Serik Äbikenwlı. Jurnalist, jazuşı

– Serik ağa, qolına qalam alıp jürgen qalamger retinde bizdiñ bügingi ädebietti qalay bağalaysız.

– Bir närseniñ basın aşıp alayıq, men neni bolsa da qol köterip, dauısqa salıp, mınau 5, mınau 4, dep bağalaudı wnatpaymın.  Sebebi, qanşa adam bolsa sonşa talğam bar, bireudiñ köñilinen şıqpağan dünieni bireu joğarı bağalaydı. Jäne bastı mäsele  «mınau naşar» degen adamnıñ öresi sol şığarmağa jete me? Osı jağı ünemi wmıt qaladı jäne ädebiette ükim şığarğıştar köbeyip baradı. Ana kisi jaman dedi dep japırıla sınap, ana kisi maqtadı dep jabıla maqtaudı bayqaymın. Ol maqtau men sınaudan  keyde rulastıq, keyde jerlestiktiñ  isi müñkip twradı. Esesine, stildik, mazmwndıq, qwrılımdıq-kompoziciyalıq taldau degender qalıp bara jatır.

Jaqsı, endi osı swraqqa oqırman esebinde jauap berip köreyin, sebebi, qalam wstağandar arasında «oqırman azaydı, bizdi tüsinbeydi» degendey ökpe bar. Mısalı, soñğı jıldarı şıqqan kitaptardıñ birazın oqıdım,  Däukeñniñ «Börisoqpağın», Esbolattıñ «Sülikqarasın», Qanattıñ «Qaraştıñ äñgimelerin», Aydın Kälimhannıñ «Qaşqının», t.b., ol azday jarq etken jaqsı şığarma bolsa internetten de oqi beremin.   Endi osığan qarap ädebietti qalay  bağalauğa boladı? Sol bayağı ädebiet, sol bayağı stil' aluandığı: Däuren Quattıñ stil'i «Taraqtan» beride köp özgergen, köne äpsana, dini añızdardan tartıp jazğandı, «Tasmonşaday» keyde mistika aralastıra oy salğandı jön körse, keyingi lektegi Esbolat klassikalıq sarında, soñğı kezde twlğalarğa  zer salıp jür, Qanat «kişkentay adammındı» köp ayta jürip Gogol', Çehovtardıñ izine tüskendey, orıs qalamgerleriniñ mäneri bayqaladı,  Mwrat Almasbekte mwñ men astar basım, Irısbek Däbey äuelde esselik ekpinmen keldi, odan dereknamalıq romandarğa auıstı... Östip, jalğastıra beruge boladı,  osıdan barıp ädebietti jaman, jaqsı bağalauğa bola ma? Ädebiet joyılıp baradı, ölip baradı degen «attan» beker, ol ädettegidey birde twnşığıp jötelip, birde erkin tınıstap tirşilik etip jatır. Al, naşar jäne jaqsı şığarma degen talas bizge deyin bolğan, bizden keyin de bola beredi. Oralhan men Mwqağalidi, Mağauindi sınağandar bolğan. Şığarmalardıñ 70-80 payızı qızıl ideologiyağa qızmet etken sol  Sovet zamanında socrealizm buındırğanda da  qazaq ädebieti aram qatqan joq, endi tipten ölmek emes. Türli bäyge bolıp jatır, ozğandar jüldesin alıp jatır.  Basqa... Basqa,  ädebi sın öz deñgeyinde bolsa, baspa, basılımdarda ädebi redaktor degen qızmet qayta küş alsa, şığarmalar oqırmanmen qauışarda bir süzgiden ötse degen tilek qana bar. Qalğanın oqırman men uaqıt ekşep beredi. Poeziya da solay. Janarbek pen Baqıt, Qalqaman men Erlan, Aynwr men Maqpal, Toqtaralı men  Mwhtar, Sağınış pen Gülbaqıt, t.b. irkes-tirkes keledi. Talğamdığa tañdau bar, tek oqırmanğa jetui kemşin. Onıñ üstine şeteldik qalamgerlerdi kökke köterip, özimizdiñ jazuşılardı tömendetetin bir jaman ürdis payda boldı. Ädebietke jaqınmın degenniñ köbi Markes, Kam'yu, Tolstoy, Şolohov, Buninderdi aytıp tamsanadı, dwrıs. Oqu kerek, oyın siñirip, jazu maşığın zertteu kerek, sol arqılı jazu aluandığı keledi. Moderndik, postmoderndik stil'di de jete meñgergen jaqsı, tek, «anau solay jazğan, men de solay jazamın», – degen közqaraspen keluge bolmaydı. Bwl maşıq filosofiyalıq ilim ıqpalınan tuğanın, onı tüsinip, meñgeru üşin mıñdağan bolmasa da jüzdegen filosoftıñ eñbegin, mänerdiñ payda bolu tarihın zerttep barıp kelse qwba-qwp. Jalpı, özim jazuşı degen qauımdı asa intellektual dep oylaymın, sondıqtan Batıs ädebietindegi filosofiyağa dinniñ ıqpalı orasan bolğanın,  biz büginde tamsanatın key şığarmalarda sol sarın barın bäri biletinine şübäm joq. Ekzistencialistik mänerde jazıp jürgender osı jağın eskerse, özgeden qabıldap alğanınıñ özeginde ne barın eñ äueli özi bilse. Tağı bir ayta keterligi juırda «Zañ» gazeti detektiv janrındağı şığarmalarğa bayqau jariyaladı, sol kezde bwl janrdıñ bizde qanşalıqtı kenjelep qalğanın bayqadım. Detektiv «qwpiya» bolsa bizdiñ qwpiya alğaşqı söylemnen-aq äşkere bolıp jatadı.  Öziñdey bir-eki adam bolmasa, Qoyşıbek, mistika men fantastikanı da osı şamada deuge bolar. Al, älemniñ jas oqırmanın «jaulağan» kitap Djoan Roulingtiñ «Garri Potteri» emes pe! Demek,  qalamger qauım oqırmanğa ädebiettiñ barlıq janrın wsınıp otırğan joq. Mwnıñ keri äseri boları anıq.  Endeşe, ädebietti bağalağannan,  onıñ bağıt-bağdarın bilu, onıñ qanşalıqtı zerttelip, jol siltenip jatqanın tüsinu mañızdıraq boladı.

