huifan, Xin, Dalin, Zihe, Tuo  qatarlı jeti qala men  Sarbas, Şığay, Güra, Qoñırat, Jajırat,  Es, Biğüt, Nila,  Darken, Damir, Merkit, Qaju, Wğwr, Sübük (Kerey), Posuan, Tañğıt, Qwmws, Ğida, Şerbi qatarlı 18 taypanıñ ökilderin şaqırıp qwrıltay aşadı.  Onda ol asa qayğılı türde: «Ata-babalarım qwrğan  Lyao äuletiniñ qiındıqtarğa tap boldı  jäne Lyao äuleti Czin' äuletiniñ şapqınşılığına wşıradı , imperator Tiyandidi jer audarıp öltirdi. Men sizderdi  soñımnan erip jaudı quıp şığarıp, Lyao äuletin qayta jandandıruğa şaqıramın», – dep wran köterdi . Osı qwrıltayda ol 18 taypadan 10 mıñ attı jasaqqa ie boldı. 1130 jılı 3 ayda ata-baba aruağına siınıp , aqbozatqa minip qolın bastap batısqa bet tüzeydi.  Jolda Ganjou Wyğwrlarınıñ aqsaqalı  oğan 3000 qoy neşe jüz at jane tüye tartu etedi.  1131 jılı Altın patşalığınıñ Jan Qan bastağan 10 mıñ jasağı Ordabalıqqa şabuıldap ala almay qaytadı. Bwl da sahara taypalarınıñ Ielüy Daşını qoldağanın körsetedi.  Idiqwt Wyğwrlarımen köp qaqtığıspay 1132 jılı Emil boyına jetedi de ondağı Türki taypalarınan qoldau tauıp 40 mıñ otbasığa ie boladı.  Emil qalasında özin «Gür han»(handardıñ hanı) dep ataydı.  Bwl « Qara Qıtay memleketiniñ» bastaluı edi.  1132 jılı Idiqwt Wyğwrların bağındıradı, onan Täñirtaudan asıp Qarahan memleketimen soğısadı. Qarahan hanı  Arsılan ibn Ahmet Ğazannıñ jasağınan jeñilip qaladı.  Keyin batısqa Jetisuğa kelip ondağı Qarlwqtardıñ 16 mıñ otbasın qosıp aladı da küşi nığayadı.  Kelesi jılı Arsılan ibn Ahmet ölip onıñ orınına otırğan balası Ilig älsizdik tanıtqandıqtan onıñ tiregi bolğan Qañlılar men Qarlwqtar onan bet bwra bastaydı.  Ol Ielüy Daşığa  Balasağwnğa kirip «päle-qazanı arıltıp, dünieni tınıştandırudı» ötinip elşi  jiberedi.  Ielüy Daşı onı qabıl alıp Balasağwnğa kiredi, Ieligke «Türki hanı»  lauazımınmen qatar Qaşqar men Hotandı ieligine berip özine qarastı uassaal etedi. Ielüy Daşı qırğızdardı jeñip odan arı Besbalıqtı qarauına aladı. Köp wzamay Qañlılar da oğan bağınadı.  1134 jılı 4 ayda säuirde ata jwrtı Qidan jerin azat etu maqsatında 70 mıñ äskerin şığısqa attandıradı, Biraq jol şalğay bolğandıqtan bwl maqsat orındalmay äsker keri qaytadı.

Qaraqıtay handığı.

1137 jılı Ielüy Daşı äskeri Mäuerannahr men Ferğanağa qaray jorıq  jasaydı.  5-6 ayda Batıs Qarahan hanı Mahmwt ibn  Mwhammedtiñ äskerin jeñedi, Qarahan äskeri Samarhanğa şeginedi.  Mahmwt pen Qarlwqtar arasında jañjal şığıp Mahmwt Seljwk swltanı Sanjardan kömek swraydı. Sanjar islam tuın köterip Horasan, Sistan, Gazna, Mazandaran, Gül jäne t.b. aymaqtardan 100 mıñğa juıq äsker jinaydı. Eki jaq Katuan dalasında kezdesip swrapıl wrısqa tüsedi. Soñında Seljük äskeri qiray jeñilip Sanjar swltan areñ qaşıp qwtıladı. Osıdan keyin Mauerannahr Qara-Qıtay memleketiniñ qolına köşedi.

