ءحVىىى عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، شىڭجاڭ ولكەسىنە قاراستى التاي ايماعىن مەكەندەگەن قازاقتار اراسىندا، يسلام ءدىنى كەڭ تارالا باستادى. ال، ءدىني وقۋ، يسلام ءدىنى موللالارىن جەتىلدىرۋ التايدا ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ياعني، 1829 جىلدان باستالدى.

وسى جىلى ورتا ازيانىڭ بۇحار قالاسىنان ۇلتى وزبەك شاعي مانسۇر دەگەن ادام ءوز ۇلى مۇحاممەت ءمۇميندى (1807 جىلى بۇحاردا تۋىلىپ، 1902 جىلى التايدا قايتىس بولعان) ەرتىپ، التايداعى ىرگەلى ەل اباق كەرەي اراسىنا كەلدى. شاعي مانسۇر التايدا ءۇش جىل تۇرىپ، بۇحارعا قايتىپ كەتەدى. ال، بالاسى مۇحاممەت ءمۇمين سول كەزدەگى اجى گۇڭنەن كەيىنگى تورە تۇقىمىنىڭ بىلىكتىسى، ءارى التاي قازاعىنا پارمەن جۇرگىزىپ وتىرعان وجەكە تورەگە ارقا سۇيەپ، يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىن كەڭەيتتى. كەيىن، ءدىني اعارتۋدى جولعا قويۋعا مۇرىندىق بولعان شاعي مانسۇردىڭ ۇرپاقتارىن جەرگىلىكتى حالىق «اتاڭ اۋىلى» دەپ اتاپ كەتتى.

1848 جىلدىڭ كۇزىندە قازان، بۇحار قالالارىنا بارىپ ءدىني وقۋ وقىپ التايعا ورالعان ءسابيت داموللا (اباق كەرەيدىڭ يتەلى رۋىنان، 1823 جىلى قازاقستاننىڭ قالبا تاۋىندا تۋىلعان) ساۋىرداعى قاسىمحان گۇڭ، التايداعى جۇرتباي بي، قاباداعى وسپان تورەلەردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ساۋىر، قىران، ەرتىس وڭىرلەرىندە، جوعارىداعى بي-تورەلەردىڭ اۋىلىندا بالا وقىتقان. 40 جىلدىق ءومىرىن شاكىرت تاربيەسىنە ارناعان.

التايدىڭ ايگىلى اعارتۋشى عۇلاماسى اقىت قاجى دا بالا كەزىندە قوبدانىڭ دەلۋىن، تۇلبا قاتارلى جەرلەرىندەگى قازاق اۋىلىندا جەتى-سەگىز جىل بالا وقىتقان.

«التاي – قازاق ۇلتى ەڭ كوپ قونىستانعان ءوڭىر. سوندىقتان، شىنجاڭ قازاقتارى مەكەندەگەن وڭىردەگى ەڭ العاشقى مەدىرەسە، 1865 جىلى التايدىڭ قىران وزەنى بويىنداعى «سارى مەشىتتە» اشىلعان مەدىرەسە بولدى. مۇحاممەت ءمۇمين يسلام ءدىنىن تياناقتى ءارى كولەمدى جالپىلاستىرۋدى كوزدە ۇستاپ، 1865 جىلى جازدا قىران وزەنىنىڭ بويىنداعى بالباعايدان قىزىل قاراعايدان قيىپ مەشىت سالدىرىپ، جانىنان مەدىرەسە اشىپ، التايداعى ون ەكى كەرەي ىشىندەگى اتى بار، اۋقاتى بار ادامدار­دىڭ بالالارىنان ءار جىلى وتىزعا جۋىق بالا وقىتقان. التاي قازاقتارى بۇل مەشىتتى، مەدرەسەنى «سارى مەشىت-مەدىرەسەسى» نەمەسە «اتاڭ اۋىلىنىڭ مەدىرەسەسى» دەپ اتاپ كەلدى.

