«Aqqudıñ köz jasınday kölge tamğan, janımdı terbetesiñ şerge tolğan...». Ramazan Stamğaziev orındaytın, Twrsınjan Şapaydıñ änine jazılğan «Arman» attı öleñindegi Nesipbek Aytwlınıñ osıbir jır joldarın estigende, marqwm Aqseleu Seydimbek qabağat tebirenip, qattı tolqıptı desedi. Bälkim, osıbir qos jol – Aqañnıñ aydın köldey köñilin bir tamşı poeziya jası bolıp «dir» etkizgen bolar...

Sol sekildi, aqın, prozaik Rısbek Däbeydiñ «Möltil» jinağı da oqırmannıñ köñil-kökiregine jañbırdıñ möp-möldir tamşısınday üzilip tüsip, bir «selt» etkizeri anıq. Äsirese, «Qarğa tamğan köz jası» hikayatı jürek tükpiriñde qamsız jatqan sırlı sezim küyin bir qozdatıp ötpey qoymaydı.

Bwl hikayat mağan eñ aldımen qwyılıp tüsken şınayı bolmısımen wnadı. Oydan qwrap, qiınnan qiıstırğan tuındı emes. Şın oqiğa bolsa da, äldebireudiñ aytıp bergen äñgimesin boyğa qondıru, sosın oyğa özek etu qiın ğoy. Al, «Qarğa tamğan köz jası» avtordıñ jürek tübinen şımırlap şıqqan ağıl-tegil tau bwlağınday möldir dünie, möltil dünie.

Adam – Täñir sıylağan tağdır jolında alğa sapar şekken jolauşı. Alda ne twr, quanış pa, qayğı ma onı añdamaysıñ. Sodan bolar, bwl sapar ümitti de, qızıqtı. Al, keri bwrılıp, artqa qaytu, ötken künniñ kömeski tartıp, soqpağı köñilden köşe bastağan künderine jol alu qalay bolmaq? Iä, bwl sezim köbimizge beytanıs. Tek oymen ğana bwldır-saldır elestetkenimiz bolmasa, köne jolmen qayta jürip ötuge batılımız jetui ekitalay. Rısbek sol joldı jürip ötken, eski ömir soqpağımen qayta sapar şekken jolauşı der edim. Şığarma – sol ötken ömirdiñ köñil kökjieginde qayta ekrandaluı jäne onıñ asqan qinalıstı, tartıstı, azaptı şığarmaşılıq barıspen qağaz betine tüsui, tasqa basıluı.

Ädette, jazuşınıñ şığarması nesimen qwndı bolmaq? Qanday erekşeligimen este qaladı? «Tep-tegis, aynalası jwmır kelip», jwtınıp twrğan swlulığımen be, älde sılap-sipağan sılqım sözderimen be? Bizdiñşe, şığarma öziniñ şınayılığımen jäne sol şındıqtı basqalardıñ şındığına da aynaldıra alğanımen qwndı. Rısbektiñ hikayatı sol qasietimen birden este qaladı. Avtordıñ ömirin de, ösken ortasın da, onıñ şığarma keyipkerimen ortaqtığı bar-joğın bilmeytin, mülde beytanıs oqırman da bwl tuındınıñ boyındağı şınayılıqtıñ izin, avtor bolmısımen qatar örilgen böle-jarılmas küydiñ ırğağın birden sezineri dausız. Bwl twrğıda Rısbek batıl qadamğa barğan qalamger.  Sondığınan bolar, ondağı aytılmaq oy, sezdirmek sır ayqın. Onı tuındınıñ twla boyınan tauıp alasız. Endi solar jaylı birer qayırım.

Bir qarağanda mahabbat hikayası bolıp körinetin hikayattıñ ön boyın şwqıp qalsañız, bwrq etip qandı iriñ jarılıp ketui mwnda twr. Sebebi, avtor sırqatın işke bügip, zar-zapıranın boyğa jiıp jatqan tağdırlı ölkeden terip äkelgen edi sol jaraqattardı.

«Tağdırlı ölke» dep otırğanımız da tegin emes. Bälkim, avtor şekaranıñ işindegi tuğan auılına barğan adam bolsa arqalanıp, alıs qalğan balalığın, közine jılı wşırağan köne jwrtın köñiline medeu, kökiregine tireu qılıp qaytar edi. Biraq, Rısbekte ol joq. Onıñ körgeni, sezgeni, basqanı-twrğanı bäri keyipkerdi päseytip, tipti qasiret jamap, qayğısın qalıñdatadı. Bwl – jatqa bodan bolıp, bireudiñ bosağasında kün keşip jatqan el men jerdiñ tağdırı. Şığarmanıñ boyında onday belgi köp. Birneşeuin qozğap körelik.

