Abzal Qwspan: Parlamenttiñ 70 payızdan astamı zañger boluı kerek

Sayasi ömiri stagnaciyalıq kezeñde twrğan qazaq qoğamında öziniñ azamattıq közqarasın bildirip, wltqa, memleketke, elge qatıstı belgili bir oñ şeşimderdiñ qabıldanuına özindik ülesin qosıp jürgen azamattardıñ sanı qazirgi tañda sausaqpen sanarlıq. Solardıñ biri jäne biregeyi azamattıq belsendi, advokat, Abzal Qwspan. Bügin biz isi qazaqqa qatıstı daulı isterdiñ bası-qasında jüretin osı azamatpen qoğamda bolıp jatqan oqiğalarğa baylanıstı pikir almasıp körudi jön kördik.

- Abzal mırza, sizdiñ täjiribeñizdegi eñ jeñil sot jäne şeşimi qiın bolğan eñ auır sot qayssı?

- Jeñil sottar bolmadı emes, boldı. Däl qazir oyıma tüsire almay otırmın. Mına närseni tüsinuimiz kerek. Negizi, men advokat retinde köpşilikke qoğamdıq jwmıstarım arqılı tanıldım. Biraq beligili bir toptarğa men ekonomikalıq, qarjı isterimen aynalısatın adam retinde tanıldım. Negizinde bwl qiın sala. Orısşa onı aq jağalıdardıñ isi dep aytadı. Men şeneunikter men käsipkerlerdi käsibi qorğay alatın advokatpın. Sol qarjı jağına jaqındaumın. Prokuraturada sol salada istegenmin. Ol salada bastamay jatıp  bitip qalğan isterim boldı. Ol biraq halıqqa qızıq emes dep oylaymın.

- Jeñil degende, sol jolıñız bolıp ketken ister?

- Soñğı uaqıttarı jolım bolıp jür endi. Oralda men til mäselesimen aynalısıp jürgende sotqa jetkizilmey şeşilgen bir mäsele boldı. Sol şaması jeñil isterdiñ biri bolar. Oralda Şolpan Qıdırniyazova degen aqın apamız bar. Ol kisi belgili aqın. Oraldıñ intelegenciyası. Sol kisi bir kezderi 2006-2007 jıldarı tilderdi damıtu basqarmasınıñ bastığı boldı. Öte mıqtı basşı boldı. Men ol kezde salıq komitetindegi bir keleñsizdikti jazdım. Jañağıday mına bükil salıq komitetindegi blankiler men üy jäne jer salığın töleuge baramın ğoy. Salıq töleyin desem blankilerdiñ bäri orısşa. Sosın men ayqay saldım. Nege qazaqşası joq dep.  «Qazaqşa joq, orısşasın berdik» dedi, orıs äyel. Sonımen sol jerde räsimdep aldım da tilderdi damıtu basqarmasına Şolpan Qıdırniyazovanıñ atına arız jazıp jiberdim. Ana kisi alıptı da tas-talqanın şığarıp tekseru wyımdastırıptı. Oblıstıq salıq komitetinde. Sodan 5 adamdı tärtiptik jauapkerşilikke tartqan. Bärin qazaqşalatqan. Ana jerde otırğan orıstı bilmeymin jwmıstan şığarıp tastadı ma, joq älde basqa qızmetke auıstırdı ma bilmeymin. Äyteuir ornına qazaq qızın alğan. Aynalıp kelgende mağan sol kezde oblıstıq salıq komitetiniñ bastığınıñ orınbasarı Cerkovnikovtıñ qolı qoyılğan «Qwrmetti Abzal Temirğaliwlı biz sizden keşirim swraymız» degen hat keldi. Şaması sotqa barmay jeñil ötken is osı bolar.