وسىدان كەيىنگى مەدىرەسە التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىنىڭ سارىتەرەك دەگەن جەرىندەگى، 1870 جىلى سالىنعان كەرەيدىڭ مولقى رۋىنان شىققان جوتا قاجىنىڭ مەشىتى مەن مەدىرەسەسى بولدى. وسى مەدىرەسەدە مىرزاباقا دەگەن عۇلاما يمام بولعان. ايگىلى اقىن اقىت ءۇلىمجىۇلى وسى جوتا قاجى مەدىرەسەسىنەن وقىپ ساۋاتىن اشقان ەكەن.

جوعارىداعى مەشىت-مەدىرەسەلەردىڭ ىقپالىمەن 1880 جىلى كۇزدە جۇرتباي بي ءوزىنىڭ قىستاۋلىعى – قىران وزەنى بويىن­داعى بىتەۋىرگەدەن مەشىت سالىپ، ونى «اق مەشىت» دەپ اتادى. ءارى مەشىت جانىنان مەدىرەسە اشىپ، بالا وقىتقان. ءسويتىپ، التايدىڭ ءار وڭىرىنەن ءار رۋدىڭ مەشىت – مەدرەسەلەرى سالىنىپ، يسلام شاريعاتى كەڭىنەن جالپىلاسىپ، كورنەكتى تۇلعالاردىڭ قالىپتاسۋىنا تۇرتكى بولدى.

1917 جىلعى رەسەيدەگى «قازان توڭكەرىسى» قىتايدىڭ شىنجاڭ وڭىرىنە دە وزىندىك ىقپالىن تيگىزدى. سونىڭ سالدارىنان ورتا ازياداعى وداقتاس رەسپۋبليكا كولەمىندەگى قازاق، وزبەك، تاتار، تۇرىك زيالىلارى جەر اۋدارىپ، قىتايدىڭ التاي وڭىرىنە بارىپ پانالاۋعا ءماجبۇر بولدى. ولار سول كەزگە دەيىنگى يسلام شاريعاتىن نەگىز ەتكەن التاي اعارتۋ سالاسىنا جاڭاشا عىلىمي بەتالىس الا كەلگەن ەدى.

وسى كەزدە التاي اعارتۋ ءىسىنىڭ تىزگىنىن العان كورنەكتى تۇلعا ايگىلى جۇرتباي ءبيدىڭ بالاسى ءمامي بەيسى بولدى. حح عاسىردىڭ باسىندا ورتا ازيادان، قازاقستاننان كەلگەن سەيىتقازى نۇرتاەۆ، شابدان ابدىكەرىم، كارىم دۇيسەباي، ءسالىم جانازار، مىرزاحمەت، قۇسايىن قاتارلى زيالىلار ەدى. ولاردىڭ الدى بولىس بولعان، ىستامبۇل، ماسكەۋ قالالارىندا ۋنيۆەرسيتەت وقىعان، ارتى اسىل تەكتى تۇقىمنان تاراعان كوپ ءتىلدى، اسا ءبىلىمدى جاندار بولاتىن. بۇلاردىڭ دەنى سوۆەت ۇكىمەتىنەن تەپكى كورىپ، قۋعىنعا ۇشىراپ،  التايداعى  تورت ءبيدىڭ ءبىرى ءمامي جۇرتبايۇلىنىڭ اۋىلىنا كەلىپ پانالاعان. زيالى جاستاردىڭ ءبىلىمىن زەردەلەي بىلگەن  مامي بەيسى، 1905 جىلى  قىران وزەنى بويىنداعى اكەسى جۇرتباي سالدىرعان مەشىت-مەدىرەسەنى مەكتەپكە وزگەرتىپ، مەكتەپتى التايداعى اباق كەرەيدىڭ ءبىلىم ۇياسى رەتىنە «اباقۇيا» دەپ اتادى. كەيىن كەلە بۇل اتاۋ دىبىستىق ۇندەستىكتىڭ سالدارىنان جانە سول  كەزدەگى قازاقستاننىڭ زايسان وڭىرىندەگى «تاراقيا» مەكتەبىنىڭ اسەرىمەن، «اباقيا» بولىپ وزگەرىپ كەتكەن دەسەدى. وسىلاي بوي كوتەرگەن «اباقيا» مەكتەبى التايداعى جاڭاشا وقىتۋ ءادىسىن جولعا قويعان اعارتۋ سالاسىنىڭ باستاماسى بولدى.