Şığarma keyipkeri Sırım qaytıs bolğan jaqındarınıñ basına qwran oquğa keledi ğoy. Sondağı körinis mınau: «Basına qwlıptas ta qoyılmay, äldeqaşan topıraqqa aynalıp ketken jarıqtıqtardıñ endi biraz jılda ornı da qalmaytının entelegen egin masağı aytıp twr. Kim bolsa da, müjilgen mwqıl tamdardıñ tübine deyin biday egip, pısıqsığan tirligi jüregimdi bir şanşıp ötti». Sırım arı qaray dosınan: «Jer jetpegendey bwnısı nesi?! Eginin jılına tört-bes ret suarsa, mına balşıq molalardan ne qaladı, Qwrmaş» dep swraydı. Oğan jauap joq. Bar bolğanı «eldiñ nieti ketken, bayağıday keñ zaman joq...» degen bayansız nala ğana.

Eldiñ nietimen qatar namısı da ketkenin, küyeui bar äyelge aşıqtan-aşıq kelip jüretin kolhoz bastığınıñ astamdığınan köresiz. «Küyeui qorğay almağan äyeliniñ namısın biz qorğaymız ba...» dep qol siltegen Qwrmaşqa qarap, tipti qarnıñ aşadı. Meyli, küyeui öle jatqan ınjıq deyik, biraq onıñ tuğan-tuıs, auıldas, rulası qayda? Namısqa şabar er qayrattı bir erkek kindikti joq pa? Älde bäri basşıdan qorqıp, namısın juanğa satqan jäutikke aynalğan ba?! Onı da iştey şamalaysıñ...

Sırımnıñ nağaşısı aytqan söz de tım auır. Auılğa taqtayday etip jol salınıptı. Biraq, ol atamzamannan sol jerdi mekendep kele jatqan halıqtıñ jolı emes sekildi, alıstan ağılıp, aymaqtı basıp jatqan bötenge aşılğan jol. «Taqtayday qılıp tas jol salğanın qayteyin, jaylauımızdı qıtay tozdıratın boldı». Nağaşısınıñ baba jerine qarap twrıp, qadap twrıp aytqan mına sözi tipti qasiretti. «Şeşeñ habarlasqan sayın, köşip kel, köşip kel dey beredi. Mına daranı arqalap jüruge bolatın bolsa, qay jerge bolsa da barar edim. Aruaqtı töbeni tastap men eşqayda barmaymın. Şeşeñe ayta bar». Özine-özi şığarıp qoyğan qatal ükim. Tuğan jerge kindigi baylanğan jannıñ kelesi tağdırın bilse de, özin eriksiz qwrbanğa şaluı.

Bwnday mısal köp. Aunağan traktor basıp qalğannan desek te, eşkimmen söylespeytin, til qatıp, özdiginen amandaspaytın balanıñ tağdırı da joğalıp, tilinen, bolmısınan ayırılıp bara jatqan wrpaqtıñ simvolınday. «Deni sap-sau», biraq «tiri ölik».

Al, hikayattıñ boyındağı twnıp twrğan sağınıştıñ özi bir töbe. On bes jıldan keyingi oralu tuındıda osılay körinis tabuı da tiis. «Şağanğol» özenine jetip, uısındağı sudan eki jwtıp, betin juıp jibergende keyipkerdiñ közinen josıp ötetin jaspen birge, seniñ de ar jağıñnan bir tolqın lıqsıp kelip, tamağıña tığıla qaladı. Bwnı ärine «tağdırlı jerge» jıldar aunatıp taban tiregen Mağaz Razdannıñ "tentekteri" ğana tüsinse kerek.  Al, keyipkerdiñ bwrınğı eski üyine kelgen sätin qarañız. Ol üyde bwrınğıday aldınan qaumalay qarsı alıp şığatın ata-anası, ağa-bauırı joq. Esik-terezeleri ayqış-wyqış taqtaymen şegelengen, töbesi mayısıp, dualı müjilip tozğan ien üy. Bälkim, onda bireuler twrıp jatsa sonşalıq tolqınıstı sezim tudırmas edi. Onıñ köñilge auır sağınış wyalatatını da sol iendigi men jüdeuligi ğoy. Jalpı, auılğa kindik qanı tamğan jandar üşin eski qıstau, köne jwrt degeniñiz ölşeusiz sağınıştıñ simvolınday. «Qayran jwrt, adam sekildi qartayıptı» deydi avtor. Köñil tükpiriñdegi sağınış janartauına sol eki-aq auız sözben tamızıq tastay saldı. Qayta-qayta oqi beresiñ. Sol sözdi ğana emes, bükil kitaptı. Qolıñnan tastağıñ kelmeydi, tipti sağınış twmarınday moynıña tağıp aluğa barsıñ... Şığarmada oqırman jan-düniesin tereñ tebireniske salar osınday detaldar az emes jäne ol tabiği türde üylesimdi körinis tauıp otıradı.