1141 jılı Ielüy Daşı ölip mwrager wlı Ile jas bolğandıqtan hanımı Tabuyan bilik jürgizedi. 1150 jılı 84 mıñ 500 tütin bwqarası boladı . Ile ölgen soñ äyeli Pusuyan bilik jürgizidi. 1175 jılı Nayman  basşısı Intes Altın eline süyenip Qaraqıtaydan bölinip şığadı.  Bwl Nayman hındığınıñ qwrıluı edi.  1112 jılı Şıñğıshannan jeñilgen Nayman hanzadası Küşilük Qaraqıtay Tağın tartıp aladı da Qaraqıtay memleketi ömir süruin toqtatadı.

Qidandar qayda ketti?

Ielüy daşığa ergen az qidannan bölek, 750 mıñ qidan 1211 jılı Altın patşalığına qaraydı. Keyin olar Şıñğıshanğa bağınadı.  YUan' patşalığında 3-şi därejedegi halıq sanaladı. Qidan atı YUan' imperiyasınıñ joyıluımen birge tarihtan öşedi. Olardıñ deni moñğol halıqınıñ eñ negizgi qwramına aynaladı. Qwbılaydıñ Qidan jerinen astana qwruı onıñ Qidan örkenietin qabıldauı deugede boladı. Jaqın halıq bolğandıqtan arağa ğasır salıp qidandarmen moñğoldar bir halıqqa aynaldı.  Biraq Qwbılayğa qarastı moñğoldar Qidandıq örkenietine köşedi.

Qazirgi moñğoldar sanı 10 millionnan asadı. 1206 jılı 750 mıñ Qidan, orman taypaları, Şığay, Tatap, Tatar, Şıñğıshanğa bağınıp qosılıp qazirgi  Moñğol halıın qalıptastırğan. Bügingi moñğol, bizdiñ key tarihşılarımız ayıtqanday, tek Şıñğıshannıñ aynalasındağı 150-200 mıñ halıqtan ğana payda bolmağan. Nirun jäne Darlekin atanğan 40 ru qazirgi moñğoldıñ şamamen 20-25 payızın qwraydı. Qalğanın özge moñğol tekti wlıstardan şıqqanın eskeru kerek.

Batısqa ketken qidandar 1218 jılı Şıñğıshanğa bağındı. 1219 jılı Ielüy Çusay batısqa Horezm jorığına attanğanda Tarbağatay men Jetisudan qidandardı kezdestiredi. 1300 jıldarı Moğwldar osı jerlerge irge tepkennen keyin qidandar Altın orda, Mäuerannahr, Qırım, Auğanıstannan boy körsetedi. Olar Qazaq, Qırğız, Özbek, Qaraqalpaq, Noğay, Başqwrt, Hazar qatarlı wlıttar qwramına kiredi. Qazaqtıñ Nayman taypasındağı Qıtay, Abaq Kereydiñ Şeruşi ruı, Qıtay Qıpşaqtar, Uaq işindegi Qıtay ruı ejelgi Qidan wrpaqtarı sanaladı. Olar qazaqtıñ tegin qwrağan mañızdı qaynardıñ biri.

«Qıtay» atauınıñ bwrmalanuı

Qazirgi tañda 1.4 milliard halqı bar Qıtaylar eşqaşan özderin Qıtay demegen. 923-1125 jıldar aralığında Moñğol saharasına Qidandar eki ğasırdan asa uaqıt ıqpal etip twrğan. Saharalıqtar twtas  qorğan işindegi halıqtardı birtwtas «Qıtay» atağan. Moğwl imperiyasında da bwl özgermey qoldanıldı. Keyin Altın orda, Şağatay handığında da osılay jalğastı. Orıstar da qazirgi Qıtaydı Türki-Moñğol ordalarınıñ ıqpalında Qıtay atadı. Bwl keyingi post-keñestik elderdiñ de hanzulardı «qıtay» atauına jol aştı.

“The Qazaq Times”