Foto: Lada.kz

Qaraqalpaq halqınıñ tragikalıq tağdırı. Kezinde Altı Alaş atalatın (Qazaq handığı) memlekettiñ qwramında qazaqtıñ Üş jüzinen basqa Noğay, Qaraqalpaq jäne Qırğız boldı. 17 ğasırdıñ ayağında 18 ğasırdıñ basında qazaq basına ülken wlttıq dağdarıs töndi.Sayasi-ekonomikalıq dağdarıs sebebinen ölkelik imperiya Altı Alaş derjavası ıdıradı. Keyin qazaq handığınıñ özi Reseydiñ bodanına aynaldı. Patşalıq Reseyge bodandıq bara kele kommunistik otarşıldıqqa apardı,patşa ükimeti ıdırap Qazaqstan Keñes Odağı atalatın qızıl imperiyanıñ otarına aynaldı. Qazaqtıñ basına eñ qiın auırtpalıq Azamat Soğısı 1918-1920 jıldarı, 1921 jäne 1929-1933 jıldarğı aşarşılıqtar jäne küştep kollektivtendiru jıldarında boldı. Qazaqtıñ näubeti 1 million 650 mıñ adam aşarşılıqtan qırıluına äkeldi. Al qazaqtan basqasınıñ tağdırı da auır boldı. Altı Alaş qwramınan şıqqan tek qazaq pen qırğızdıñ qolı egemendikke jetti. Al qaraqalpaq pen noğaydıñ tarihi peşenesine egemendik jazılmaptı. Qaraqalpaq Qazaq avtonomiyasınan şığıp Resey Federaciyasınıñ avtonomiyasına kirdi, keyin qaraqalpaq Özbekstan qwramında boldı. Eñ qattı ıdırauda noğaylar boldı. Olardıñ bir böligi şeşender qwramına kirdi, tağı bir böligi qaraşay-şerkeş arasında qaldı, al basım böligi qu medien Noğay dalası atalatın Dağıstan avtonomiyasına kirdi. Biraq Dağıstanda noğaylarğa jergilikti ösimtal etnostardan tınıştıq bolğan joq. Lezginder, avarlar olardı şöl daladan ısıra berdi.

Al körşi el- jwrt Qaraqalpaqstan (Özbekstan qwramında) tereñ ekonomikalıq, äleumettik, ekologiyalıq, tereñ wlttıq dağdarısta. Qaraqalpaq wlt ökilderi jwmıssızdıqtan bosıp, Resey men Qazaqstanğa köşip ketip jatır. Olardıñ bir böligi Qazaqstanda köşip qazaqtanıp, ekinşi bir böligi Qaraqalpaqstanda - özbektenude. Bara kele qaraqalpaq wltı joylıp ketui ıqtimal. 21 ğasırda birqatar til jäne wlttar joqqa ketu mümkin, biraq är eldiñ tarihi tağdırı – olardıñ wlttıq äreketterine baylanıstı, sondıqtan qaraqalpaq tağdırı aldımen özderine baylanıstı.

Bwl negizgi faktor. Ekinşi faktor- geosayasi faktor. Özbekstannıñ, Reseydiñ, Qazaqstannıñ jäne basqa ıqpaldı elder şeşuşi ıqpal etui mümkin. Öte auır jağdayğa qırım tatarlarınıñ tağdırı. Bwrın Qırım Ukrainağa qarağan, 2014 jıldan bastap Resey Qırımdı anneksiyalağan.

Sodan beri Resey äskerleri sanı Qırımda köp östi. Qırım tatarları tağdırı da işki jäne faktorlarğa baylanıstı. Öte kürdeli jağdayğa bauırlas wyğır halqı wşıradı.Büginde Qıtay wyğırdı jäne sonda twratın qazaqtardı küştep siñirmek, Biz qazaqqa körşi eldiñ tağdırın saralap, özimiz işten wlttıq qwndılıqtarğa bekinip, sanımızdı ösirgenimiz jön. Tek sanı köp, quattı elmen körşi elder sanasuğa mäjbür. Sondıqtan qazaq oralmandarın jinap, tegi men tili jaqın wlıstar qazaqpen birigip, öz erkimen qazaqtanıp globalizaciyağa jäne körşi elderdiñ ambiciyasına qarsı twra alamız. Bizge körşi eldermen beybit qatar qatınas jasap, egemendikti quattap, demografiyalıq potencialdı köterip, tilimizdi, hanafi islamğa negizdelgen wlt dinimizdi saqtağanımız uäj. Qazaqtıñ ülesi elimizde 70% astı. Biraq bügingi qazaqtıñ 25% juığı özara orısşa söyleydi, soğan qaramastan bizde töl tilimizge eksperiment jasamaqpız- üştwğırlı til sonıñ ayqın mısalı. Bwl qate bağıt. Qazaq tiliniñ odan arı küşeyuine böget boladı. Sol jağdaydı biliktegi qazaqtar tüsinse. Qazaqstandağı qızmetkerler tek qazaqşa bayandamalar men mağlwmdama jasauğa mindetti degen wyğarımnan taymau kerek. Azamattıq qoğam memlekettik til mäselesin negizgi maqsatqa alsa.

“The Qazaq Times”