Hikayattağı negizgi arqau – Sırım men Ğayşanıñ mahabbatı. Iä, arada aytılmay ketken qanşama syujetterdi qospağanda biz bwl arqauğa äreñ qol arttıq. Osığan qarap... jaraydı onı säl keyin aytarmız. Aldımen mahabbat hikayasına keleyik. Bılay qarasañız, bwnday mahabbat äñgimesi basqa da adamdardıñ basında bolatınday. Ärine, hikayattağı tap-taza sezimge qwrılğan kirşiksiz mahabbat äserli de qisındı bayandalğan. Mektep qabırğasındağı bozbala men örimdey boyjetkenniñ özderine tän añğaldığı, adaldığı, ösken orta men körgen tärbiege say psihologiyası, işki jan älemi jattıq tilmen, jüyeli qisınmen surettelgen. Jüregi bar adamdı beyjay qaldırmaytın mahabbat qwdireti kim-kimdi de ayşıqtı äser, tereñ tolğanısqa tüsirmey qoysın ba. Onıñ üstine bası tätti bastalıp, artı ökinişpen ayaqtalğan äñgime özgeşe sezim sıylaytını anıq.

Biraq, şığarmanı tipti de biikke köterip twrğan özek – ötken ömirge sapar şekken keyipker jolauşınıñ qayta keri oralu säti. Ötken künderdiñ bar auırlığın, salmağın jäne qazirgi küydiñ mwñ-qayğısın arqalap qaytıp bara jatuı. Jay ğana qaytpay, qinalıstı köñil-küyge twnşığa qaytuı. Ğayşamen kezige almağan Sırımnıñ işki jan azabı şığarmanı da, oqırmandı da şirıqtırıp şegine jetkizedi, qılbwrauğa saladı. «Talay jıldan keyin Ğayşağa bir jazıqtıqtıñ boyında eñ jaqın kelgen nüktem – osı, qol sozım jer ğana. Eger bizdi qorşağan üyler bolmağanda men onı, ol meni köretin aralıq...»

Jürek tübinde talay jıl saqtağan asıl adamın eñ jaqın aralıqtan köre almaudan asqan qasiret bar ma!? Bälkim körmegeni de dwrıs şığar, körse de bayanı joq. Ğayşa ğana emes, onıñ tabanı tiip twrğan tuğan jeri de jüregine saya, basına pana bola almaydı. Öytkeni, ol da onıki emes. Mine, mahabbat salğan jaraqattı tuğan jerden twraq taba almau deytin aşı dert tipti asqındıradı. Bwl küy Ğayşa twratın ğimaratqa qonaq üydiñ terezesinen wzaq qarağan keyipkerdiñ auzınan bılay beriledi: «Özim tuıp-ösken mekenge säl uaqıt bolsa da tabanımdı nıq basıp twrğanım aydan-anıq. Biraq, tereze sırtında men ünemi sağınatın tuğan jerdiñ bir pwşpağı twtas twlğasınan üzilip tüsip, şır etip ömirge kelgenimde bwrq ete qalğan topıraqtı özimen birge alıp wşıp bara jatqanday azaptandım...» Şığarmada azamat basındağı osı eki wlı sezim, biraq jaralı, tragediyalı sezim tamaşa astasıp, tuındını biiktetip jibergen.