قۋعىن-سۇرگىن سالدارىنان قىتاي جەرىنە قاشىپ وتكەن ەندىگى ءبىر توپ شاكارىم قاجى اۋىلىنىڭ ادامدارى ەدى. 1931 جىلى 2 قازان كۇنى شاكارىم قاجى جازىقسىز اتىلعان سوڭ، زيات شاكارىمۇلى، بەردەش ءازىمبايۇلى تاكەجانوۆ، ماناكەش ءازىمبايۇلى، قوجاقاپان، تولەۋقازى قاتارلىلار اۋەلى تارباعاتايعا، ونان سوڭ التايعا قاشىپ بارادى. وسىدان از ۋاقىت بۇرىن ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ التايعا جان ساۋعالاپ بارعان سەيىتقازى نۇرتاەۆ، شابدان ابدىكەرىم، كارىم دۇيسەباي، ءسالىم جانازار، مىرزاحمەت، قۇسايىن قاتارلى اسىلدىڭ قيىقتارى بار ەدى. دەمەك، جوعارىداعى كوپ ەسىمدەردى اتاۋىمىز ولاردىڭ ەكى ەل اراسىنداعى وركەنيەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ، ءبىلىمنىڭ الماسۋىنا جاساعان يگى ىقپالىن ىزەتپەن ەسكە الۋ.

1920 جىلعا كەلگەندە اباقيادا بۇرىنعى وقىتۋ ءادىسى «ۇسىلي ءجادمي» كۇشىنەن قالدىرىلىپ، ونىڭ ورىنىنا احىمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ۇسىلي ءجاديت»(توتە جازۋ) مەتوتى جولعا قويىلدى. ءسويتىپ، بۇل مەكتەپتە ءدىني ساباقپەن قاتار انا ءتىلى، ماتاماتيكا، تاريح، گەوگرافيا پاندەرى دە جۇيەلى تۇردە وقىتىلىپ جاتتى. ارنايى ساباق كەستەسى جاسالىپ، ەمتيحان الۋ ءتۇزىمى ورناتىلىپ، عىلىمي پاندەردىڭ سالىستىرماسى بىرتىندەپ ءدىني ساباقتاردىڭ سالىستىرماسىنان جوعارىلاي بەردى. دەمەك، التايدا عىلىمي اعارتۋدى تۇڭعىش رەت جولعا قويعان مەكتەپ – «اباقيانىڭ» ىرگە تاسىن قالاپ، عىلىمي اعارتۋدى جولعا قويۋشى ءمامي جۇرتبايۇلى بولىپ تابىلىدى.

بيداقىمەت مۇقايۇلىنىڭ «اباقيا مەكتەبى جايىندا» اتتى ماقالاسىندا (1988 جىلى، «جاستۇلەك» جۋرنالى، 3 سان), 1927 جىلى قاناپيا بەيسى ارنايى بەس بولمەلى مەكتەپ سالىپ، 150-گە تارتا وقۋشى جيناپ، ولاردى سىنىپتارعا ءبولىپ، پارتا، ورىندىق، قارا تاقتا، بور سياقتى جابدىقتاردى تۇگەلدەپ، ءىشى تازا، قولايلى ورتادا ءبىلىم الۋعا وراي جاراتتى.