Oqırman nege az? Qazaq kitaptan qol üzip qaldı,  «baytwl tügili bas qayğı» bop ketken toqsanınşı jıldardıñ basında kitap basıluı da, onı izdep oquşı da azayıp ketti. Otız jılda ösken birneşe buın  kitapqa jatırqay qaraydı jäne olardıñ kitap oqitını bizge qarağanda basqa ruhani keñistikte ösken, birneşe ay «Abay jolın» oqığannan, bir tünde «Bogatıy papa, bednıy papanı» oqıp şıqqandı, Napoleon Hilldikindey motivaciyalıq kitaptardı zerdelegendi jön köredi. Bwğan ädebiet te, jazuşı da, aqın da kinäli emes, ömir sonday. Tünekke tap bolğan adamnıñ jılt etken är jarıqqa qaray twra jügiretinindey qarmanu, qarbalas. Oy qwnsızdanğan, halıqtıñ qarnı aş, ruhani azıqtı sıpırıp tastap özekjalğar tappay jür,  «Mwqağaliday aqın bolğannan Mırqımbayday şeneunik älde biznesmen bolğan öziñe de, äuletiñe de paydalı»  dep oylaytın orta qalıptasqan. Bwdan barıp «Biz naşar bolğan soñ ädebiet älsiredi, nemese, oqırman sanasız bolğan soñ kitap ötpeydi!» – dep ton pişuge bolmaydı. Bwl ötpeli kezeñ bolar, oqırman tübi oralar.

– Körkem ädebiet kim üşin qızmet etui kerek nemese onıñ mindeti ne dep qaraysız?