Hikayattıñ taqırıbı da öte sätti qoyılğan. Şın mäninde, äñgime basındağı Soqır töbeden tartıp, soñğı söylemge deyin Ayım qızdıñ «Qarğa tamğan köz jasına» baylanıp twr. Sol tüni Altaydıñ appaq qarına jüregi jaralı qızdıñ köz jası tambağanda, bwl şığarma ömirge kelmes te edi. Keyde adam tağdırın bir tamşı köz jası özgertedi. Bälkim, bwl oyımmen kelisersiz, kelispessiz, mahabbattıñ obalı, kiesi boladı. Bolatını anıq qoy, biraq keyipkerdiñ tamaşa bastalğan keyingi ğaşıqtıq ömirin ayaq astınan özgertip, oyran-osırın şığaratın sol kie, obal şığar. Qarğa tamıp, qatıp ülgergen köz jasımen birge, Ayımnıñ da işinde şemen bop qatqan şer, auır nala ketken bolar. Ol nala bolıp, qarğıs bolıp qayttı ma kim bilsin. Şığarma taqırıbınıñ üylesimi osınday oyğa jeteleydi. Bwl qwr logika emes, avtordıñ işki oyına, hikayat arqılı aytpaqşı ideyasına üñilgendegi twjırımımız. Ğayşanı jaqsı körgen Sırımnıñ aldında özi söz salıp, ğaşıqtıq sezimin bildirgen Ayımdı ötirik aldap, jala jauıp şığarıp salatını bar edi ğoy. Qız sol tüni jılap, aqqarlı tünde üyine jalğız ketedi. Keyin bwl avtordıñ ar-wyatı aldında qalay sarapqa tüsirerin köriñiz: «Talay jıldan keyin tağdır talayıma auır sınaq jazılıp, mehnat şektim. Araqqa sılqiya mas bolğan bir tüni aq qarğa tizerlep otıra kettim. Özimdi qanşa wstasam da, közimnen ıtqığan jas qar betine domaladı. Men sonda swlbası ağarañdap körinbey ketken perişte qızdıñ köz jasın kördim. Közim aşıldı, kökiregim sayradı. Biraq tım keş edi. Qwdaymen ara qaşıqtığımnıñ ölşeuişi tärizdi Ayım aq teñizge siñip, alıstap bara jattı».

Qarañız, bwl ökiniştiñ, jolı bolmağan, adasqan mahabattıñ köz jası. Ol jigittiñ ne qızdıñ közinen tamsın, bäribir. Şığarmanıñ özegi de osığan örilgen. Ömir degen sol deysiñ eriksiz. Sebebi, hikayat sağan sol ömirdi sezindiredi, tüysindiredi. Şığarma sonısımen de bağalı. Osıdan kelip, keyingi tuındaytın äñgimeler sol «köz jasınıñ» saldarın bayandau bolıp jalğasqanın bilesiñ.

Dese de, «Qarğa tamğan köz jasına» baylanbaytın, jalpı şığarma twrğısınan alğanda bölek taqırıpqa layıq-au deytin twstar da joq emes. «Soqır töbe» turalı añızğa aytarımız joq. Al, Qwrmaştıñ äkesi, Şämey men eşki, Kälpe jäne Qwrmaştıñ «qwpiyası», sosın äñgimege dendep engen kezdegi Äusaği şaldıñ orıstı emdeui sekildi epizodtar bası artıq sekildi sezildi. Bälkim, avtor onı köpke jetkizuge asıqqandıqtan kiristirgen bolar. Biraq, onı basqa şağın äñgimeleri sekildi bölek taqırıpqa arqau etip, jeke-dara jazsa ötimdi äri üylesimdi bolar ma edi. Jañağı dünieler «Qarğa tamğan köz jası» sekildi qwyılıp tüsuge tiis möp-möldir mahabbat hikayasınıñ romantikalıq boyauına köleñke tüsiretindey.

Hikayattıñ körkem tuındı ekeni dausız. Söz, söylem qoldanıstarı ornıqtı, oy şwbalañqılığı joq. Tek, biran-saran «Köbeş batır aqsaqaldıñ şaruasın şeşedi» degen sekildi jadağay söylemder bolmasa, til şwraylılığı da täp-täuir. Eñ bastısı, aytar oy, kötergen ideya oqırmanğa sätti jetken.

Poeziyadan prozağa qadam basqan qalamgerdiñ «Äkelerimiz aytatın äñgime» attı esseler jinağı şıqqanı mälim. «Möltildegi» äñgime atalğan key şığarmalardıñ esse sarını bar ekeni şın. Mümkin, hikayattı da bireuler «esse sarın» sanauı kädik emes. Biraq, ol körkem tuındı talaptarına say dep ayta alamız.

Iriving Stounnıñ «Grek qazınaları» romanındağı bas keyipker – jas qız turalı «Öziñ qarapayım da meyirimdi bolğanıñmen jüziñnen öktemdik, boyıñnan pañdıq lebi esedi, bwl da klassikalıq Greciya ruhına tän» dep aytılatın söz bar. Rısbektiñ «Qarğa tamğan köz jası» da qarapayım, şınayı bolmısımen öktem, pañ. Bwl da klassikalıq körkem proza ruhına tän stil' demekşimiz.

Tüyindey aytqanda, bizdiñ maqsatımız şığarmanı teoriyalıq formulağa salıp taldau, käsibi sın deñgeyinde saralau emes. Bar bolğanı – qatardağı oqırman retinde alğaş lap bergen äserdi ortağa salu. Bwl şığarma – Rısbektiñ ülken proza aydınına tas laqtırıp bayqap körui ğana dep senemiz.

Mwrat Almasbekwlı

«The Qazaq Times»