Al eñ auır sot, şaması, Güljan Mäuithan apamızdıñ isi bolu kerek. Onıñ qiındığı nede degendi tüsindireyin. Köp adamdar bwl istiñ qır-sırın bile bermeydi. Men bwl iske parlament deputattarın tarttım. Mäseleniñ dwrıs köterilip otığanımen bäri sözsiz kelisti, biraq eşqanday kömek bere almaytındarın jetkizdi. Bwl kisi äueli şekaradan ötken boyda bizge habarlassa, bılayşa aytqanda avtoritetimnen qorqıp aq bitirip bere salatın edi. Biraq bwl kisi bir advokat tabadı sol jerden. Ol «bılay iste» dep bwğan ötirk jauap bergizedi. «Bärin bildim» dep aytqızadı, moyındatqızadı. Osınday bolsa siz äkimşilik jauapqa tartılasız. Sosın aqşañızdı qaytarıp beremiz dep, aldap soğadı. Sodan keyin qılmıstıq is qozğalıp, bwl kisi qılmıstı boladı. Odan jañağı advokat analardıñ sözin qolpaştap aynalıp kelgende bwl kisini qaraptan-qarap isti qıladı. Qılmıstı boladı, isti boladı, is sotqa jeteyin dep jatır. Sol kezde Wlarbek Däbey mağan habarlastı. Ağay osılay da osılay, jağday. Sol kezde men öte bir qiın iske qatısıp jatır edim. Bir minut, bir kün şığa alatın uaqıtım joq. Sodan qılmıstıq istiñ köşirmesin alıp kelip berdi. Qarasam, jauaptıñ bäri kerisinşe. Äy, sender bılay dep ediñder, mına jerde bılay dep twr ğoy dedim. Ana kisiler «iä, advokat solay ayttı bizge» dedi. Osılay aytsañ qwtılasıñ dep ayttı dedi. Anau kedende twrğan şekaraşılar da solay ayttı dedi. Söytip isti sotqa jiberipti. Sosın men ayttım, olay bolatın bolsa, sender qalay boldı solay aytıñdar dedim. Tuğan inisi men balası solarğa jauaptardı üyrettim. Bılay, bılay dep sotqa aytasıñdar dep. Mına jerde bılay jazılğan negizi bılay edi deysiñder. Sosın men özim bara almaymın da eñ bolmasa adal adam tabıla ma dep izdep, izdep Semeyden bir advokat tabaptım. Ayjan Däribaeva degen advokat. Ol degen adaldığı keremet eken. Eñ bastısı advokat adal boluı kerek. Sodan keyin barıp bilimdi advokat kerek. Sodan Ayjandı tauıp alamın. Ayjan öziñ kel men sağan aqşa tauıp beremin. Sodan sol kezde meniñ tağı renjigenim. Qıtaydan kelgen käsipker ağalarımız bar atı jönderin aytuğa wyat endi. Ol azamattar menen talay tegin keñes alğan. Men isterine qatısıp bermesem de talay keñes bergem. Keñes degenniñ mañızı joğarı. Qauiptiñ aldın alıp tastasañ sen milliondağan şığınnıñ aldın alıp tastaysıñ. Basqa jay käsipkerlerge onday keñes bermes edim. Mağan aqşa töleysiñder sosın barıp keñes berem der edim. Sosın men seni mınaday şığınnan qwtqarıp otırmın dep keñes beremin. Onday talay käsipkeler bar. Ol keñesti beru anau aytqanday oñay emes. Jay köşede bılay jür degen keñes emes qoy bwl, ol qarjı, qwjat retteu. Mınaday qağazdardı zertteysiñ sosın bılay iste, bılay iste dep aytıp beresiñ. Ol ülken käsibi şeberlikti qajet etetin närse. Sol adamdar jolğa aqşağa tauıp beruge jaramadı. Astanada twratın ülken käsipornı bar, sol käsipker aqşasın ayadı. Meniñ jürgenim ezilip, Wlarbek jılarman bolıp jür, onıñ öziniñ twratın üyi joq tegin qızmet etip jür.  