– Meniñşe, är şığarma avtordıñ jüreginen şığadı.  Demek, ol ömir süretin ortadan, qoğamnan, wlttan alıstap ketui mümkin emes. Öytpegen künde jasandı, jıltır şığarma boladı. Onday şığarmanıñ Paulo Kol'eniñ «Zahiri» sekildi eşkimge de, eşteñege de paydası da, qwndılığı da joq. 19 ğasırda ömir sürgen kösemsözşi   Djordj Dennison Prentistiñ: Qalam – sonşalıqtı  quattı qaru emes, biraq, sol qarumen adam basqalardı emes, eñ äueli özin öltirip aluı mümkin, – degen sözi bar. Ras qoy. Meyli, sen jazuşı bol, jurnalist bol eñ äueli wstanımıña, Qwday bergen bolmısıña qarsı dünie jazsañ – tiri öliksiñ. Sonda qazaq qalamgerleri jazğan şığarmalar qazaq bolmısınıñ ıqpaldan qorğar qalqanı bolıp şığadı.  Sol roman älde äñgime, ne jırdan adamzatqa qwnar bolarlıq dän tabılsa onda, tipten,  ğajap. Tek, moyındatsam degen ölermendikke wrınbau kerek, mwnı basqa elderdiñ ädebietşileri osıdan eki ğasır bwrın bastan ötkergen, L.N. Tolstoy eluden asqan şağında qalamgerlikti dinge balap: Jazuşılar senimine küdikpen qarağannan keyin olar abız twtqandardıñ da jüris-twrısın bağıp, osı dindegi danagöy-qalamgerlerdiñ barlığı derlik arsız, twraqsız, jaman adamdar ekenine, meniñ bereketsiz jastığımda, äskeri ömirimde jolıqqandardan äldeqayda tömen ekenine, söyte twra äulielikterine senimdi, özderine asa razı ekenine közim jetti. Ol adamdardan jiirkendim, özimnen-özim jirendim, dini – aldamşı ekenin tüsindim,  – dep jazıp ketken. Osı küyden saqtanu kerek şığar? Biz büginde M.Mağauinniñ «Alasapıranın», İ.Esenberlinniñ «Köşpendiler» trilogiyasın ädebietten alşaqtau, dereknamağa qwrılğan jazbalarğa balaytın  deñgeyge tüstik. Bwl – izdenisti jaqtırmaytın, qwrğaq oy, jalañ pälsapamen süykep şıqqısı keletinderdiñ şığarğanı bolar, – dep topşıladım. Äytpese, qazaq tarihın wmıttırmay, sanağa siñiru jolında osılardan asqan şığarma tabıla qoymas. M.Äuezov, Ä.Kekilbaev, S.Mwratbekov, B.Soqpaqbaev, t.b. köptegen qalamgerler «tozaq otı jımıñdaytının» (T.Äbdik) eskertip, qazaqılığımızdı saqtap qaldı, olardıñ jazğanı qanımızdıñ tazalığına, oyğa qızmet etti. Bir şığarmanı bılay qoyğanda, bir  keyipkermen adamzat bolmısındağı twtas bir qwbılıstı bildirgen qalamgerdi izdesek öñgeden mısal keltiremiz: Bulgakovtıñ professor Preobrajenskii, Il'f pen Petrovtıñ Ostap Benderi, Çehovtıñ Çervyakovı, Kol'eniñ jas  Sant'yagosı, Hemingueydiñ şal Sant'yagosı  t.b.  Bwl bizde joq pa edi? Bi-ağañnıñ Qwrımbayı, Tüyebayı, Jındıbayı, Jüsipbektiñ Aqbilegi, tipti, beridegi Oralhan Bökeydiñ  Tağanı. Bügingi kitaptardı oqısañ osınday keyipkerler tappaysıñ, bwrınğılardıñ adami keyipkerin bılay qoyğanda it, bwğısına deyin «söylep» twruşı edi. Bwl ösu me, keri ketu me ol jağın öziñiz ekşey beriñiz...

– Ädebiettiñ "sayasilanuı" qanşalıqtı dwrıs? Artıqşılığı jäne kemşiligi...

