HVİİİ ğasırdıñ orta şeninen bastap, Şıñjañ ölkesine qarastı Altay aymağın mekendegen qazaqtar arasında, islam dini keñ tarala bastadı. Al, dini oqu, islam dini mollaların jetildiru Altayda HİH ğasırdıñ alğaşqı jartısında yağni, 1829 jıldan bastaldı.

Osı jılı Orta Aziyanıñ Bwhar qalasınan wltı özbek Şaği Manswr degen adam öz wlı Mwhammet Mwmindi (1807 jılı Bwharda tuılıp, 1902 jılı Altayda qaytıs bolğan) ertip, Altaydağı irgeli el Abaq kerey arasına keldi. Şaği Manswr Altayda üş jıl twrıp, Bwharğa qaytıp ketedi. Al, balası Mwhammet Mümin sol kezdegi Ajı güñnen keyingi töre twqımınıñ biliktisi, äri Altay qazağına pärmen jürgizip otırğan Ojeke törege arqa süyep, islam dininiñ ıqpalın keñeytti. Keyin, dini ağartudı jolğa qoyuğa mwrındıq bolğan Şaği Manswrdıñ wrpaqtarın jergilikti halıq «Atañ auılı» dep atap ketti.

1848 jıldıñ küzinde Qazan, Bwhar qalalarına barıp dini oqu oqıp Altayğa oralğan Säbit damolla (Abaq kereydiñ iteli ruınan, 1823 jılı Qazaqstannıñ Qalba tauında tuılğan) Sauırdağı Qasımhan güñ, Altaydağı Jwrtbay bi, Qabadağı Ospan törelerdiñ wsınısı boyınşa Sauır, Qıran, Ertis öñirlerinde, joğarıdağı bi-törelerdiñ auılında bala oqıtqan. 40 jıldıq ömirin şäkirt tärbiesine arnağan.

Altaydıñ äygili ağartuşı ğwlaması Aqıt qajı da bala kezinde Qobdanıñ Deluin, Twlba qatarlı jerlerindegi qazaq auılında jeti-segiz jıl bala oqıtqan.

«Altay – qazaq wltı eñ köp qonıstanğan öñir. Sondıqtan, Şınjañ qazaqtarı mekendegen öñirdegi eñ alğaşqı medirese, 1865 jılı Altaydıñ Qıran özeni boyındağı «Sarı meşitte» aşılğan medirese boldı. Mwhammet Mümin islam dinin tiyanaqtı äri kölemdi jalpılastırudı közde wstap, 1865 jılı jazda Qıran özeniniñ boyındağı Balbağaydan qızıl qarağaydan qiıp meşit saldırıp, janınan medirese aşıp, Altaydağı on eki kerey işindegi atı bar, auqatı bar adamdar­dıñ balalarınan är jılı otızğa juıq bala oqıtqan. Altay qazaqtarı bwl meşitti, medreseni «Sarı meşit-mediresesi» nemese «Atañ auılınıñ mediresesi» dep atap keldi.

Osıdan keyingi medirese Altaydıñ Köktoğay audanınıñ Sarıterek degen jerindegi, 1870 jılı salınğan kereydiñ molqı ruınan şıqqan Jota qajınıñ meşiti men mediresesi boldı. Osı mediresede Mırzabaqa degen ğwlama imam bolğan. Äygili aqın Aqıt Ülimjiwlı osı Jota qajı mediresesinen oqıp sauatın aşqan eken.

Joğarıdağı meşit-medireselerdiñ ıqpalımen 1880 jılı küzde Jwrtbay bi öziniñ qıstaulığı – Qıran özeni boyın­dağı Biteuirgeden meşit salıp, onı «Aq meşit» dep atadı. Äri meşit janınan medirese aşıp, bala oqıtqan. Söytip, Altaydıñ är öñirinen är rudıñ meşit – medreseleri salınıp, islam şariğatı keñinen jalpılasıp, körnekti twlğalardıñ qalıptasuına türtki boldı.