Sonda jağdayı bar azamattarğa köñilim qaldı. Sonımen bwl jağday qiın boldı. Sonımen ana advokattı alıp barğan kezde sot aldı da bwl kisini qılmıstı dep tauıp, ayıptau ükimin şığardı. Ol az bolğanday balası men inisine jalğan jauap berdi degen ayıp tağıp, qılmıstıq is qozğaldı. Ol kädimgi otırıp ketetin auır stat'ya. Mına kisiniñ stat'yasınan da auır. Al meniñ qinalğanımdı köz aldıñızğa elestetiñiz. Endi men bir adam sottalıp bara jatqanı azday, endi eñ jaqın eki tuısın sottatıp jibereyin dep otırmın. Endi menen tünimen wyqı qaştı. Menen bereke ketti. Ükim şıqtı. Sodan bärin ısırıp qoydım da appelyaciyağa özim qatıstım. Ayjan da jür. Ädette appelyaciyalıq sot arı ketse jartı sağatta bitedi. Biraq bwl is bir jwmağa sozıldı. Qinalıp kettim... Qarañız şekaradan şıqqan kezde de kirgen kezde de eger on mıñ dollardan asatın aqşañız bolsa, onda siz deklaraciya toltıruıñız kerek. Bwl kisi deklaraciya toltırmağan. Öytken sebebi bwl kisi latın älipbiimen oqığan. Al anda töte jazumen kirillicada jazılıp twr. Ol tükke twrmaytın qağaz. Mine, men de osınday aqşa bar degen eki-aq auız söz. Onı tüpki tegi de tekserilmeydi. Bar joğı mine osınday aqşam bar dep jazasız. Tek qana sol äreket jasalu kerek. Al ol onı tüsinbeydi. Bireuler odan aqşa swraydı. Ol odan sayın tığıp aladı mınalar qauipti eken dep. Söytip ötedi. Qızmetker sizde sonday aqşa bar ma? dep swramağan. Onıñ bärin biz sotta anıqtadıq.  Olar instrukciya boyınşa biz mindetti emespiz. Ana jerde jazulı twr deydi. Men aytam wqpaytın adam kelip twrsa, ol ne isteydi dep. Analar bilmeymiz deydi. Onıñ da tas talqanın şığardım. Ol da az boldı. Men jalpı qılmıstıq istiñ aqımaqtıq ekenin aytqım kelip otır. Ekonomikalıq kontrabanda degen ne? Ekonomikalıq kontrabanda degenimiz memlekettiñ ekonomikasına nwqsan keltiretin is-ärektterdi aytadı. Däl osı jağdayda Qazaqstandağı üyin satıp Qıtayğa köşip bara jatsa, belgili bir därejede memleketke nwqsan keledi dep aytuğa boladı. Äy, ol kisi bizge Qıtaydıñ aqşasın alıp kele jatır ğoy. Bükil şetelde onı investor dep aytadı. Aqşamen kele jatqan adamğa eşqaşan deklaraciya toltırtpaydı. Bizge bwl zañ qaydan qalıp qoydı? SSSR-dan qalıp qoydı. SSSR-da şetel valyutasın kirgizbeu degen zañ bolğan... Deputattarğa ayttım, 2015 jılı Qılmıstıq kodeks qabıldandı. Qalay ötkizip jatırsızdar desem, «biz bwnı bilmeymiz ğoy» deydi... Men bwrınnan aytıp jürmin bizge käsibi parlament kerek. Parlamenttiñ 70 payızdan astamı zañger boluı kerek. Sonda olar ne närsege qol köterip otırğandarın tüsinedi. Ana jerde bir ärtis, bir änşi, kileñ boqqa jaramaytındar jinalıp alğan... Mına qwram özgermey, bir palatalı parlament bolsa da, eki palatalı parlament bolsa da mağan dese, üş palatalı parlament bolsa da tük özgermeydi.