اباقيا مەكتەبى التى جىلدىق مەكتەپ ەدى. بۇنىڭ ءتورت جىلى باستاۋىش، ەكى جىلىن ەرەكشە سىنىپ دەپ بەلگىلەگەن. ءار اپتانىڭ ساباق كەستەسى جاسالىپ، كۇنىنە ءتورت ساعات ءپان ساباعى، ءبىر ساعات ءدىن ساباعى وقىتىلىپ وتىردى. بۇرىن اۋىل موللاسىنان ءدىني ساباق العاندا قولعا قارىنداش ۇستاپ جازۋ جازۋعا         تيىم سالىناتىن، سۋرەت سالساڭ «ەرتەڭ ارعى دۇنيەدە بۇل بەينەلەرگە جان ءبىتىپ ءوزىڭدى قينايدى» دەپ قورقىتاتىن. ال، اباقيادا  وقۋشىلارعا قارىنداشتى قالاي ۇستاۋدان، پارتادا قالاي وتىرۋدان تارتىپ ۇيرەتىلىپ، قوسىمشا دەنە-تاربيە ساباعى دا ءوتىلدى. ماتەماتيكادان جاي بولشەككە دەيىن وقىتىلىپ، جاراتىلىس پاندەرىمەن قاتار لاتىن ءارپى، اراب ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى دا تەرەڭدەي ۇيرەتىلدى، اي سوڭىندا ەمتيحان الىنىپ، ونى ەڭ جوعارى بالى بەستىك باعا بويىنشا باعالاپ وتىرعان دەسەدى.

اباقيا مەكتەبىنىڭ وقىتۋ قاراجاتىنا كەلسەك، مەكتەپ ءۇشىن سول كەزدەگى قىتاي ۇكىمەتى جاعانان ارنايى قارجى بولىنبەگەن. قارجى جاعىن قاناپيا بەيسى باستاعان ەل باسىلارى وزدەرى شەشىپ وتىرعان. مەكتەپتىڭ سالىنۋىنان باستاپ، مۇعالىمدەردىڭ ايلىعى، ءتۇرلى جابدىقتارعا جۇمسالاتىن اقشانىڭ بارلىعى حالىقتان ءدىني سالىق جانە وقىتۋ قاراجاتى رەتىندە جينالىپ وتىردى. مىسىلى سول كەزدە 3000 قوي بىتكەن بوكى بايدان جىلىنا 30 قوي، 5 ىرىقارا الىنعان ەكەن. ال، وقىتۋ قاراجاتى ءۇشىن جىلىنا ءبىر قوي تولەم الىنىپ وتىرعان دەسەدى.

1927 جىلى سول كەزدەگى بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان ءشارىپحان كوگەداەۆ اباقيا مەكتەبىنە كەلىپ، وقۋشىلارمەن كەزدەسىپ، مەكتەپتى جوعارى باعالاپ «قاراڭعىلىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك، جۇيەلى ءبىلىم الۋعا ءدال وسىنداي ءوز انا تىلىمىزدە عىلىمي ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ بولۋ كەرەك. قازىر التاي كولەمىندە ءبىر عانا مەكتەپ بار. بولاشاقتا مەكتەپ سانى كوبەيە بەرەدى» دەگەندى ايتادى.

1933 جىلى ءشارىپحان كوگەداەۆ التاي ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى بولعاننان كەيىن، التاي اعارتۋى دامي باستادى. وسى كەزدە بۇرىنعى اباقيادان وقىعان جاستار مۇعالىم بولىپ، ءوز ناتيجەلەرىن كورسەتتى. ءسويتىپ، التاي توپىراعىندا بوي كوتەرگەن اباقيا مەكتەبىنىڭ اسەرىمەن، التايدىڭ ءار وڭىرىندە عىلىمي وقىتۋدى نەگىز ەتكەن مەكتەپتەر كوپتەپ اشلىلا باستادى. اباقيادان وقىعان جاستاردىڭ ءبىر ءبولىمى مەملەكەت ىشىندەگى، شەت ەلدەردەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنا وقۋعا كەتتى. ناتيجەسىندە، ەل اراسىندا حات تانيتىن ساۋاتتى ادامدار كوبەيىپ، «قاراڭعى قازاق كوگىنە جارقىراپ تۇرار كۇن بولاتىن» زيالى ۇرپاقتىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ءرول وينادى. التاي اعارتۋى ءوز سۇرلەۋىنە ءتۇسىپ، كەمەل ءبىلىمنىڭ داڭعىل جولىنا قاراي ويىسا باستاعان ەدى.

رەتبەك ماعازۇلى

"The Qazaq Times"