1917 jılğı Reseydegi «Qazan töñkerisi» Qıtaydıñ Şınjañ öñirine de özindik ıqpalın tigizdi. Sonıñ saldarınan Orta aziyadağı odaqtas respublika kölemindegi Qazaq, Özbek, Tatar, Türik ziyalıları jer audarıp, Qıtaydıñ Altay öñirine barıp panalauğa mäjbür boldı. Olar sol kezge deyingi islam şariğatın negiz etken Altay ağartu salasına jañaşa ğılımi betalıs ala kelgen edi.

Osı kezde Altay ağartu isiniñ tizginin alğan körnekti twlğa äygili Jwrtbay bidiñ balası Mämi beysi boldı. HH ğasırdıñ basında Orta Aziyadan, Qazaqstannan kelgen Seyitqazı Nwrtaev, Şabdan Äbdikerim, Kärim Düysebay, Sälim Janazar, Mırzahmet, Qwsayın qatarlı zialılar edi. Olardıñ aldı bolıs bolğan, Istambwl, Mäskeu qalalarında universitet oqığan, artı asıl tekti twqımnan tarağan köp tildi, asa bilimdi jandar bolatın. Bwlardıñ deni Sovet ükimetinen tepki körip, quğınğa wşırap,  Altaydağı  tört bidiñ biri Mämi Jwrtbaywlınıñ auılına kelip panalağan. Ziyalı jastardıñ bilimin zerdeley bilgen  Mämi beysi, 1905 jılı  Qıran özeni boyındağı äkesi Jwrtbay saldırğan meşit-medireseni mektepke özgertip, mektepti Altaydağı Abaq kereydiñ bilim wyası retine «Abaqwya» dep atadı. Keyin kele bwl atau dıbıstıq ündestiktiñ saldarınan jäne sol  kezdegi Qazaqstannıñ Zaysan öñirindegi «Taraqiya» mektebiniñ äserimen, «Abaqiya» bolıp özgerip ketken desedi. Osılay boy kötergen «Abaqiya» mektebi Altaydağı jañaşa oqıtu ädisin jolğa qoyğan ağartu salasınıñ bastaması boldı.

Quğın-sürgin saldarınan Qıtay jerine qaşıp ötken endigi bir top Şäkärim qajı auılınıñ adamdarı edi. 1931 jılı 2 qazan küni Şäkärim qajı jazıqsız atılğan soñ, Ziyat Şäkärimwlı, Berdeş Äzimbaywlı Täkejanov, Mänäkeş Äzimbaywlı, Qojaqapan, Töleuqazı qatarlılar äueli Tarbağatayğa, onan soñ Altayğa qaşıp baradı. Osıdan az uaqıt bwrın ilgerindi-keyindi bolıp Altayğa jan sauğalap barğan Seyitqazı Nwrtaev, Şabdan Äbdikerim, Kärim Düysebay, Sälim Janazar, Mırzahmet, Qwsayın qatarlı asıldıñ qiıqtarı bar edi. Demek, joğarıdağı köp esimderdi atauımız olardıñ eki el arasındağı örkeniettiñ, ädebiettiñ, bilimniñ almasuına jasağan igi ıqpalın izetpen eske alu.

1920 jılğa kelgende Abaqiyada bwrınğı oqıtu ädisi «Wsıli jädmi» küşinen qaldırılıp, onıñ orınına Ahımet Baytwrsınwlınıñ «Wsıly jädit»(Töte jazu) metotı jolğa qoyıldı. Söytip, bwl mektepte dini sabaqpen qatar ana tili, matamatika, tarih, geografiya pänderi de jüyeli türde oqıtılıp jattı. Arnayı sabaq kestesi jasalıp, emtihan alu tüzimi ornatılıp, ğılımi pänderdiñ salıstırması birtindep dini sabaqtardıñ salıstırmasınan joğarılay berdi. Demek, Altayda ğılımi ağartudı twñğış ret jolğa qoyğan mektep – «Abaqiyanıñ» irge tasın qalap, ğılımi ağartudı jolğa qoyuşı Mämi Jwrtbaywlı bolıp tabılıdı.