- Qoldanıstağı zañnan basqa süyenerimiz bar ma?

- Qoldanıstağı zañğa süyenseñiz siz onımen wzaqqa şaba almaysız. Aq jürekpen kirisken qay isiñde de qoldauşı, qolpaştauşı, deni dwrıs adam tabıladı. Eldiñ barlığı Jasaral Quanışalin emes. Otırıp alıp bıqsıp otıratın. Qalay bolğan jağdayda da 99 payız qazaq dwrıstıqtı sezedi, biledi jäne qoldaydı. Sondıqtan men qoğamnıñ qoldauına ie bolğan advokatpın. Biraq qoğamdı aldauğa bolmaydı. Onı jeke bastıñ müddesine paydalansañ, däl bügin töbesine kötergen qoğam, erteñ ayağına taptaydı. Meniñ süyenerim bilik emes, meniñ süyenerim qazaq qoğamı. Qazaq degen anau aytqanday beyşara halıq emes. Qazaq qoldaytın bolsa, Qazaqstanda şeşilmeytin mäsele joq. Tek onıñ sayasatta, ekonomikada är salada basın biriktiretin dwrıs basşı bolmay twr. Qazir bilik qazaq qoğamımen öte qattı sanasadı. Keşegi Şañıraq oqiğasın da, Malovodnıydağı oqiğa da, Şımkettegi oqiğa da, Jañaözendegi oqiğa da, keşegi jer mitingisinde kimder köşege şığıp jatqan? Siz sonıñ işinen bir orıstı nemese orıs tildi qazaqtı kördiñiz be? Tek qana qazaq şığıp jatqan. Köşege şığatın, bilikke talap qoya alatın bir ğana wlt bar. Ol qazaq jäne onıñ işinde qazaq tildi qazaqı orta. Men osı qazaq tildi ortağa arqa süyeymin, soğan senemin.

- Qandastardıñ isine köp aralasqan adam retinde köşi-qon zañın jaqsı bilesiz. Sol zañnıñ kemşin twstarı bar ma?

- Keşin twstarı kez kelgen zañda boladı ğoy. Kemşin twstarı bolatın sebebi köbinde sol zañdı qabıldağan kezde soğan müddeli, sonı basınan ötkergen toptardıñ talap-tilekteri eskerilmey qaladı. Soñğı kezderi kemşin jağınan köri jaqsı jaqtarın ayta alamın. Bwl jerde Auıt Mwqibek öte jaqsı jwmıs istedi. Bwl zañ küzde qayta qaralayın dep jatır. Qazir parlamenttegi jergilikti azamattar tarapınan oralmandarğa degen dwrıs közqaras qalıptasıp keledi. Qwday qalasa bir ay işinde jekelegen mäseleler boyınşa oñ şeşim qabıldanadı dep esepteymin.

- Däl osı qoldanıstağı zañdı qandastarımızdıñ özderi dwrıs paydalana almay jürgen joq pa?

- Mine osı mäselede qwqıqtıq sauattılıq degen mäsele tuındaydı. Qarañızşı, «Köşi qon turalı» zañğa 2015 jılı özgerister engizildi, 2016 jıldıñ birinşi qañtarınan bastap qoldanısqa engen jaña zañ talaptarınıñ bäri de de qandastırımızdıñ paydasına şeşildi.