– «Sayasilanuı» degendi «sayasatqa qızmet etui» dep tüsingenim jön şığar.  Jalşı bolğannıñ nesi jaqsı, sayasat degen las närse, bılğamay qoymaydı, biraq,   ädebiet – qoğam ömiriniñ aynası bolğandıqtan sayasattı müldem ısırıp tastay almaydı.  Eger, qalamger şığarmasın bir sayasattı nasihattaytın  ünparaqqa aynaldırsa onda  tuındınıñ  ölgeni. «Bäyterekti» jazğanı üşin köp sınğa wşırağan Nesipbek Aytwlı ağamız Astanada qaza tapqan bes periştege jır arnap edi jwrt «Azamattıq poeziya bar eken!» dep ıqılas bildirdi. Bwl qazaq ädebietine özek bolğan, osı küngi ädebi qauım asa moyınday qoymaytın  jıraulıq poeziyanıñ jwrnağı ğana. Keşegi Jañaözen qırğınında Israyl Saparbay,  Toqtaräli Tañjarıq, Rahat Qosbarmaq sekildi aqındar tögiltken şerli-jır şe, bwnı ädebietten tısqarı dünie dep qaray alamız ba? Ädebiet bolmasa ädebiettiñ osı däuirge basqan tañbası dermiz? Temirhan Medetbektiñ «Bazarğa barğım kelmeydisi» şe? Twnıp twrğan sayasat. Ayna bet-beynemizdi anıq körsetip twr. Bireuler bügingi jazğan oda-dastandarına wyalatın kezeñ kelgende  osı aqındardı bir-aq öleñi üşin el ardaqtauı äbden mümkin. Aqın – sezimniñ adamı, onı ölşemge saluğa bolmas. Jalpı, bireudi ekşep, ölşeuge qwmarlıq jaqsı qasiet emes, tarazıñnıñ tabağı tar bolıp şıqsa has masqara bolasıñ.  Ädebiet – söz asılı bolsa, onıñ qwndılığı sol asıldıñ wzaq jıldar bağasın joğaltpauında bolsa kerek-ti. Demek, ädebiettiñ jügi alısqa köz tastaytın tereñ oy, qırağılığında.  Sayasat aumalı-tökpeli, jıl sayın bolmasada on jılda bir  qwbılıp otıradı, ädebi şığarmada kemi ğasırlıq ğwmır bar bolar. Keñes zamanında oqulıqtan tüspeytin qanşa jır, äñgime osı küni tükke alğısız bolıp qaldı, ol şığarmalar sılınğanda avtorlarınıñ da abıroyı jwpını tarttı. Arın sayasat saudasına salğan qalamgerdiñ aqırı osınday boladı.

Bizdiñ qoğam bir sayasi oqiğa bola qalsa qalamgerler jaqqa eleñdeydi, bayağı Ahmet, Mağjan, Jüsipbekterdiñ minezin kütedi. Bwl – jazuşı degenniñ intelligenciya  wğımımen astasıp ketuinen. Ziyalı bolu käsipke baylanıstı emestigin qoğam äli jete tüsingen joq.

Sayasat salqını şalıp şalıqtağan qoğamnıñ sıqpıtın körsetetin özim oqığan soñğı şığarmalar dep Mwrat Almasbektiñ «Noqtasın», Qanat Tileuhannıñ «Medalin», Ömirjannıñ  «Qwdayın» aytar edim.  Säken Sıbanbaydıñ bwrınıraqta jazğan «Mwñlığınıñ» özi bir kitaptıñ jügin köterip twr emes pe? Qalamger – sayasattıñ qwlı emes, qoğamdağı küydiñ barometri ğana.   Irısbektiñ Jañaözen turalı romanın tosıp jürmin,  bireuler «ädebiet onday bolmaydı» der, meyli,  qazaqqa kerek.

– Memleketke ädebiet kerek pe? Ne üşin...

– Men «memleket – halıq» degen wstanımdamın, sondıqtan – kerek. Qazaq bolmasa qazaq ädebietiniñ de eşkimge qajeti joq.  Al sol memlekettiñ qızmetşileri – şeneunikter halıq qazınasına qoldau körsetuge mindetti.

– Ädebiet jalpıhalıqtıq jäne ädebiet üşin dep bölinedi deymiz. Bügin bizde bwl ekeuiniñ qaysısı öz deñgeyinde?

– Meniñşe, bwl ädebietti zerttep, orta ğasır, «jaña däuirdiñ» jiligin şağuğa uaqıtın sarp etip jürgen, ädebiet tamırınıñ bülkilin barmağımen basıp otırğan ädebietşi-ğalımdarğa qoyılatın saual. Sonda da jauap berip köreyin, ädebiet – jalqı. Onı wlttıq, jalpıhalıqtıq dep «ükilep» jürgen  özimiz. 20-ğasırdıñ basında «jalpıhalıqtıq» degen «jargon» şıqtı, orıs, qazaq, gruzin, armyan, eston, latış, moñğolğa deyin qoyşa qayırıp äkelip  bir ideyanıñ astına biriktiru sayasatı jürgen kezeñ edi.  Ol «jalpıhalıqtıqtıñ» KSRO men onımen dostıq qarım-qatınastağı elderden basqa eşkimge qajeti bolmadı. Wlt qalamgerleri eline wnar oy aytsa, sol oy bir halıqtıñ emes, twtas adamzat qwndılığına aynalıp jatsa şığarmanıñ bağı aşılğanı emes pe? Al, «şirpotreb» – köptiñ bärine jağatın, oy qwnarınan köri sezim türtpekteuge, emociyağa köbirek köñil bölgen  şığarmalar qay zamanda da bolğan, bola da beredi. Ol da kerek, oqırman öresin satığa köterudiñ bir täsili.