Bidaqımet Mwqaywlınıñ «Abaqiya mektebi jayında» attı maqalasında (1988 jılı, «Jastülek» jurnalı, 3 san), 1927 jılı Qanapiya beysi arnayı bes bölmeli mektep salıp, 150-ge tarta oquşı jinap, olardı sınıptarğa bölip, parta, orındıq, qara taqta, bor siyaqtı jabdıqtardı tügeldep, işi taza, qolaylı ortada bilim aluğa oray jarattı.

Abaqiya mektebi altı jıldıq mektep edi. Bwnıñ tört jılı bastauış, eki jılın erekşe sınıp dep belgilegen. Är aptanıñ sabaq kestesi jasalıp, künine tört sağat pän sabağı, bir sağat din sabağı oqıtılıp otırdı. Bwrın auıl mollasınan dini sabaq alğanda qolğa qarındaş wstap jazu jazuğa         tiım salınatın, suret salsañ «erteñ arğı düniede bwl beynelerge jan bitip öziñdi qinaydı» dep qorqıtatın. Al, Abaqiyada  oquşılarğa qarındaştı qalay wstaudan, partada qalay otırudan tartıp üyretilip, qosımşa dene-tärbie sabağı da ötildi. Matematikadan jay bölşekke deyin oqıtılıp, jaratılıs pänderimen qatar latın ärpi, arab tiliniñ grammatikası da tereñdey üyretildi, ay soñında emtihan alınıp, onı eñ joğarı balı bestik bağa boyınşa bağalap otırğan desedi.

Abaqiya mektebiniñ oqıtu qarajatına kelsek, mektep üşin sol kezdegi qıtay ükimeti jağanan arnayı qarjı bölinbegen. Qarjı jağın Qanapiya beysi bastağan el basıları özderi şeşip otırğan. Mekteptiñ salınuınan bastap, mwğalimderdiñ aylığı, türli jabdıqtarğa jwmsalatın aqşanıñ barlığı halıqtan dini salıq jäne oqıtu qarajatı retinde jinalıp otırdı. Mısılı sol kezde 3000 qoy bitken Bokı baydan jılına 30 qoy, 5 iriqara alınğan eken. Al, oqıtu qarajatı üşin jılına bir qoy tölem alınıp otırğan desedi.

1927 jılı sol kezdegi Burıltoğay audanınıñ äkimi bolıp twrğan Şäriphan Kögedaev Abaqiya mektebine kelip, oquşılarmen kezdesip, mektepti joğarı bağalap «qarañğılıqtan qwtılu üşin bilim kerek, jüyeli bilim aluğa däl osınday öz ana tilimizde ğılımi bilim beretin mektep bolu kerek. Qazir Altay köleminde bir ğana mektep bar. Bolaşaqta mektep sanı köbeye beredi» degendi aytadı.

1933 jılı Şäriphan Kögedaev Altay ükimetiniñ basşısı bolğannan keyin, Altay ağartuı dami bastadı. Osı kezde bwrınğı Abaqiyadan oqığan jastar mwğalim bolıp, öz natijelerin körsetti. Söytip, Altay topırağında boy kötergen Abaqiya mektebiniñ äserimen, Altaydıñ är öñirinde ğılımi oqıtudı negiz etken mektepter köptep aşlıla bastadı. Abaqiyadan oqığan jastardıñ bir bölimi memleket işindegi, şet elderdegi joğarı oqu orındarına oquğa ketti. Nätijesinde, el arasında hat tanitın sauattı adamdar köbeyip, «qarañğı qazaq kögine jarqırap twrar kün bolatın» ziyalı wrpaqtıñ qalıptasuına ülken röl oynadı. Altay ağartuı öz sürleuine tüsip, kemel bilimniñ dañğıl jolına qaray oyısa bastağan edi.

Retbek Mağazwlı

"The Qazaq Times"