İşki ister Ministriniñ Bwyrığınan «sot turalı anıqtamanı» alıp tastadı. Auıt Mwqibek ağamız osı bağıtta köp jwmıs istedi. Osı turalı köp maqala jazdı, parlamentte talay söyledi. Aqırında osı «sot turalı anıqtama» talabın alğızıp tastadı. Bwl tek qana Qıtay qazaqtarına ğana qatıstı norma. Öytkeni Qıtay zañında sottalğan adamdı onsızda jibermeydi eken. Sondıqtan sottılığı joyılğan, joyılmağandığı jöninde anıqtama berilmeydi eken onda. Al bizdiñ işki ister ministrligi sol joq qwjattı jinap otırdı ğoy. Ol joq qwjattı qaydan alıp keldi. Köbisi sol qwjattı satıp alıp kelip otırdı ğoy. Basqa qaydan aladı. Qazirgi zañ boyınşa, oralman Qazaqstan territoriyasına kirdi, oğan bes künniñ işinde oralman kuäligi berilui tiis. Üş aydıñ işinde ıqtiyar hat berilui kerek. Bwnı naqtı zañ mindettep otır. Köpşilik oralmandar elge keldik, Qıtaydan qwtıldıq deydi. Bwl mäselesi äsirese Qıtay qazaqtarına qatıstı. Bwl Özbekstannan nemese Moñğoliyadan kelgen qazaqtarda joq. Olarda bwnday problema joq. Oralman mäselesi dese, bizdiñ oyımızğa Qıtaydan kelgen qazaqtar keledi. Nege deseñiz? Bwl jerde eñ ülken mäseleni aytayın. Qıtaydan kelgen qazaqtardıñ arasında mınaday bir tüsinik qalıptasqan nemese belgili bir toptar sonay közqaras qalıptastırğan. Jergilikti qazaqtarğa wrınsañız, jağdayıñız jaqsı bolmaydı, siz aldanasız. Sondıqtan oralmanğa tek qana oralman kömektesedi degen.  Däl sol mäselemen aynalısqan bir toptar osınday mäseleni neşe türli jolğa salıp, ya dünieniñ mäselesi me, joq älde basqa mäsele me bilmeymin. Osınday dünie qwjat mäselesinde öte köp. Negizinde zañnıñ özinde kemşin twsı köp dep ayta almaymın. Eñ jaman närse zañdı orındaytındarda. Qazaqstan boyınşa tört jerde problema bar. Almatı qalası, Almatı oblısı, Oñtüstik Qazaqstan oblısı jäne Şığıs Qazaqstan oblısı, mine osı tört jerde köşi-qon policiyasınıñ qızmetkerleri oralmandardı «may şelpekke» aynaldırğan. «Atajwrt» qoğamdıq birlestigimen birlesip jwmıs istegende men qandastarğa aytqam, aşıq türde jazasıñdar dep. Mine keldiñ, ıqtiyar hattıñ uaqıtı ötip ketti, azamattıq almadıñ. Bwrın tört jıl bolatın bolsa, 2016 jıldan bastap bir jıldıñ işinde azamattıq beruge mindetti. Eki-üş jıldan beri ıqtiyar hattıñ uaqıtı ötip ketken azamattar bar. Men swraymın, sen osı uaqıtqa deyin bwl jerde qalay jürsiñ zañsız, aqşa beresiñ ba dep. Iä, deydi. YAğni jergilikti köşi-qon policiyasınıñ qızmetkerleri oralmandıq mäselesin ädeyi sözbwydağa salu arqılı, sozu arqılı olardı özderine kiriptar qılıp aladı da, olardı «may şelpekke» aynaldırğan. Meniñ «Atajwrtpen» osı jwmısım ayaqsız qaldı. Ayaqsız qaluınıñ sebebi oralmandarmen meniñ tikeley qatınasım joq. Barlığı jañağı jigitter arqılı. Ol jigitter mağan sol arızdarı jinap tabıstauı kerek edi. Men aytqam, eñ bolmasa  bes jüz arız jinap beriñderşi. Men sol arızdardı alıp bas prakurorğa kirem dep. Bwl mäsele zañnıñ kinäräti emes, bwl orındauşılardıñ basındağı kinärät.

-  Qazaqstanda qwjat qabıldauda bir tereze jüyesine ötip bolıp edi ğoy. Tura osı oralmandardıñ qwjatın däl osılay nege ötkizbeydi?

-  Däl osı mäseleni Arman Äubäkir degen jigit jaqsı köterip jür. Men onı tolıqtay qoldaymın. Ol «Adırna» deytin qoğamdıq birlestiktiñ jetekşisi eken. Qasına Kamişa Esmwhametqızı degen zañger qızımızdı alğan. Men ärtürli topqa baramın dep şarşağan adammın. Endigi jerde men sol Arman Äubäkirmen tize qosıp jwmıs isteudi oylap otırmın. Olar qazir jaqsı jwmıs istep jatır. Bir tereze degen närse öte qajet dünie.