– Älem ädebetiniñ biigine şığu üşin ne isteu kerek? Şığarmaşılıq adamdarı jäne memlekettik ya bolmasa wlttıq qwrlımdardıñ röli...

– Bilmeymin. Mümkin, mädeniet ministrligi qazaq qalamgerleriniñ şığarmaların özge tilderge audartıp, nasihattauı kerek şığar? Közdelip jürgen Akademiya aşılsa tereñ oyımen dünieni tolğandırar qarımdı qalamgerler payda bolar? Jalpı, äueli öz jwrtımız ädebiet uızına jarısa, sol uızdı keyin özgeler talasa emse jön edi.

– Öz şığarmaşılığıñız turalı aytıp berseñiz, jazuşı retinde sizdi ne närse mazalap jür...

– Men Ermek Twrsınovtıñ «Mämlük», «Mwstafa Şoqay» romandarın audardım, eki mıñınşı jıldarı jazğan, basılımdarda jariyalanğan publicistikalıq dünielerimdi «Jegi» degen atpen jarıqqa şığardım, «Qwlja saqa» attı prozalıq kitabım bar.  Mädeniet ministrliginiñ qoldauımen «Jolbarıs jımı», oblıstıñ qoldauımen «Jetisu jazbaları» jarıq kördi.  Soñğı tört-bes jılda qazaqtıñ jiırmasınşı ğasırdıñ basındağı tarihın zerttep, «bandı» atanğan batırlardıñ ömirderegin jinaqtap jürmin. Tarihqa kerek bolar dep arhivten tapqan är keyipkerime şağın hikayat jazdım, derekti fil'm tüsirdim, gazetterge maqala berdim. Eki mergen Omarbek pen Qwndaqbaydıñ suretin tauıp, köpşilikke wsındım, osığan deyin qalamgerler bara qoymağan, üş jüz tütindi qazaqtıñ süyegi şaşıldıp qalğan  Kisiqırılğanğa köterilip beyne-fototaspağa tüsirdim. Keyingi üş ayda  Qwndaqbay mergen jaylı povest' jazıp, «Şamamnıñ jetkeninşe köreyin» dep Tolstoydıñ «Arıluın» audarıp jatırmın. Köktem şığa tağı qarbalas, tau-tas aralau, el işinen mälimet jinau qayta bastaladı.  Jwdırıqtı şekege tirenip, tolğanıp otıratındar sanatınan emespin, bwnday tabanıñnan tozıp, tam-twmdap tauıp, tirnektep jinaytın qara jwmıstı da bireu isteui kerek dep oylaymın. Jazuşı atanudı maqsat-mwrat twtpadım, mamandığım – jurnalist, osı käsip süyegime siñirgen ädetpen izdenip, publicistika men ädebietti qatar alıp jüruge küş salamın. Şının aytqanda qazirgi jazuşılardıñ köbin osı mamandıq asırap otır, sol jigitterdiñ arasınan  «mwnda amalsızdan jürmin» dep jurnalistikanı kemsitip, kergigenderin körgende «auzıña adal as salğan mamandıqtı aramdamasañşı» degim keledi. Negizi, mağan aqşanı üyip berse, üyde jatıp nan jesem ädebietti jarılqap tastaytın edim, – degen wstanımdı ömiri tüsingen emespin, özi otırğan ortanı küstanalap, sonıñ wsınğanına ındanı toymağan adam özgeni birdeñege jarıtadı dep oylamaymın. Qazir ğwlama da, «özim bilemin» de köp, söyte twra köp närseniñ qadirin bilmeymiz, sol janğa batadı...

“The Qazaq Times”