- Arğı bettegi qazaqtardıñ mäselesin Sayragüldiñ isinen keyin jaqsı bilesiz ğoy. Osı jöninde aytıp berseñiz.

- Bwl mäsele meniñ bir eñ jandı jerim, jüregim auıratın mäsele. Biz mına «Atajwrt» degen wyım bar, sol wyımda biz keremet jospar qwrğanbız. Biraq bwl jigitter meni aldaydı dep, mağan ötirik aytadı dep oylağan joqpın. Bizdiñ memlekettik organdardan, sırtqı ister ministrliginen bir ğana jağdayda ğana talap ete alamız. Bizdiñ SİM Qazaqstanğa kelip, ıqtiyar hatpen jürip nemese azamattıq alğan Qıtayğa barıp qamalıp qalğan azamattardı talap ete aladı. Qalğan jağdaylardı yağni sol jaqtağı twrğılıqtı qazaqtarğa qatıstı mäselelerdi halıqaralıq wyımdar arqılı ğana şeşe alamız. Halıqaralıq wyımdar arqılı biz Sayragüldiñ mäselesinde qanday nätijege jetsek, sonday nätijege jeter edik. Ol üşin osı jaqtağı tuma-tuıstarı ana jaqtağı qazaqtar turalı arız jazuları kerek edi. Sosın sol arızdardı biz ağılşın tiline audarıp, halıqaralıq wyımdarğa tabıstap beruimiz kerek edi. Olar öz kezeginde Birikken Wlttar Wyımına jetkizui kerek bolğan. Sosın bwl mäseleni köldeneñnen qoyar edik. Bwnı sauattı is-qimıl dep ataladı... Somen «Atajwrtqa» arızdar kelip jattı. Olar ağılşın tiline audarıp jatırmız dedi. Qaşan swrasañ audarıp jatırmız Äbeke, ülgermey jatırmız deydi. Sosın Säule Äbildahanqızı ekeumiz özimiz ağılşın tiline audaratın adamdardı izdey bastadıq. Sodan men bir kisi, Säule bir kisi taptı. Biraq olar joq biz özimiz audartıp jatırmız dep, bizdi jaqındatpadı. Bwnıñ bäri aqır soñında ötirik bolıp şıqtı. Sondıqtan mende Arman Äubäkir arqılı arızdardı qayta jinatudan basqa jol joq. «Atajwrttıñ» bükil küş-jigeri osığan jetetin edi. YA, olar bwnı ädeyilep istemedi, bolmasa basqa bir maqsatta nemese bizdiñ oyımızdı dwrıs tüsinbedi. Men bwl jerde «Atajwrttı» jamandağanday bolmayın. Biraq men bolğan jağdaydı aytıp otırmın. Bir arızdan eşteñe önbeydi. Bwl mäselede eki türli arız dayındaluı kerek. Bir arız sırtqı ister ministrligine bolsa, bir arız bedeldi halıqaralıq wyımdarğa boluı kerek. Qıtay eşkimge äl bermeydi, Qıtay eşkimdi mensinbeydi degen äñgime bos söz. Europa, Amerikada Qıtayda qısıp tastaudıñ köptegen tetikteri bar. Biz solardıñ talaptarına säykes keletin naqtı arız-şağımdarımızdı jetkizuimiz qajet. Olardı naqtı qwjat türinde däleldeuimiz kerek. Sonda olar «adam qwqıqtarın nege bwzıp jatsıñdar» dep talap ete aladı. Qazir bizde köp ayqay, «qoyşı köp bolsa qoy aram ölediniñ» kebi. Soñğı kezderi bwnday mäselemen aynalısatın basşılar köbeyip ketti. Biraq küni büginge deyin nätije bolmay twr.

- Swhbatıñızğa rahmet!

"The Qazaq Times"